Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 93
min atlısı vardı. Orada yaşayan türkmənləri 1 və xarəzmlilərdən bir qismini uzaqlaşdırdılar 2 . Səlcuqluların tabeliyindəki türkmənlərin bir hissəsi yınallılar 3 adını daşı- yırdı. Lap əvvəldə oğuz yabğu dövlətini tədqiq edərkən dövlətin nüfuzlu şəxsiyyətlərindən birinin yınal titulunu daşıdığını görmüşdük. Səlcuqlular yabğu dövlətini davam etdirdikləri üçün onların dövlətində də yınal adlanan bir şəxs olmalı idi. Bu adam İbrahim Yınal idi. Yusif onun atasıdır. Bütün əsərlər İbrahim Yınalın Toğrul bəylə anabir qardaş olduğunu, bəziləri isə Yınalın Toğrul bəyin əmisi oğlu olduğunu göstərir 4 . Belə olduqda yınallar İbrahim Yınalın tabeliyində olan oğuz zümrəsi deməkdir. Görürük ki, səlcuqlular öz dövlət quruluşlarını Xorasana gətirmişlər. Səlcuqun sağ olan yeganə oğlu Musa «bəyğu», yəni yabğu ünvanını daşıyır- dı. Musanın oğlu Yusif də əvvəlcə səlcuqlu oğuzlarının başçısı kimi İnanç Bəyğu ünvanı ilə tanınırdı. «Bəyğu» yabğunun türk dilində dəfələrlə müşa- hidə edildiyi kimi hərflərin yer dəyişməsilə yaranmış şəklidir 5 . Ancaq Mu- sanın formal da olsa səlcuqluların başçısı olduğuna dair heç bir dəlil yoxdur. Musa yabğu (və ya bəyğu), Məhəmməd Toğrul bəy və Davud (Çağrı bəy) 6
onlar özlərini xəlifənin mövlaları (əlaltıları) adlandırırlar ki, bu diqqətəşa- yandır. Bununla onlar özlərinin qüvvət və dövlət sahibi şəxslər olduqlarını göstərmək istəyirdilər. O dövrdə irili-xırdalı bütün hökmdarların özlərini bu cür adlandırdıqlarını bilirik. Səlcuqlular məktubda Xorasana gəlmələrinin səbəbini qısaca yazdıqdan sonra içlərindən biri daim sarayda olmaq üzrə sultanın xidmətinə girmək istədiklərini, bunun əvəzində Nəsa və Fəravə vi- layətlərinin onlara bağışlanmasını, beləliklə, Balkan dağından, Dehistandan, Xarəzm sərhəddindən və Ceyhun tərəfdən gələcək axınların qabağını ala- caqlarını, İraq və Xarəzm türkmənlərini də qovacaqlarını bildirdilər 7 . Səlcuqluların istədikləri Nəsa və Fəvarə (indiki Qızıl Arvat - Qızıl Ra- bat) vilayətləri köçəri həyata əlverişli olduğu kimi onların təhlükəsizliyi ba- xımından da çox uyğun yer idi. Çünki Nisa və Fəvarə şəhərləri çölün başla- dığı yerdə yerləşirdi. Onlar arvad-uşağı və mal-qaranı təhlükə anında çölə
1 Bunlar ya əvvəllər Xorasana köçən Arslan yabğunun türkmənləri, ya da Balxandan gəlmiş türkmənlər idilər. 2 Beyhaki, s. 470. 3 Beyhaki, indeks. 4 İmadəddin əl-İsfahani (Bundarinin ixtisarı), s. 6; ibn ül-Əsir, IX, s. 211. Səlcuqluların nəsəb-həsəblərinin ən nüfuzlu mütəxəssisi kimi təqdim edilən “Məliknamə” müəllifinin İb- rahim Yınalın səlcuqlu ailəsinə mənsub olduğunu söyləməməsi mənalı deyilmi? 5 Bu ünvan bütün müsəlman müəlliflərinin əsərlərində bəyğu şəklindədir. Bunun doğrulu- ğuna şübhə yoxdur. Bu ünvan kitabələrdə də eyni imla ilə yazılmışdır. Bəyğunun quş adı olması da tamamilə mümkündür. 6 Toğrul və Çağrı kəlmələrinin ünvan olduğundan əvvəldə bəhs etmişdik. 7 Beyhaki, s. 470 - 471. Məktubun türkcə tərcüməsi üçün bax: M.Köymən, II, s. 50. FARUQ SÜMƏR 94
