Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tarix fakulteti

Kurs ishining ob’ekti: Huquqiy onglilik va huquqiy savodxonlikni hamda huquqiy madaniyatni oshirishdagi ahamiyatini aniqlash va huquqiy ta’limda foydalanishda umumta’lim maktab o’quvchilari.
Kurs ishining predmeti: Huquqiy onglilik va huquqiy savodxonlikni hamda huquqiy madaniyatni oshirishdagi ahamiyatini aniqlashni huquqiy ta’limdagi pedagogik jarayoni
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, har bir bob yuzasidan xulosalar, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar royxatidan iborat.
I BOB. HUQUQIY TALIMNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
1.1.Huquqiy talim tushunchasi, maqsadi, mohiyati va mazmuni
O`zbekiston huquqiy davlat barpo etish sari qadam qo`yilib, bu yo`lda huquqiy ta‘lim-tarbiya, huquqiy ongni takomillashtirish masalalariga katta etibor berib kelinmoqda. Bu mas‘uliyatli vazifada mehnat jamoalarida, bilim maskanlarida va har bir shaxs bilan olib borish borasida ko`p qirrali ishlar qilinmoqda.
Respublikamiz Oliy Majlisi tomonidan 1997 - yil 29 - avgustda qabul qilingan va qarori bilan tasdiqlangan : «Ta‘lim to`g`risidagi qonun», «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi», «Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dastur»lari fikrimizning dalili bo`ladi. Jamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal qilish uchun xalqning huquqiy madaniyatini oshirish lozim, bu esa huquqiy savodxonlikni, huquqiy ta‘lim- tarbiyani oshirishni talab qiladi<sup>1</sup>.
Sharq mutafakkiri, qomusiy olim Abu Nasr al-Forobiy huquqni fozil kishilarning haqiqiy baxtga erishish vositasi deb tushungan. Huquq, uning fikricha, mamlakatda tinchlikni ta`minlash, xavfsizlikni ta`min etish, taraq-qiyotga shart- sharoit yaratish, ijodiy mehnatga imkon yara-tish vositasidir. Huquq - ehtiroslarni jilovlash vositasidir. Huquq - insonni asrash, avaylash qurolidir.
Forobiy asarlarini diqqat bilan o`rgansak, uning qarashlari o`z davridan ancha ilgarilab ketganligini ko`ramiz. Shuni aytish kerakki, alloma qadimgi mutafakkirlarning huquqiy sohadagi asarlariga sharhlar yozish bilan ularni shunchaki takrorlamadi, balki boyitdi. Arastu va Aftolun huquqiy qarashlariga bag`ishlangan kitoblari uning huquqiy sohada juda chuqur bilimga egaligi va fiqh fanlarini har tomonlama tadbiq etganligidan dalolat beradi. Shu sababli allomaning huquqiy ta`limoti xalqimizning bebaxo huquqiy merosini tiklash, uni avlodlarga yetkazishda katta ahamiyatga ega.
Mutafakkirning fikricha, qonun adolatli bo`lishi kerak va uning nomidan u (qonun) haqida naimaiki gapirilsa ham mo`tabar ahamiyatga ega ekanligini ta`kidlaydi. Qonunni mensimaydigan va shu bilan birga qo`l ostidagilarni ham shunga undaydiganlar o`z hatti-harakatlari ila katta tartibsizliklar keltirib chiqaradi, deydi Forobiy.
Ulug` alloma qonunni joriy etuvchi odamlar orasida do`stlik tuyg`ulari mavjudligini kuzatgan holda, qonunning kamchilik va nuqsonlardan holi bo`lishini ta`minlash uchun olimlar joriy etilgan qonunlarni chuqur ishonch, bilim bilan tushuntirib berishi, sharhlashi zarurligini aytadi. Chunki agarda davlat o`z qonunchiligida haqiqiy muhabbat, yuksak aqlga asoslanmasa, uning qismati haloqat va parokandalik bo`ladi. Bu qoida davlatga ham, alohida odamga ham barobar taalluqli ekanligini alloma alohida qayd qiladi.
