Mühazirələr konspekti Bakı 2020 Dİaqnostik məlumatlarin əsas nöVLƏRİ

5.2 Yeyilmənin əsas növləri

Maşınların texniki vəziyyətindəki dəyişiklilik proseslərini səmərəli idarə etmık və maşın hissələrinin yeyilmə intensivliyinin azaldımasına yönəldilmiş tədbirləri əsaslandırmaq üçün hər bir konkret halda səthlərin yeyilməsi növünü müəyyənləşdirmək lazımdır. Bunun üçün aşağıdakı xarakteristikaları vermek tələb olunur:

1.Səthlərin nisbi yerdəyişməsinin növü ( friksion təmasın növü )

2.Aralıq mühitin xarakteri ( sürtgü materialının yaxud işci mayenin növü )

3.Yeyilmənin əsas mexanizmi

Aralıq mühitin növünə görə sürtgü materialı olmadıqda sürtünmə zamanı yeyilmə, sürtgü materialı olduqda sürtünmə zamanı yeyilmə, obraziv materiallı sürtünmə zamanı yeyilmə növləri fərqləndirilir. Hissələrin materialının, sürtgü materiallarının yaxud obraziv materialların xassələrindən, eləcə də onların qovuşmadakı münasibətlərindən asılı olaraq iş zamanı səthlərin dağılmasının mütəlif növləri baş verir. Yeyilmə ГОСТ 23.002 üzrə aşağıdakı növlərə bölünür:

1.Mexaniki ( abraziv, hidro – və qazabraziv, eroziya, hidro – və qazeroziya, kaviyasiya, yorulma, toxunma zamanı yeyilmə, freting zamanı yeyilmə )

2.Korroziya – mexaniki ( oksidləşmə, fretinq – korroziya zamanı yeyilmə )

3.Elektrik cereyanının təsiri altında yeyilmə ( elektroeroziya )

Mexaniki yeyilmə sürtünmə səthinə mexaniki təsir neticəsində baş verir.

Materialın mühitlə kimyəvi və yaxud elektirik qarşılıqlı təsiri ilə müşayiət olunan mexaniki təsir nəticəsində yaranan yeyilmə korroziya – yeyilmə adlanır.

Elektrik cərəyanı keçdikdə yüklərin təsiri nəticəsində səth eroziyalı yeyilmə adlanır. Bu cür yeyilməyə elektrik avadanlığı elementlərində: generatorlarda, elektrik mühərriklərində, eləcə de elektromaqnit işə salıcılarında rast gəlinir.

Sərbəst yaxud bərkidilmiş vəziyyətdə yerləşən abraziv hissəciklərin kəsici yaxud cırmaq təsiri nəticəsində materialın mexaniki yeyilməsi abraziv yeyilmə adlanır.

Metala nəzərən bərkliyi böyük olan abraziv hizzəciklər hissələrin səthini dağıdır və onların yeyintisini xeyli artırır. Bu növ yeyilmə ən geniş yayılma növüdür.

Polimerlərdən hazırlanmış hissələrin işi zamanı da abraziv yeyilmə baş verə bilər. Bu nəinki abraziv hissəciklərin səthə düşməsi nəticəsində baş verir, eləcə de sürtünmə zamanı kələ - kötürləri qovuşan hissənin səthini cırır və uzununa cırıqlar yaranır.

Hidro – və qazabraziv yeyilmədə mayeda ( yaxud qazda ) asılı halda olub yeyilən səthə nəzərən yerdəyişmədə olan bərk hissəciklərin təsiri nəticəsində baş verir. Hidroabraziv yeyilmə hidrodinamiki ötürmə hissələri üçün qazabraziv yeyilmə isə kompressor və pnevmoalət elementləri üçün xarakterikdir. Bu növ yeyilmələr üçün yeyilmə intensivliyi

J = kv^m

Burada k – abrazivin xassələrindən və qaz yaxud maye axını parametrlərindən asılı olan emsal; v – axının sürətidi, m_{ }; m - dərəcə göstəricisidir.

Abraziv hissəciklərin ölçüləri artdıqca yeyilmə intensivliyi monoton olaraq artır.

Yeyilmənin növünü müəyyən etdikdə erozuya, hidro- qazeroziya və kavitasiya yeyilmələrini hidro – və qazabraziv yeyilmədən fərqləndirmək lazimdir.

Maye və ( yaxud ) qaz axının təsiri nəticəsində səthin mexaniki yeyilməsi eroziyalı yeyilmə adlanır.

Maye ( qaz ) axını təsiri nəticəsindəki eroziya yeyilməsinə hidroeroziya ( qazeroziya ) yeyilməsi deyilir.

Bərk cismin mayeyə nəzərən hərəkrti zamanı hidro eroziya yeyilməsinə kavitasiya yeyilməsi deyilir, bu zaman qazqovucuqlar səth yaxınlığında toplanır və beləliklə yəzyiqin yaxud temperaturun yerli artması baş verir. Bu növ yeyilmə boru kəmərlerində və kollektorlarda müşayiət olunur.

