Муса Гасымов
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan respublikasının dövlət müstəqilliyini tanıdı, 1992-ci il martın 12-də diplomatik münasibətlər qurdu. İranla münasibətlər Azərbaycan dövlətinin xarici siyasətinin mübahisəli məsələlərindən birinə çevrildi. Əslində bu məsələyə münasibətdə Şimali Azərbaycanda iki xətt var idi. Birinci xəttin tərəfdarları Cənubi Azərbaycandakı azərbaycanlıların vəziyyətini və bölünmüş Azərbaycan amilini əsas götürərək İrana qarşı kəskin xətt yeritməyi təklif edirlər. Lakin Azərbaycanın düşdüyü vəziyyət, xüsusən, Rusiyadan edilən aramsız təzyiqlər, şimal dəmir yolunun işləməməsi və Ermənistanın işğalçılıq siyasəti nəticəsində yaranmış şərait bu xəttin tərəfdarlarının istəklərini və praktik fəaliyyətini heçə endirdi. İkinci xəttin tərəfdarları Ermənistanın təcavüzü nəticəsində Azərbaycanın düşdüyü real vəziyyətdən çıxış edərək İranla məhriban qonşuluq və əməkdaşlıq münasibətlərinin inkşaf etdirilməsini vacib sayırdılar. Real vəziyyətdə bu xətt tədricən Azərbaycan dövlətinin İrana münasibətdə rəsmi xəttinə çevrildi. İranda 20 milyon nəfərdən çox soydaşlarımızın vəziyyəti iki ölkə arasındakı münasibətlərə bu və ya başqa dərəcədə təsir göstərir. İranda Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinə birmənalı münasibət mövcud deyildi. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinə təhlükə kimi baxan İranın bəzi rəsmi dairələri onu tanımaqda çətinlik çəkirdilər. Türkiyə, Rumıniya, Pakistan, Monqolustan, Litva, Əfqanistan, İsveçrə kimi dövlətlərin Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini artıq tanımalarına baxmayaraq, İran hələ də tərəddüd edirdi. İran İslam Respublikasının xarici işlər naziri Ə.Ə. Vilayəti 1991-ci ilin noyabrında Moskvaya səfəri zamanı keçirdiyi danışıqlardan sonra “Moskvanın səsi” radiostansiyasına verdiyi müsahibəsində birmənalı şəkildə bildirdi: “Biz Azərbaycanın müstəqilliyini tanımaq niyyətində deyilik. Bu respublika ilə münasibətlərimiz Sovet İttifaqı çərçivəsində inkişaf etdiriləcəkdir.” İranın bu rəsmi mövqeyi tarixi ənənələrə söykənirdi. İki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin tarixindən məlumdur ki, hələ 1918-ci il noyabrın 16-da Azərbaycanın xarici işlər naziri Ə. Topçubaşovla İstanbuldakı görüşündə İran elçisi Mirzə Mahmud xan deyirdi: “Siz dövlətinizi “Azərbaycan” adlandırırsınız. Bu, nə deməkdir? Bu, İran hüdudlarında yerləşən indiki Azərbaycana iddialarınız deməkdirmi? (Topçubaşov A.A. Diplomatiçeskiye besedı v Stanbule (1918-1919). 99 Baku, 1994, s. 53). İran elçisi Şimali Azərbaycanda, Qafqazda və İranda türklərin yaşamasını da inkar edərək hamını fars adlandırırdı. O deyirdi ki, “siz özünüzü Azərbaycan türkləri hesab edirsiniz. Amma bilməlisiniz ki, nəinki Azərbaycanda, habelə Qafqazda, Urmiyədə, Təbrizdə türk yoxdur, hər yerdə türk axtarmaq siyasətçilərin, Türkiyənin işidir və indiki xadimlərin planlarına daxildir. Sizin atalarınız, babalarınız hamısı farsdırlar. Sizdə sivilizasiya, mədəniyət, adət-ənənə, hətta kostyum da farslarındır. Mən özüm türkofil olsam da, İrana xidmət edirəm, onun mənafelərini qoruyuram.” Ə.Topçubaşovun 1919-cu il yanvarın 9-da İstanbulda İranın xarici işlər naziri Müşaverel Məmalək Əli Qulu xanla görüşündə İran tərəfi Azərbaycan məsələsinin həllini İranla birləşməkdə görürdü. Göstərirdi ki, sizin Azərbaycan haqqında məsələni İranla ittifaqda və birlikdə sizin xeyrinizə həll etmək olar. Sizin Azərbaycan, əlbəttə, daxili muxtariyyətini qoruyacaqdır. Birləşmək indi bizə lazımdır. Yoxsa, ruslar əvvəlcə sizi, sonra da bizi yeyəcəklər. Sonrakı danışıqlarda da İran belə iddiaları irəli sürürdü. Cənub qonşumuzun 20-40-cı