Huquqiy ta‘lim- tarbiyali bo`lish uchun har bir shaxs umumhuquq bilimga, uni ongli ravishda qabul qilishga va huquqiy madaniyatni alohida bajarishga yetarli darajada huquqiy saboq olish kerak. Lekin hozirgi paytgacha huquqiy ta‘lim- tarbiya tushunchasi, uning tushuntirish metodlari olimlarimiz tomonidan to`laligicha yoritilmagan.
Huquqiy ta‘limning keng va tor ma‘noda ko`rish mumkin. Keng ma‘noda butun jamoaning, ko`pchilikning ongiga ta‘sir ko`rsatishga qaratilgan ta‘lim, tor ma‘noda esa alohida shaxsga, uning ongiga ta‘sir etish yo`llari tushuniladi.
Huquqiy ta‘lim natijasida keng omma yoki shaxs o`z hatti – harakatlarining qonuniy ekanligini tushunsa, huquq tartibotni buzmaslikka harakat qilsa o`zini ongli ravishda, huquq normalariga rioya etgan holda boshqara olsa, maqsadga erishilgan bo`lib hisoblanadi.
Demak, huquqiy ta‘lim bu- tashkiliy ravishda muntazam olib boriladigan, aniq maqsadni ko`zlagan va shaxsga «guruh shaxslariga» ta‘sir qila oladigan, ularda huquqiy ong, huquqiy bilim, qonunlarga rioya qilish xislatlarini vujudga keltiradigan harakatdir².
Ma‘lumki, qonunga rioya qilish uchun, eng avvalo uni bilish kerak. Huquqiy ta‘lim- tarbiya orqali har bir shaxsning ongiga nima qilmoq mumkin, nima qilmoq mumkin emasligini, jamiyat, davlat undan nimani talab qiladi, qonunlarga rioya etish yo`llari nimadan iborat ekanligini yetkazmoq lozim.
Tartib buzuvchilar orasida o`z hatti-harakatining noqonuniyligini anglamaslik, noqonuniy ekan deb ham o‘ylamaslik va bunday harakatni jazoga loyiq emas deb tushunish ko`p uchraydi. Shunday tushuncha hosil bo`lmasligi uchun huquqiy ta‘lim- tarbiya jarayonida har bir jamoada o`rnatilgan tartibni buzish, qonun normalariga rioya etmaslik natijasida intizomiy, ma‘muriy, moddiy yoki jinoiy jazo kelib chiqishini tushuntirish, uqtirish zarur.
Huquqiy ta‘lim- tarbiyani kuchaytirishga oltmishinchi yillardan boshlab alohida ahamiyat berilla boshlandi.Shu davrga aytish kerakki, hozirda ham huquqiy ta‘lim- tarbiya bilan chambarchas bog`liq holda olib olib borilayapti.
Shaxs va jamiyat o`rtasida vujudga keladigan munosabatlarning rivojlanish printsiplariga mos bo`lishi shaxs faoliyatini yo`naltirib turuvchi hayotiy pozitsiyaga bog`liq. Hayotiy pozitsiya esa ta‘lim- tarbiya jarayonida shakllanadi. Shu sababdan ibtidoiy jamoa tuzumi davridayoq shaxs tarbiyasini jamiyat o`z na‘zoratiga olgan va bu vazifani bajarishga eng dono kishilarga topshirgan. Shaxsni yashashga o`rgatish jamiyat faoliyatining muhim sohalaridan biri bo`lib kelgan. Ta‘lim- tarbiyaning ijtimoiy vazifasi shaxsni biror –bir foydali ishga, faoliyatga o`rgatish demakdir. Masalan, yoshlarni biror hunarga, muomalaga, sanatga, yurish turishga va boshqalarga o`rgatish.
