O`zbek tili iboralarga juda boy til hisoblanadi
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
56
3-BOB. TASVIRIY IFODALAR O„QUVCHILAR NUTQINI O„STIRUVCHI VOSITA.
Tasviriy ifodalar ham iboralar singari nutqimizni ta‟sirchan, jozibador va ifodali qiladigan birikmalar bo„lib, bular ham o„quvchilar nutqini o„stiruvchi asosiy vositalardan biri sanaladi. Tasviriy ifoda ─ predmet, voqea va hodisani o„z nomi bilan emas, balki muhim xususiyatini tasvirlash orqali ifodalovchi birikma hisoblanadi. 10
oq oltin – paxta; oq oltin ijodkori – paxtakor ; kumush tola – pilla; zangori kema kapitani – mexanizator; o„rmon malikasi - archa; zangori olov – gaz; Tasviriy ifodalar ham xuddi iboralar singari tuzilishi jihatdan, ya‟ni birdan ortiq so„zdan tashkil topishi bilan so„z birikmasiga o„xshab ketadi. Lekin tasviriy ifodalar nutq birligi sanalgan bunday birlikdan (so„z birikmasidan) tamoman farq qiladi va lug„aviy birlik sifatida ko„p jihatdan so„zlarga yaqin turadi. So„zlarga xos bo„lgan xususiyatni o„zida mujassamlashtiradi. Shunday ekan, tasviriy ifodalar gapda bitta so„roqqa javob bo„lib, bitta bo„lak vazifasida keladi va ular so„zlar kabi tilda tayyor holda bo„ladi. Bundan ko„rinib turibdiki, tasviriy ifodalar ham nutq hodisasi emas, balki til hodisasi hisoblanadi. Tasviriy ifoda uslubiy vosita sifatida nutqqa ko„tarinkilik, obrazlilik baxsh etadi, jamiyat taraqqiyoti talabidan kelib chiqib, lug„at tarkibini boyitadi. Nutq jarayonida takror va qaytariqdan qochish imkonini beradi, notiqni so„zamollikka, tinglovchini esa falsafiy mushohada etishga undaydi. Shuningdek, tasviriy ifoda faqat jozibadorlik va obrazlilik, nutqni boyitish, uning mazmunini kuchaytirish uchungina emas, balki jamiyatning olg„a qadam qo„yishiga to„sqinlik qilayotgan
10 Baxtiyor Mengliyev, O‟ral Xoliyorov. O‟zbek tilidan universal qo‟llanma. Toshkent. “Akademnashr” 2011. 87- bet.
57
illatlarni fosh qilish, undan kulish va unga qarshi kurashishga chaqirish maqsadida ham ishlatiladi. Binobarin, tasviriy ifoda predmet, voqea-hodisaning o„z nomi orqali yuzaga chiqmagan muhim xususiyatini tasvirlab, bo„rttirib, izohlab va to„ldirib ko„rsatishda muhim nutqiy vosita hisoblanadi. So„z ma‟nosining kengayishi va ko„chgan holda qo„llanishi tilning, ayniqsa, lug„at tarkibining boyligini oshiruvchi omildan biridir. So„zni ko„chma ma‟noda qo„llash – lug„at boyligini ko„rsatuvchi , uslub ravonligi, ifoda mazmundorligini ta‟minlovchi, obrazlilik yaratishga xizmat qiluvchi muhim vosita. Tasviriy ifodalar ham nutqimizni jozibador qiluvchi ko„chma ma‟nodagi muhim vositalar hisoblanadi. Tasviriy ifodalar ko„proq ot va sifat so„z turkumiga mansub bo„ladi. Ular, asosan, badiiy uslubda qo„llaniladi. Ba‟zan ikki predmetga bitta tasviriy ifoda (aql gimnastikasi – matematika, shaxmat) yoki bitta predmetga ikkita tasviriy ifoda qo„llanishi (zangori ekran, oynai jahon – televizor ) mumkin. So„z va iboralarda bo„lgani singari tasviriy ifodalarda ham omonimiya va sinonimiya hodisalari mavjud. Agar tasviriy ifodalar bir xil so„zlardan tashkil topib, boshqa- boshqa ma‟nolarni ham ifodalab kelsa omonim tasviriy ifodalar hisoblanadi. Masalan : Aql gimnastikasi – matematika, shaxmat, krasvord. Shakli har xil tasviriy ifodalarning ma‟no jihatdan bir xil bo„lishi sinonim tasviriy ifodalar deyiladi. Masalan:
O„quvchilarga tasviriy ifodalar haqida ma‟lumot berganimizda, ular tasviriy ifodalar haqida tasavvurga ega bo„lib, yaxshi tushunishlari uchun tasviriy ifoda qatnashgan gap va qatnashmagan gaplarni misol keltirib, ularni taqqoslash, ma‟nolarini izohlash orqali o„quvchilarga tushuntirsak maqsadga muvofiq bo„ladi. Bu bilan o„quvchilar nutqi ham rivojlantiriladi. Masalan: 58
Bu maydonlarga dala malikasi ekilgan. – Bu maydonlarga makkajo„xori ekilgan. Bu misollarni keltirishimiz orqali o„quvchilar tasviriy ifodalar qatnashgan gaplar badiiyroq, ta‟sirchan va obrazli ekanini anglab yetishadi. Tasviriy ifodalar 5-sinf darsligida maxsus mavzu sifatida kiritilgan bo„lib , uzviylashtirilgan dasturda bu mavzuga 1- soat vaqt ajratilgan.
Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|