illərdəki siyasəti mahiyyətcə 1918-20-ci illərdəkindən fərqlənmirdi. Həm birinci dəfə, həm də 90-cı illərdə İran öz istəyinə çata bilmədi və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini tanımağa məcbur oldu. Reallıq üstünlük qazandı, tarixin təkərini geri döndərmək mümkün olmadı. Lakin diplomatik-siyasi manevrlər və gizli niyyətlər bütün sonrakı illərdə hökm sürürdü. İran tarixən Rusiya imperiyasına, sonra isə SSRİ-yə özünün ərazi bütövlüyünə və müstəqillyinə təhlükə kimi baxmışdır. Lakin yeni müstəqil dövlətlər meydana gəldikdən sonra İranın Şimal sərhədlərində strateji vəziyyət dəyişmişdir. İran və Rusiya arasında bufer zona yaranmışdır. Bu isə İran üçün bilavasitə təhlükəni aradan qaldırmışdır. Bununla belə, Rusiya təhlükəsi aradan qalxmadığından, İran Azərbaycanla mehriban olarsa, şimal tufanından özünü qorumaq üçün yaxşı sipər qazana bilər. İran bir fövqəl dövlətlə deyil, bir neçə yeni dövlətlə qonşudur. Onlar da İran üçün təhlükəli törətmirlər. İran problemlərsiz də deyildir. Daxildə muxtariyyət meylləri əsəbiliklə qarşılanır. İranda islam inqilabından sonra bu ölkənin yeritdiyi siyasətə dünya ölkələri içərisində birmənalı münasibət mövcud deyildir. Yeganə fövqəl dövlət kimi ABŞ İranı terrorizmi himayə etməkdə, regionda vəziyyəti kəskinləşdirməkdə, islam fundamentalizmini yaymaqda və s. təqsirləndirir, digər dövlətləri də 100 buna qarşı çıxmağa çağırır. Lakin ABŞ-ın bu hərəkətləri hətta Qərb müttəfiqləri tərəfindən də dəstəklənmir, İran - Qərbi Avropa ölkələri qarşılıqlı münasibətləri inkşaf edir. Öz növbəsində, İran ABŞ-ı dünya hegemonluğuna can atmaqda təqsirləndirir və bütün müsəlman dövlətlərini islam həmrəyliyi bayrağı altında ona qarşı mübarizədə birləşdirmək istəyir. Lakin İranın da bu səyləri müsəlman ölkələri tərəfindən lazıiınca müsbət qarşılanmır. Və bəzi ölkələr istisna olunsa, İran bu cəbhədə tək qalır. İran Azərbaycan - ABŞ əməkdaşlığına, xüsusən, məlum neft konsorsiumuna qarşı çıxır və ABŞ-ın Qafqaza nüfuz etməsini öz mənafelərinə zərbə kimi qiymətləndirir. İranın elan etdiyi prinsiplər və praktik xarici siyasət fəaliyyəti də çoxlu suallar doğurur. Cənub qonşumuz özünü beynəlxalq aləmdə bütün müsəlmanların müdafiəçisi elan etmişdir. Azərbaycan dövləti isə demokratik, dünyəvi dövlət kimi beynəlxalq münasibətlərin dini prinsiplər üzərində qurulmasının və xalqları dini etiqada görə bölməyin əleyhinədir. Əvvəla, İran bir tərəfdən Azərbaycanı İsrail və ABŞ-la yaxşı münasibətlər qurmaqda və guya islam dininə xəyanət etməkdə təqsirləndirir. Bunun əksinə olaraq, İranın özü Azərbaycan ərazilərinin 20 faizdən çoxunu işğal edən, 1 milyon 200 min nəfərdən çox müsəlman azərbaycanlını qaçqına çevirən, islam dinin müqəddəs yerlərini dağıdıb təhqir edərək silah anbarlarına çevirən Ermənistanla hərtərəfli siyasi, iqtisadi, texniki, maliyyə və s. sahələrdə əməkdaşlıq edir. Müsəlman çeçen xalqına qarşı soyqırımını həyata keçirən Moskva ilə Tehran mehriban münasibətlər saxlayır və onlar strateji müttəfiqə çevrilirlər. Azərbaycan öz xarici siyasət fəaliyyətində hamılıqla qəbul olunmuş normaları əsas götürür və dövlətimizin xarici və daxili siyasəti islam prinsipləri əsasında qurulmur. İsrail və ABŞ isə Azərbaycan torpaqlarını işğal etmişlər. İranın digər müsəlman dövlətləri olan Misir, Səudiyyə Ərəbistanı, İraq və başqa ölkələrlə münasibətlərində çətinliklər vardır. İranın elan etdiyi prinsiplərin onun praktik fəaliyyəti ilə uyğun gəlməməsinin səbəbləri nədir? Başlıca cavab budur: İranda yaşayan xalqların vahid İran milləti, islam dini, ideologiya altında birləşdirməklə İranın dövlət bütövlüyünü qorumaq. 101 Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|