Yorulma yeyilməsi mexaniki yeyilmənin bir növü olub səth qatında materialın mikrohəcmin təkrar deformasiyası zamanı yorulma dağılması zamanı yaranır. Belə yeyilmə istər diyirlənmə, istərsə də sürüşmə sürtünmələri zamanı yaranır.

Yorulma yeyilməsi prosesi adətən diyirlənmə və ya sürtünmə təmasındakı çox saylı təkrarlaşan gərginlilər tsikli ilə bağlı olur.

Yorulma yeyilməsinin intensivliyi aşağıdakı amillərlə müəyyən olunur: qalıcı gərginliklərin və səth gərginlik konsentratorlarının olması; səthlərin keyfiyyəti; qovuşmada yüklərin paylanması; sürtünmənin növü; sürgü materialın olması.

Yorulma yeyilmsinin mexanizmi müxtəli cür izah olunur. Ən geniş yayılan İ.V.Kraqelskinin rəhbərliyi altında yaranmış alimlər qrupunun nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyəyə görə sürtümə səthindən yeyinti hissəcikləri kələ - kötürlüklərin bir – birinə daxil olması prosesi olmadan belə qovuşmadan ayrıla bilər. P_kr kritik qüvvəsini aşmayan çoxsaylı sıxıcı və dartıcı qüvvələrin təsiri altında yaranan materialın mikrohəcimlərinin yorulması nəticəsində yeyilmə baş verə bilər. Bu hadisə friksion – təmas yorulması adını almışdır.

Qovuşmanın real işi zamanı eyni zamanda bir neçə növ yeyilmə müşahidə oluna bilər. Bunlardan hamısının aparıcı olması yeyilən səthlərin öyrənilməsi nəticəsində müəyyən oluna bilər ki, bunu da nəticəsində maşının uzunömürlülüyünün artırılması üzrə tədbirlər işləmək olar.

5.3 Sürtünmə düyünlərində materialın yeyilmə materiları və onların dəyərləndirilməsi

Maşın və mexanizminin səmərəliliyinin və keyfiyyətinin yüksəldilməsi onlarin elementlərinin yeyilməsinin minimumuna endirilməsi və ona nəzarət məsələləri ilə əlaqədardır. Xarici qüvvələrin təsiri altında bərk cismin möhkəmliyi haqqında kinetik anlayışlardan istifadə edərək materialın yeyilə prosesində iki sahəni fərqləndirə bilərik: materialşünaslıq və mühəndis konstruktor sahəsi. Bu məsələlərin həllində yeyilmənin yüklənmə şərti və materialın möhkəmlik xarakteristikası ilə əlaqələndirilməsinin böyük təcrübi əhəmiyyəti vardır. Xətti yeyilmənin əsas energetik tənliyi yeyilmə, sürtünmə enerjisi iliə sürtünmə enerjisinin paylanma sıxlığı arasında əlaqəni əks etdirir. Bu məsələlərin həllində yeyilmənin yüklənmə şərti və materialın möhkəmlik xarakteristikası ilə əlaqələndiriləsinin böyük təcrübi əhəmiyyəti vardır. Xətti yeyilmənin əsas energetik tənliyi yeyilmə, sürtünmə enerjisi ilə sürtünmə enerjisinin paylanma sıxlığı arasında əlaqəni əks etdirir. Bu xarakteristikalar arasında müəyyən olunmuş analitik münasibətlər yeyilmənin müxtəli meyyarrlarını dəyərləndirməyə imkan verir.

Müasir dövürdə yeyilmənin aşağıdakı meyarları təklif olunmuşdur:

Yeyilmənin xətti intensivliyi J_h = h/L = fP_r/e_T

Yeyilmənin həcmi intensivliyi J_v = hA_{r }LA_r = fP_{r }/e_T

Yeyilmənin energetik intensivliyi J_e = hA_{r }W = 1/e_T

Yeyilmənin cəki intensivliyi J_u = hA_{r } LA_r = fP_{r }/e_T

Sürtülmək v = hA_{r }W = 1/e_T

Abraziv dayanıqlığı əmsalı _{ } = W/hA_r = e_T

Yeyilmənin xətdi sürəti J_v = h_{ }t = fP_{r }/e_T

Düsturlarda h – çıxarılan qatın qalınlığı; L – sürtünmə yolu; f – sürtünmə əmsalı; P_r – faktiki təzyiq; e_T – sürtünmə enerjisinin paylanma sıxlığı; A_r – faktiki toxunma sahəsi; W – sürtünmə enerjisi; _{ } - materialın sıxlığı; t – sürtünmə müddətidir; v – sürüşmə sürətidir.

Yeyilmənin xətti sürəti materialın yeyilmə davamlılığının vacib xarakteristikasıdır.