Huquqiy ta‘lim- tarbiya boshqa turdagi tarbiya bilan o`zaro yaqin. Masalan, shaxsda mehnatga bo`lgan munosabatni shakllantirishda ko`r-ko`rona itoatkorlikka emas, balki jamiyat va davlat manfaatlariga, davlatning tartib va qonunlarini hurmat qilishga o`rgatish lozim.
Axloq normalari bilan huquqiy normalar bir biriga juda yaqin turadi. Shaxs axloqsiz bo`lsa, u qonunlar talabiga rioya qilmaydi. Binobarin, bunday shaxsni huquqiy tarbiyalash samarasiz bo`ladi, hatto jazo choralarini ham to`g`ri yo`lga solish qiyin.
Huquqiy ta‘lim-tarbiya tizimi uch tarkibiy qismdan tashkil topadi: davlat belgilangan qonun qoidalarini o`qitish; ularni jamiyat a‘zolari o`rtasida tashviqot qilish; o`quvchi yoshlarni qonun qoidalar ijrosida bevosita ishtirok etishga o`rgatish.
Huquq normalarini o`qitish deyilganda davlat organlari tomonidan tasdiqlangan dastur asosida shaxsga bilim berish tushuniladi. Yuridik bilim berish umumiy va maxsus yo`nalishlarda bo`lish mumkin. Masalan, yuridik institutlar, fakultetlarida, «yurist operativ xodim» malakasi beriladi.Xalq maorifi tizimining barcha bo‘g`inlarida aniq dastur asosida umumiy huquqiy bilim beriladi.
Huquqiy normalarni tashviqot qilishda jamiyat a‘zolari bilishi lozim bo`lgan qonun qoidalarni, qarorlar, farmonlar, farmoyishlar, buyruq va yo`llanmalarni turli vositalar yordamida aholi orasida tashviqot qilishdir. Huquqiy normalarni aholiga tushuntirish muhim qonunchilik printsipi bo`lib hisoblanadi. Qonunchilik talabiga ko`ra har bir yangi qonun qoida matbuotda elon qilingandan keyin ma‘lum vaqt o‘tgach amal qila boshlaydi. Yangi tartib qachondan boshlab joriy qilinishi huquqiy normaning o`zida ko`rsatiladi.
Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning maqsadi ma‘lum vositalar, shakl va metodlar yordamida shaxsning ongiga ta‘sir ko`rsatib, unda davlat belgilangan qonun qoidalarga itoatkorlikni, davlat siyosatini ijro etish hamda o`z hatti harakatini davlat talabiga muvofiq holda tanlay olish qobiliyatini shakllantirishdan iboratdir1. Huquqiy ta‘limning asosiy maqsadi shaxsda huquqiy ongni shakllantirish, yani huquqiy normalarga hurmatni, ularga ixtiyoriy, ongli ravishda rioya qilishni tarbiyalashdir. Huquqiy ta‘lim-tarbiya shaxsning bolalik chogidan yetuklik davrigacha o`tkaziladigan tarbiyaviy jarayonnio`z ichiga oladi. Bu jarayon davrida shaxs oilada, maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktabda, maktabdan tashqari muassasalarda, oliy ta‘limda, o`rta maxsus, kasb-hunar ta‘limida, kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash idoralarida huquqiy ta‘lim- tarbiya oladi. Demak huquqiy ta‘lim- tarbiya bosqichma- bosqich beriladi. Bosqichli huquqiy ta‘lim- tarbiya berishdan maqsad yoshlarning huquqiy bilimlar va ko`nikmalarini tarkib toptirishni uzluksiz ta‘minlashdir.
Masalan, birinchi sinflarda ona tili tushunchasi, tilga hurmat bilan qarash, o`quvchilarga qonun-qoidalarni o`rgatish, mulkni asrash, unga munosabatni bildirish, davlat, qonun, davlat ramzlari tushunchalarini o`rgatish lozim.
