Oliy matematika, statistika va ekonometrika

Ii – 
chi yil uchun tasodifiy komponent qiymati.
 
 
8. 4.1.Jadval. Vaqtli qatorlarga tasir etuvchi omillar (faktorlar). 
Komp
onent
Turi
Aniqlanishi
Sababi
Davomiyligi 
Trend 
Tizimli 
(sistemali) 
Uzoq vaqtli o’suvchi yoki 
pasayuvchi 
malumotlar 
tasvirlanadi 
Texnologiyalarning, 
aholining, turmush darajaning 
va 
bozor 
narxlarining 
o’zgarishi 
Bir necha yil 
Mavsu
miy 
Tizimli 
(sistemali) 
Har yili namoyon bo’ladigan 
doimiy o’zgaruvchilarni aniq 
tasvirlaydi 
Ob-havo 
sharoiti, 
ijtimoiy 
sharoit, diniy ananalar 
Yil 
davomida(har 
oyda 
yoki 
harchorakda bo’lishi 
mumkin) 
Tsiklli 
Tizimli 
(sistemali) 
Takrorlanadigan tebranish 4 
fazadan iborat:1. Yuksalish 
(cho’qqi), 
2.Pasayish 
(retsessiya), 
3. 
Inqiroz 
(depressiya), 
4.Ko’tarilish 
(tiklanish) 
Iqtisodiy 
faollikka 
tasir 
etuvchi ko’praqamli faktorlar 
bog’liqligi 
2-10 
yil 
oralia 
o’zgaruvchan 
intensivlik bilan 

---

33 
Doimi
y 
bo’lm
agan 
Tizimli
bo’lmagan 
(sistemali 
emas) 
Vaqt qatorlarining tasodifiy 
tebranishi, 
u 
tizimli 
samaralarni hisobga olishda 
shakllanadi. 
Malumotlarning 
tasodifiy 
tebranishi 
yoki 
ko’zda 
tutilmagan 
hodisalar:suv 
toshqini, 
mitinglar 
va 
boshqalar 
Qiska muddatli va bir 
martalik 
Agar malumotlar har oyda yoki har chorakda o’lchansa, kuzatuv Yi , i- ga mos keluvchi davr deb belgilanib, tenglama 
bilan ifodalanadi: 
Vaqtli qatorlarning mavsumiy komponentini hisobga olgan holdagi malumotlar uchun klassik
multiplikatli modeli 
 
 
Yi = Ti* Si *Ci*Ii 
(8. 4.2.) 
 
Bu erda : 
Ti
–trend ko’rsatkichi (mohiyati),
 
Si-
i- chi davrda mavsumiy komponentning 
qiymati, 
Ci- 
tsiklli komponentning qiymati,
 Ii – 
chi davr uchun tasodifiy komponent qiymati.
 
 
Vaqtli qatorlarni tahlil qilishning birinchi bosqichida
malumotlar grafigi tuziladi va ularning vaqtga bo’lgan 
bog’liqligi aniqlanadi. Dastlab, malumotlarning uzoq vaqtli o’sishi eki pasayishi (yani, trend) mavjudligi yoki yo’qligi, 
yohud gorizantal chiziq atrofida vaqt qatorlarining tebranishi aniqlanadi. Agar trend mavjud bo’lmasa, malumotlarni 
silliqlash uchun sirg’anchiqli o’rtacha usulini yoki eksponentli
silliqlash usullarini qo’llash mumikin. Bunday sharoitda 
bu usullar suniy uzoq vaqtli trendlarni vujudga keltiradi. Agar tabiiy (real) trend mavjud bo’lsa, har yilgi malumotlar 
asosida prognozlashning turli usullarini qo’llash imkoniyati tug’iladi. 
5. Yillik vaqtli qatorlarini silliqlash (tekislash). 
Agar daromadlar o’sishining uzoq muddatli tendentsiyasi yuqori darajada tebranmoqda. Grafikka qarab trend 
borligini ko’rish mumkin emas. Bunday hollarda sirg’aluvchi o’rtacha yoki eksponentli silliqlash usullarini qo’llash 
mumkin. 
Sirg’aluvchi o’rtacha usuli subektivlikka ega bo’lib, u L davrining uzunligiga bog’liqdir. U o’rtachalar mohiyatini 
aniqlash uchun tanlangan. Tsiklli tebranishlarni oldini olish uchun davr uzunligi butun son bo’lishi kerak.
9
Tanlangan davr uchun