O`zbekistan respublikasi joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw wa`zirligi

Kurs jumisimizdiń maqseti: Shaxslararalıq qarim – qatnas hám onıń táreplerin úyreniw.
Kurs jumisimizdiń predmeti: Qarim – qatnas protsessi
Kurs jumısınıń maqsetinen kelip shiqqan halda tómendegi waziypalardi orinlaymiz:

• 
  Izertlew mashqalasi boyinsha tiyisli ádebiyatlard analiz kiliw;
  
• 
  Qarim – qatnas haqqindaǵi uliwmaliq túsinik, oniń psixologiyaliq qurallari, túrleri hám waziypalarin úyreniw;
  
• 
  shaxslarara qarim – qatnas protsin úyreniw;
  
• 
  maqsetinen kelip shiqqan halda izertlew metodi hám metodikalarin tańlaw;
  
• 
  pedagogik hám psixologik juwmaqlar, usinislar islep shiǵiw.
  

Kurs jumısı metodlari:

• 
  baqlaw;
  
• 
  Ilimiy ádebiyatlar menen islew;
  
• 
  hújjetlerdi úyreniw;
  
• 
  qarim – qatnasti úyreniw boyinsha testler;
  

Izertlewdiń ámeliy áhmiyeti:
Kurs jumisinan alinǵan maǵliwmatlardi tálim mekemeleriniń ámeliyatinda qollaniw, jaslardi shańaraq quriwǵa tayarlaw, qarim – katnas kónlikpelerin qáliplestiriw, tájiriybeli kásip iyelerin tayarlawda , tálim protsesinde oqiwshilardiń bilim aliw nátiyjeliligin asiriwda, erkin pkirlew, izleniwlerge hár bir máselege unamli jandasiwǵa, eń tiykarǵisi pánge oqiwǵa qiziǵiwshiliǵin kúsheytiriw maqsetinde paydalaniw múmkin.
Izertlew jumisimiz tiykarinan tomendegishe dúzilgen:
Kirisiw 1 –BAP. Ilimiy – teoriyaliq bólim. 2 paragrafdan ibarat.
2 – BAP. Ilimiy ámeliy bólim. 2 paragrafdan ibarat.
Juwmaqlaw
Paydalanilgan adebiyatlar dizimi.


I BAP. SHAXSLARARA QARIM – QATNAS HÁM ONÍŃ TÁREPLERINIŃ TEORIYaLIQ ÚYRENILIWI.