Ikkinchi sinflarda «o`qish» darsida har xil tarbiya berish mumkin. Shu darsning «maktab» bo`limida munosabatlarni tushuntirish. «Ertaklar va masallar» bo`limida jinoyat tushunchasini, tulkini turna bolalarini yeb qo`yishda, misol qilib bu jinoyat ekanligini va turna tulkini qilmishiga yarasha jazolaganini tushuntiriladi. Shunday tarbiya va huquqiy bilimlar har bir fanda sinfma-sinf olib boriladi.
Yuqori sinflarda uning huquqiy ongini shakllantiruvchi huquqiy tushunchalar beriladi, u dasturlar asosida huquqiy munosabatlarga o`rgatiladi. Yuqori sinflarda hamma boshqa ta‘lim tizimlarida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O`zbekiston Respublikasining davlat apparati haqida umumiy tasavvur berish huquqiy ta‘lim- tarbiyaning aniq maqsadi qilib qo`yiladi.
Huquqiy ta‘limning oldiga qo`yilgan umumiy vazifa shaxsga qonunlarni va unga amal qilish yo`llarini o`rgatish. Huquqiy ta‘limning yuridik vazifasi shaxsda muayyan holatlarda zarur huquqiy normalarni qo`llay olish qobiliyatini tarbiyalashdir.
Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning muhim vazifalaridan biri shaxsda huquq normalarini o`rganishga ehtiyoj o`yg`otish, yani o`zini mustaqil ravishda huquqiy tarbiyalashga odatlantirishdir. Huquqiy normalarga hurmat ruxida tarbiyalangan shaxs qonun-qoidalarga muntazam ravishda o`rganib boradi va boshqalarni ham shunday qilishga davat etadi<sup>3</sup>.
Amaliyotda huquqiy ta‘limning har xil turlari mavjud. Lekin bugungi kungacha aniq bir ilmiy tushunchaga asosangan, ko`p qirrali huquqiy ta‘lim-tarbiya shakllarini ko`rsatib beruvchi adabiyot deyarli yo‘q. Bu ta‘lim-tarbiya, yuqorida aytib o`tganimizdek, oilada, bog‘chada, maktabda, bilim yurtlarida, institutlarda olib boriladi. Huquqiy ta‘lim-tarbiya tarbiyalanuvchilarning xulq-atvoriga ta‘sir ko`rsatuvchi, ularni tartib doirasida tutish uchu nasos bo`la oladigan bilim berishdir. Lekin tarbiyachi faqat bilim beribgina qolmasdan, tarbiyalanuvchilarga har xil shaklda ta‘sir ham o`tkazishi kerak.
Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning shakllari asosida davlat organlari, jamoat tashkilotlari, professor- o`qituvchilarining olib borgan ishlarining tashqi ko`rinishidagi ta‘sir yo`li, ta‘sir etish usullari yotibdi.
Huquqiy ta‘lim-tarbiya shakllari har bir shu ish bilan shug`ullanuvchi uslubida o`z ifodasini topadi.
Masalan, o`quv yurtlarida huquqiy ta‘lim-tarbiya shakli, mehnat faoliyati bilan shug`ullanuvchilarnikidan farq qiladi. O`quvchilarga dars jarayonida, darsdan tashqari vaqtda-suhbat, suhbatni huquqiy qoidalarini o`rgatish, o`yin darslari o`tkazish tariqasida olib boriladi.
Huquqiy ta‘lim-tarbiya shakllari quyidagicha bo`lishi mumkin:
a) huquqiy bilim; b)huquqiy tashviqot; v) jamoatchilik tomonidan olib boriladigan ishlar; g) huquqni himoya qiladigan davlat organlarining ishlari bilan tanishish (tergov, sud jarayonlarida qatnashish); d)xalq deputatlarini nomzodlikka tavsiya qilish majlislarida, mahalliy hokimiyatlar qoshidagi voyaga yetmaganlar komissiyalari ishlarida ishtirok etish. Huquqiy ta‘lim-tarbiyani jamoa o`rtasida yoki individual shaklda amalga oshirish mumkin.