götürəcək, böhran zamanı özləri də oraya sığınacaqdılar. Çölün onları ən möhkəm qalalardan daha əmin şəkildə qoruduğunu aşağıda görəcəyik. Digər tərəfdən Balxandakı, Manqışlaqdakı və Sır-Dərya boyundakı oğuz elatları ilə də asanlıqla təmas və münasibət qura biləcəkdilər. Səlcuqluların Xorasana gəlişi böyük həyəcan və qayğı yaratdı. Qəznəvi dövlət adamlarından biri bu xəbəri eşitcək «Xorasan əldən getdi» deyə qış- qırmış, vəzir Əhməd ibn Əbdüs-Səməd isə İraq türkmənlərini qəsd edərək «Bu günədək işimiz çobanlarla idi, indi ölkə zəbt edən əmirlər gəldilər» de- mişdir
1 . Sultan Məsuda gəlincə, o da bu gəlişin zarafat olmadığını çox gözəl başa düşmüşdür. Tez-tez söylədiyi «10 min türk atlısı» 2 sözü ilə onlara nə baxımdan əhəmiyyət verdiyi görünür. Vəzirin vəziyyətin aydınlaşması üçün bir qədər gözləmək təklifini Mə- sud həmişə olduğu kimi rədd etdi və sərkərdələrin də ona tərəfdar çıxdığını nəzərə alaraq Hacib Bəg-Doğdu komandanlığında 17 min nəfərlik qayət yaxşı təchizatlı bir ordunu səlcuqluların üstünə göndərdi. Bu ordu səlcuqlu- ları Xorasandan çıxarmalıydı. Səlcuqlular qəznəvi ordusunun gəldiyini eşit- dikdə heç bir həyəcan və təlaşa qapılmadılar. Çünki öz müraciətlərinə belə bir cavab ala biləcəklərini də hesablamışdılar, buna görə ehtiyatlı və hazır- lıqlı idilər; silahları yaxşı olmasa da, mənəviyyatları yüksək idi. Hər baxım- dan mükəmməl təchizatlı qəznəvi ordusunda fillər də var idi. Baş komandan Bəg-Doğdu da daxil olmaq üzrə bu orduya hamı Türküstanı fəth etməyə qa- dir ordu gözü ilə baxırdı. Ancaq Nəsa ətrafında baş verən çarpışmada tərifli qəznəvi ordusu ağır bir məğlubiyyətə uğradı və bütün sursatını itirdi (19 şaban 426-cı il-29 iyul 1038). Səlcuqlular qəznəvi ordusuna bozqırlarda çox tətbiq edilən pusqu qurmaq üsulu ilə qalib gəlmişdilər. Bu vuruşmada (sonra da olduğu kimi) ən mühüm rolu Çağrı bəy oynamışdı. Nəsa döyüşü səlcuqlulara mühüm maddi və mənəvi qazanclar gətirdi. Qəznəvi dövləti Dehistanı Çağrı bəyə, Nəsanı Toğrul bəyə və Fəvarəni Mu- sa Bəyğuya verirdi. Bunun əvəzində onlar sultana tabe olacaq, hətta onlar- dan biri daim sultanın yanında qalacaqdı. Ancaq səlcuqlular bu sülhə əhə- miyyət vermədilər və onu ciddi qarşılamadılar. Hətta sülh bağlamaqla əlaqə- dar səlcuqlulara xələt, mənşur, sancaq, küllah və türk adətinə görə yəhərli at və qızıl kəmər gətirən qəznəvi elçisi onların qəznəvi dövləti haqda istehzalı danışıqlarını, xələtləri yerə atdıqlarını eşitmişdi 3 . Doğrudan da, məğlubiyyə- tin qisasını almaq əvəzinə tələsik sülh bağlamaq qəznəvi dövlətinin Ş ərəf və 1 Beyhaki, s. 470-471. Beyhakiyə inansaq, Əli Təginin ölümündən sonra vəzir səlcuqluların Xorasana gəlmək məcburiyyətində qalacaqlarını söyləmişdi (s. 445). Bu sözlər doğrudan da o vaxt söylənmişsə, çox bəsirətlidir. 2 Beyhaki, s. 472, 481. 3 Bu vuruşma və onun nəticələri haqda bax: Beyhaki, s. 481-493. Gərdizi, s. 80-81; ibn ül- Əsir, IX, s. 198; M. Köymən, s. 59-70.
Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|