Njy ýylda geçirilen prezident saýlawy abş-nyň taryhynda iň çekeleşikli geçen saýlawlaryň biri boldy
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
eJ ournal uSa 20
ournal uSa 21 Demokratik Frontunyň (EHRDF)” ilkinji gezek şeýle az wekilçilikli bolmagyna alyp bardy. Saýlawlar mahalynda “Fafen Ösüş” we “Efiopiýanyň Demokratiýa üçin vision kongresi” ýaly raýat jemgyýeti guramalary raýatlar üçin jemgyýetçilik dolandyryş meseleleri boýunça okuw geçirdi- ler we saýlawlaryň geçýän ýerlerinde gözegçilerini goýdular. Hereket edýän režim saýlawlaryň netijesini galplaşdy- rmaga synanyşdy. Muňa nägilelik bildirip, halk paýtagt şäher Addis Abebada ýörüşe çykdy. Raýat jemgyýeti gura- malary bir bitewi fronta birleşdiler we geçirilen saýlawlaryň netijeleriniň 2006-njy ýylyň maý aýynda ylalaşylan pakta laýyklykda kabul edilmegini talap edip, režime gysyş gör- kezdiler. Raýat jemgyýetiniň tussag edilen ýolbaşçylary boşadyldy. Şondan bäri raýat jemgyýeti guramalary EHRDF-den oppozisiýa hormat goýmagyny we häkimiýetiň güýç we zor- luk bilen däl-de, eýsem ylalaşyk esasynda dolandyrylmagyny talap edip gelýärler. Netijede, häkimiýeti jogapkärçilikli dolandyrmak işi düýbünden täze bir many-mazmuna eýe boldy. Wagyz-nesihat işini alyp barýan toparlaryň bildirýän uly aladalarynyň netijesinde ýurduň öňki premýer-ministri we öňki goranmak ministri parahorlykda aýyplanyp, 2007- nji ýylda azatlykdan mahrum edildi. Şol bir wagtyň özünde raýat jemgyýeti guramalarynyň tagallalary bilen 2008-nji ýylda Efiopiýanyň mejlisi dürli syýasy partiýalaryň we özge ynançlaryň wekillerini öz hataryna goşdy, şeýle hem metbugat barada täze kanun kabul etdi. Bu kanun hususy metbugatyň hökümet tarapyndan barlanylmagyny, senzura sezewar edilmegini, şeýle hem žurnalistleriň tussag asty- na alynmagyny gadagan edýär. Şeýlelik bilen, bu raýat jemgyýetiniň hem bäsleşikli saýlawlaryň neneňsi edip biri- birini pygtalandyrýandygynyň gowy mysaly bolup hyzmat edýär. Akkrada sözlän sözünde prezident Obamanyň belläp geçişi ýaly: “Afrikanyň çäginde biz adamlaryň ykballaryny öz ellerine alşynyň we aşakdan ýokarlygyna üstünlikli özge- rişleri durmuşa geçirişiniň gowy mysallaryny gördük.”
1998-2004 ýyllar aralygynda öňki kommunistik giňiş- likdäki döwletleriň bäşisi – Gruziýa, Ukraina, Slowakiýa, Horwatiýa we Serbiýa – “demokratik rewolýusiýalaryň” üstünlikli amala aşyrylyşynyň şaýady boldy. Bularyň hemmesinde-de raýat jemgyýeti birmeňzeş täsirini ýetirdi. Bu ýurtlarda hem ilkinji nobatda saýlawlaryň aç-açan we adalatly geçmegine ýardam bolar diýen pikire eýerip, raýat jemgyýetleri jemlenip, jebisleşmegi başardy. Umuman, raýat jemgyýetine güýç-kuwwat berýän we olary anyk syýasy işe gönükdirýän “azat saýlawlar hereketlerine” bütin ýer togalagy derejesinde halklaryň demokratiýa geçmek ugrunda edýän tagallalary hökmünde garalýar. Filippinler, Gana, Eýran we Keniýa bu aýdylanlara täze mysallardyr. S AÝLAwLARDAN SoŇ Azat we adalatly saýlawlardan soň, raýat jemgyýeti onuň ýaly dartgynly bolmadyk, telewizorlaryň ekranlaryna o diýen gelşip barmaýan, ýöne, gürrüňsiz, has uly ähmiýete eýe bolan gowy dolandyryşa ýüzlenýär. Raýat jemgyýeti repres- siw kanunlary ýok etmek, korrupsiýany ýüze çykarmak we ähli toparlaryň adalat esasynda wekilleriniň bellenilmeginiň, olaryň bähbitleriniň we garaýyşlarynyň ünsden düşürilmän, kemsitmelere sezewar edilmän goşulmagyny üpjün etmek ugrunda tagalla edýär. Ol häkimiýetiň jogapkärçilikli bol- magyny ýola goýmak we ýolbaşçy wezipelerdäki adamlaryň oýny kada laýyklykda dowam etdirmeklerini gazanmak ugrunda jan edýär. 