Yoshlarni huquqiy bilimga va huquqiy tarbiyaga jalb etishda huquqni himoya qiluvchi davlat organlari xodimlari bilan uchrashuv o`tkazilishi, savol-javob kechalari tashkil etilishi yoki huquqshunos uyushmalari to`zilishi ijobiy natija beradi. Individual yakka tarzda huquqiy bilim berishda, huquqiy tarbiyalashda shaxsga maxsus adabiyotlarda tavsiya etilishi, unda qiziqish uyg`otish, tarbiyalanuvchining ruxiy holatini o`rganib, u qabul qila oladigan, tushuna biladigan tarzda suhbat olib borish maqsadga muvofiqdir.
Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning metodlari:
Huquqshunoslar huquqiy ta‘lim-tarbiya metodlarini odatda ikki turga bo`ladilar ishontirish va majburlash. Huquqiy ta‘lim-tarbiya metodi-bu bir necha muayyan yo`l va usullar yig`indisi bo`lib, ular asosida kishilar ongiga, dunyoqarashiga ta‘sir
qilinadi. Buning natijasida tarbiyalanuvchilarda qonunga hurmat hissi uyg`otiladi va qonunning buzilmasligi ta‘minlanadi.
Eng asosiy metod bu – ishontirish metodi.Ishontirish orqali ijobiy natijaga erishilmasa, majburlash metodi qo`llanadi.Huquqiy ta‘lim-tarbiyada bu ikki metodni birga qo`llash ham mumkin<sup>4</sup>.
Huquqiy ta‘lim-tarbiyaning ilmiy printsiplaridan yana biri o`rganilayotgan qonun yoki qarorning kelib chiqish sabablarini, unga obyektiv zarurat borligini tushuntirib berishdir. Agar tarbiyalanuvchi qonun, qaror va qoidalarning vujudga kelishi, qabul qilinishi umumiy asoslarini tushunib olsa, ayniqsa, hozir o`rganilayotgan huquqiy normaning qabul qilinishi sababini bilsa, uni bajarishga ongli ravishda yondoshadi, o`zida ham huquqiy normaga nisbatan ehtiyoj sezadi.
Huquqiy ta‘lim-tarbiyaga ilmiy yondoshish quyidagi faoliyatlardan tashkil topadi:
- o`rgatilishi lozim bo`lgan qonun va qonuniy aktning nazariy va amaliy jihatlarini puxta o`zlashtirib olish;
- ta‘lim-tarbiya obyektlarini o`rganish, ular bilan huquqiy norma o`rtasidagi bog`lanishni aniqlash;
- mazkur mintaqadagi huquqiy normaga aloqador huquqiy holatni (huquq- tartibotni, qonunchilikka munosabat )o`rganish va tahlil qilish;
- huquqiy normani tushuntirish shakl va metodlarini tanlab olish;
- huquqiy ta‘lim-tarbiya vositalarini tayyorlash;
- tarbiyalanuvchilarning fikrini o`rganish va savol – javobga tayyorlanish; huquqiy ta‘lim-tarbiyani shahar, tuman, viloyat, respublika miqyosida yagona shakl va metodlar asosida olib borish ham ilmiy printsipdir. Huquq-tartibot va qonuniylikni mustahkamlash butun mamlakatda huquqiy ta‘lim-tarbiyaga chuqur ilmiy yondoshishni taqozo qiladi. Hozir bu muhim ish davlat organlari va jamoat tashkilotlari hamkorligida amalga oshirilmoqda.

Ta‘lim--tarbiyaga har tomonlama yondoshish deb tarbiya maqsadining shaxs ongida shakllanishiga ko`maklashuvchi omillarni aniqlash, ta‘lim-tarbiya shakl va metodlariga ularga tayanish aytiladi.

Bu vazifalarning zarar darajada amalga oshirilishi tarbiyachi bilan tarbiyalanuvchilarning o`zaro hamkorligiga bog`liqdir. Ikkala tomonning fikr almashishi, huquqiy tushunchalarga aniqlik kiritilishi, yakdillik asosida hayotiy holatining belgilab olinishi tinglovchilar huquqiy ongiga tegishli o`zgarish kiritadi va uni boyitadi.