1. 
   Qarim – qatnas haqqinda túsinik.
   

Qarim – qatnas tek ǵana insanlarǵa ǵana tán bolǵan prtsess bolip esaplanadi. Insanlarda xizmeti protsesinde bir – birine nenidur aytiw istegi tuwiladi.
Qarim – qatnas – adamlar arasindaǵi birgeliktegi xizmet múnájliklerinen kelip shiǵatuǵin baylanislar bawajlaniwiniń kóp qirli protsesi bolip esaplanadi. Qarim – qatnas (múnásibet) birgelikte xizmet kórsetiwshiler arasinda xabar almasiwdi óz ishine aladi. Bunda múnásibettiń kommunikativ tárepi esapqa alinadi. Insanlar múnásibetke kirisiwde aldi burin tilge múrájáát etedi. Qarim – katnastiń jáne bir tárepi múnásibetke kirisiwshilerdiń óz – ara birgeliktegi háreketi - sóylew protsesinde tek ǵana sózler menen emes, bálkim háreketler menen da almasiniwdan ibarat. Máselen, múnásibetke kireser ekenbiz, ol bizdi qanaatlantirsa ima – ishara menen qatnasta bolamiz. Múnásibettiń keyingi tárepi qarim – katnasqa kirisiwshilerdiń bir – birin qabil ete aliwlar bolip esaplanad. Máselen, bir bir insan menen qarim – qatnasqa kirisiwden aldin oni húrmet qilip yamasa mensinbesten múnásibette bolamiz. Demek, qarim – katnas protsesindne kommunikativ (xabar almasiw), interaktiv (óz – ara birglikte háreket etiw) hám pertseptiv (óz – ara birgelikte) qabil etiw ámelge asiriladi.
Qarim – qatnas nizamliliqlarin biliw hám de oni ornatiw tájiriybelerin hám qabiliyetlerin rawajlantiriw hár bir insan ushin áhmiyetli bolip esaplanadi.
Hár bir insanniń óz «Men»i átiraptaǵilar menen bolatuǵin qarim – qatnas protsesinde qaliplesedi. Shaxstiń turmis jollari aldiburin shańaraqta, baqshada, mektep, institut, jumis, kekseler arasinda, yaǵniy topar hám jámáátlerde rawajlanadi. Biziń joqari ruwxiy mútájliklerimizden biri – bull qarim – qatnasqa bolǵan mútájlik bolip esaplanadi. Karim – katnasqa bolǵan mútájlik qandirilmasa, sanamiz da rawajlanbaydi. Soniń ushin biz bárqulla qarim – qatnasqa bolǵan mútájliklerimizdi qandiriwimiz múmkin. Kimler menendur bolǵan qarim – qatnastan qanaatlaniw payda boliwi lazim, biraq ayirim jaǵdaylarda bolsa biz qanaatlanbasliqti sezinemiz.
Pedagogikaliq qarim – qatnas – bul qarim – qatnas túrlerinen biri bolip, pedagogikaliq xizmette áhmiyetli orin tutadi.
Biz topar hám jámáátke kirer ekenbiz, bárqulla onda túrli rollerdi orinlawǵa tuwra keledi. Rásmiy toparda basliq rolin oynasaq, keselxanada kesel, dúkanda qariydar, shańaraqta ómirlik joldas, ata – anna aldinda bolcha perzent rolin orinlaymiz.
Qarim – qatnas shaxslar araliq múnásibetlerdiń sonday kórinisi, oniń járdeminde adamlar bir – biri menen óz ara ruwxiy tárepten baylanisqa kirisedi, óz ara axborot almasadi, bir – birine tásir ótkeredi, bir – birin sezinedi, bir – birin túsinedi.
Soniń ushin qarim – qatnas sotsialliq psixologiyaliq hádiyse sipatinda sotsialliq turmistiń barliq tarawlarinda qatnasip, birgelikli xizmettiń materialliq, ruwxiy, mádeniy, emotsional, motivatsion tárepleriniń mútájligi sipatinda júzege keledi. Insanda júzege keletuǵin hár qiyli mútájlikler maqsetke muwapiq ráwishte qanaatlandiriw qarim – qatnas normasina baylanisli bolip, shaxslar araliq múnásibet, bárkamal awlad, kámil insan ideyalarin ańlatadi. Qarim – qatnas nátiyjeliliginiń negizi shaxstiń ruwxiy dúńyasi, mútájlikleri motivatsiyasi, háreket sezimleri, individual – tipologiyaliq ózgeshelikleri, qábiliyeti, isenimi siyaqli insanniń paziyletleri, sipatlarikóriniwi, rawajlaniwi esaplanadi. Qarim – qatnas protsesinde qarim – qatnasqa kirisiwshilerdiń kóz – qaraslari, qiziǵiwshiliqlari, sezimleri, kónlikpeleri, barliq nátiyjesin aldinnan seziw, bayqaw, tásir ótkeriw usili qáliplesiwi múmkin.
Qarim – qatnas sirtqi tásirler, úlgiler negizinde ózin - ózi dúzetiw, qayta tárbiyalaw, shaxsiy imkaniyatin júzege shiǵariw ushin puxta shárayat tayarlaydi, kámillikke qaray jetekleydi.