2009-njy ýylda prezident Obama Kairde eden çykyşynda: “Siz häkimiýeti güýçdür zorluga esas- lanyp däl-de, eýsem ylalaşyga esaslanyp dolandyrmagyňyzy dowam etmegi başarmalysyňyz; siz milli azlyklaryň hukuk- laryna sarpa goýmalysyňyz we çydamlylyk hem ylalaşyk ruhunda gatnaşmagy başarmalysyňyz; siz öz halkyňyzyň bähbidini we syýasy hereketleriň kanuny kada-düzgünle- rini öz partiýaňyzdan ýokarda goýmalysyňyz. Şu zatlara uýulmasa, saýlawlaryň ýeke-täk özi hakyky demokratiýany döredip bilmez” diýip nygtady. Ýeýl uniwersitetiniň professory Suzan Roze-Äkermen özüniň 2005-nji ýylda baýraga mynasyp bolan kitabyn- da syýasaty döretmekde jogapkärçilikli çemeleşmäni üpjün edip biljek faktorlaryň birnäçesiniň üstünde durup geçýär. Sözüniň ahyrynda ol: “Demokratiýany jebisleşdi- rip biljek diňe janly raýat jemgyýetidir” diýip nygtaýar. “Syýasaty döretmek işine aýry-aýry toparlaryň we şahslaryň jemgyýetçilikli gatnaşygyny utgaşdyryp we dolandyryp biljek edaralary kemala getirmek meselesi öňki sosialist döwletleriň üýtgedip gurmak boýunça we bütin dünýäde demokratiýalary jebisleşdirmek boýunça gün tertibiniň üns merkezinde goýulmalydyr” diýip, ol sözüni jemleýär. R AÝAT jEMGYÝETINIŇ BoLMADYK ÝAGDAÝYNDA Soňky ýyllarda biz işjeň raýat jemgyýetiniň bolmadyk ýagdaýynda saýlawlaryň geçişiniň mysallaryny gördük. Saýlawlary doly bäsleşik esasynda geçirmeýän ýurtlary we häkimiýetiň has jogapkärçilikli çemeleşmegini talap etmegi başarjak, doly kemala gelen jemgyýet raýaty bolmadyk ýa-da bar bolsa-da, örän gowşak bolan döwletleri surat- landyrmak üçin, dilçiler “nalajedeýin demokratiýa”, “gözeg- çilikli demokratiýa”, “bisowat demokratiýa” we “bäsleşikli awtoritarizm” ýaly adalgalar oýlap tapýarlar. Bu, hususan- da, demokratik rewolýusiýalary şowsuzlyga uçran Belarus (2005 ý.) we Gyrgyzystan (2008 ý.) ýaly öňki kommunist döwletlere mahsusdyr. Bu ýurtlarda raýat jemgyýetleri köp- lenç hemaýatçylara örän garaşly we uly şäherleriň çäginden daşda gaty az hereket edýärler. Hut şu sebäpden hem bu ýurtlarda raýat jemgyýetiniň işjeň agzalary “azat saýlaw hereketlerini” amala aşyrmak maksady bilen aýaga galan- larynda, olary goldan adam bolmady. Malaýziýa, Russiýa we Kamboja ýaly ýurtlar bolsa awtoritarlaryň öňden saklap goýan orunlaryny eýelemekde meçew bermekden başga işi başarmadyk gowşak raýat jemgyýetiniň başga mysallary bolup hyzmat edýär. Mundan tapawutlylykda Wenesuelada raýat jemgyýeti 1990-njy ýylyň aýagynda peýda bolan berk, janly liberal demokratiýany elden gidermän saklamak tabşyrygyny berjaý eder ýaly derejede ösüp ýetişmändi. Wenesueladaky ýagdaý edil Zimbabwedäki ýagdaýy, ýagny kä halatlarda “aşakdan ýokara tarap” täsirini ýetirip biljek güýçleriň ýeterlikli däldigini ýatladýar: demokratiýany gorap saklamak üçin halkara derejesindäki berk talaplar, kanuny kazyýet we saýlaw komissiýalary, şeýle hem syýasy elitalaryň çykaran kararlary gerek bolýar. Ýagdaýlaryň käbirlerinde bolsa, elbetde, hut saýlawlar göreşde üstün çykmagy başarjak jemgyýetçilik hereketine görnetin itergi berýär. Bähbitli tarapy syýasy liberizasiýanyň öz hereketlen- diriji güýjüniň barlygydyr. Raýat jemgyýetine itergi berilse ýetik, ony saklamak başartmaýar. Prezident Obama we ABŞ-nyň Döwlet sekretary Klinton raýat jemgyýetiniň demokratiýany pugtalandyrmakda saýlawlar gidip durka we saýlawlardan soň wajyp ähmiýetiniň bardygy barasynda dogry belläp geçýär. Olaryň ikisi hem Birleşen Ştatlaryň raýat jemgyýetini we demokratiýasyny pugtalandyrmaklygy maksat edinýändigine buýsanýarlar. Prezident Obama jemgyýetiň guramaçysy bolmak bilen “Biziň halkymyzyň ýolbaşçysy raýat jemgyýeti bilen netijeli demokratiýanyň arasyndaky peýwent gatnaşygyň bardygyna gaty gowy düşünýär” diýlen düşünjäni janlandyrýar. n
Birleşen Ştatlarynyň hökümetiniň garaýyşlaryny ýa-da alyp barýan syýasatlaryny beýan etmeýär. Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|