Masalan, tarbiyachi mehnat qonuniga kiritilgan o`zgarishlar bilan tinglovchilarni tanishtirmoqchi.Maqsad ularning ongiga yagona qonun mazmunini aks ettirgan holda mehnat munosabatlarida qonundagi o`zgarishga muvofiq ish ko`ra olishni tarbiyalashdir. Buning uchun tarbiyachi masalaga keng yondoshib, qonun o`zgarishi sabablarini dalillar yordamida ko`rsatishi, yangi qonun mohiyatini isbotlashi, uni ijro etish tartibini o`rgatish, ko`zda to`tilgan maqsadni misollar yordamida tushuntirish kerak.
Har tamonlama yetuk shaxsni tarbiyalab yetishtirish maqsadi umumtarbiyaning maqsadi barcha yo`nalishlarini bir-biriga uyg`unlashtirilgan holda olib borishni taqozo qiladi.Bu bir kishining emas, balki butun jamoaning burchidir.Huquqiy ta‘lim-tarbiya ham bir kishining emas, chunki shaxsni har tomonlama shakllantirish uchun bir tarbiyachi barcha omillarni bilishga qodir emas.Bir pedagog huquqiy ta‘lim-tarbiyaning bir yoki bir necha yo`nalishigina shaxs ongida shakllantira olishi mumkin⁵. Pedagog muayyan masala bo`yicha huquqiy ta‘lim- tarbiyaga keng yondoshishi uchun shu masalaga aloqador omillarni tanlab olishi, ularni yagona bir mavzuga yig`ishi, misollar yordamida uyg`unlashtirishi kerak. Masalan, o`quvchida O`zbekiston fuqarolariga sodiqlik burchini tarbiyalashda o`qituvchi-o`quvchi qanday qonunlarni o`rganishi kerakligini tanlab olishi, fuqarolarga taalluqli misollar topishi, fuqarolik burchi buzilganda davlat va jamiyat tomonidan ko‘riladigan choralarni belgilashi, yuridik dalillar to`plashi, so`ngra keng ta‘lim-tarbiya mavzularini ishlab chiqishi va shu mavzu bo`yicha ish olib borilishi kerak. Lekin shuni unutmaslik lozim, huquqiy ongning hatto biror yo`nalishini shakllantirish uchun ham yuridik omillarning o`zigina kifoya emas: masalan, intizomsiz shaxsni qayta tarbiyalash uchun uning huquqiy ongida burilish yasash, dunyoqarashiga, mehnat munosabatiga, madaniyat darajasiga ta‘sir ko`rsatishi kerak. Agar uni qonunga ko`ra jazolash bilan kifoyalansangiz, axloqiy buzuq ekan, yana eski odatini davom ettiraveradi.
Binobarin, huquqiy ta‘lim-tarbiyaga aloqador omillar ikki guruhga bo`linadi: tarbiyachining axborotli hujjatlariga kiritiladigan omillar va tinglovchilar xususiyatiga bog`liq omillar. Ta‘lim-tarbiya jarayonida ikkala guruh omillar baravar e‘tiborga olinishi kerak.
Tarbiyachining axborotli hujjatlariga kiritilgan omillari suhbat mavzusida qanday qonun, qonuniy ishlarni tushuntirmoq, asosiy maqsad nimaga qaratilganligini bilib olmoq. Masalan, voyaga yetmaganlarning huquqbuzarligining oldiniolish bo`yicha ta‘lim-tarbiya: jinoiy, moddiy, intizomiy, huquqbuzarlikda voyaga yetmaganlar qanday harakatlari uchun javobgar bulishlariga taalluqli hujjatlarni to`plashdan iborat. Tinglovchilar xususiyatiga bog`liq omillarda tarbiyachi tinglovchilarning qabul qilish darajasi, yoshiga, maxoratiga va boshqa xususiyatlariga e‘tibor bergan holda tarbiya usulini tanlashdan iborat.