Bárkamal insanlardiń qarim – qatnas normasi, pikirlew uslubi, múnásibetke kirisiw wqipliliǵi, jaǵdaydan shiǵiw bilimliligi de, basqa adamlar tárepinen eliklenedi hám turmis tájiriybesindeoǵan ámel qilip jasaydi. Adamlar arasindaǵi shaxslar araliq múnásibet protsesinde gayritábiiy sotsialliq halat yamasa hádiysege sanali tayaniw - ózin - ózi quramalastiriw, ózin - ózi júzege shiǵariw, ózin - ózi basqariw, ózin - ózi bahalaw, ózine ózi buyriq beriw shaxstiń ruwxiy dúńyasinda áhmiyetli kamolot baskishi bolip esaplanadi. Soniń ushin ishki hám sirtqi eliklewdiń túsiniw hám olardi baskishpa – basqish iyelep bariw – bolajaq qánigeniń kásiplik tayarliǵi hám de bárkamal shaxs sipatinda qáliplesiwiniń girewi bolip esaplanadi.
Qarim – qatnasqa kirise almasliqtiń tiykarǵi sebebi – bull ózin - ózi artiqsha yamasa pás bahalaw sebepli ózine hám oni qorshap turǵan adamlarǵa naduris múnásibet boladi. Buniń aldin aliw imkaniyatlari bar bolip, tiykarinan tómendegilerge áhmiyet beriw unmli nátiyjege qaray jeteleydi:
1) birlikli xizmette, qarim – qatnas sistemasi arqali qarim – qatnas protsesiniń barliq aǵzalari ortasinda insaniyliq múnásibetlerdi shólkemlestiriw, emotsional ortaliqti salistiriw imkaniyatin júzege keltiriw.
2) qarim – katnasta ishki múnásibetler sistemasinda bir aǵzaniń qolayli pozitsiyasin támiynlewge qaratilǵan tádbirlerdi ámelge asiriw.
3) insanniń qarim – katnas ózgesheligi, normasi, usillari, formalari haqkindaǵi xabardi iyelewge tán arnawli shiniǵiwlardi uyimlastiriw.
4) shaxslar araliq múnásibetler hám qarim – qatnas usillarina mólsherlengen isbilermenlik oyinlari, psixodrama, trening sistemasin jaratiw.¹
L. S. Vigotskiy, A. N. Leont`ev, A.R. Luriya, D.B.El`konin, A. V. Zaporojets, M. I.Lisina izertlewlerinde kórsetiliwinshe, balaniń dáslepki sotsialliq mútájliklerinen biri – bul qarim – qatnasqa bolǵan mútájlik bolip esaplanadi. A.V.Zaporojets hám M. I. Lisinalar izertlewlerinde kórsetiliwinshe, balalardiń úlkenler menen qarim – katnasqa kirisiw mútájligi 7 jasqa shekem bir neshe basqishlar sistemasinda rawajlanip baradi:
1) itibar hám kelisimlilikke mútájlik payda boladi;
2) úlkenler menen birgelikke mútájlik tuwiladi;
3) aldinǵi barliq mútájliklerge úlkenler tárepinen húrmet qiliw mútájligi tuwiladi;
4) mektepke shekemgi tárbiya jasindaǵi ballada átiraptaǵilar menen óz – ara bir – birin túsiniw mútájligi payda boladi.
Qullasi, insan ózin basqariw, túrli jaǵdaylarda ózin tutiw paziyletleri ózlestirilip atirǵan dáwirde ayirim bir qaǵiydalarǵa ámel kilsa, birgelik paiyletinde belgili jetiskenliklerge erisedi:
1. Sotsialliq hádiyselerdiń sirtqi barliq boliui tek ǵana ishki ruwxiy halat emes hám oniń mazmunin sáulelentirip ǵana qoymaydi, bálkim eki tárepleme baylanis sebepli usi protsess júzege keledi.
2. Erkli, aktiv diqqattiń sirtqi ob`ektlerge baǵdarlanǵanliǵi hám toplanǵanliǵi túrli faktorlar tásiri sebepli nátiyjelilik dárejesin páseytiredi, ashiwli halat issheńlikti kemestirip qarim – katnas normasina ziyan jetkeredi.
3. Insan ózin erkin, azat, biymálel seziniwin ózlestiriw ushin fizikaliq keskinlik, nervlik tarańliq, aqiliy zoriǵiw arkali kózlengen maqsetke jtiwi múmkin.²
Joqaidaǵi qaǵiydalarǵa barliq insanlar ámel kilip, gewdelerin tuwri tutiw, maıkalali jaǵdaylarǵa hám qarim – qatnas maqsetine, normasina tuwri túsetuǵin hádiyseler, halatlar, shárayatlar, belgili ortaliq, mazmunli háreketler, ima – isharalar, mimika, pantomimika ústinde qálew menen shuǵillansa, jeńil kúlki, jilli, miyiǵinda kúliw, shirayli júriw siyaqli shiniǵiwlardi ámelge asirsa, noverbal sóylesiw járdeminde shaxslar araliq múnásibetti tuwri jolǵa qoiw múmkinshiligine erisedi. Átiraptaǵilarda jaǵimli tásr qaldiriw, olarda mehir – muhabbat sezimin oyatiw múńasibetke kirisiwshini tańlawǵa múmkinshilik tuwdiradi. Fizikaliq hám ruwxiy tárepten erkinlikke erisiw ózine isenim sezimin júzge keltirse, ǵárezsizlik qarim – katnasta teń huqiqli sherik boliwǵa shárt – ıarayat jaratadi.
Qarim – qatnas arqali shaxslardiń birgelikte baylanis qiliw metodikasi izbe – iz bolǵan alti basqishtan ibarat: