O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim V azirligi

MA’RUZA MATNI


1 MAVZU: IJTIMOIY KONFLIKTOLOGIYA FANINING PREDMETI VA O’RGANISH USLUBLARI
REJA:

1.Konfliktologiya fani tushunchasi va predmeti.

2.Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi.

3.Konfliktlar to’¦risida karashlarning yuzaga kelishi va xozir zamon konsepsiyalari:
a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar ;
b) Yan davr;
v) Konfliktologiya;
g) Konfliktlar xakida xozir zamon konsepsiyalari.
d) Ijtimoiy konfliktologiya fanining metodlari.

1.Konfliktologiya fani tushunchasi va predmeti. Konflikt xozirgi zamonga eng ko’p darajada xos bo’lgan tushunchadir.

Ijtimoiy konfliktlar kundalik xayotimizda real vokelikka aylandi. Turli mamlakatlarda shaxtyorlarning ish tashlashlari, siyosiy raxbarlar va partiyalarning o’zaro kurashi, millatlararo va xududiy nifoklar, jinoyatchilik dunyosida «yechimlar» deyarli doim odamlarni o’ylantirib ko’ymokda, davlat va jamiyat xayotida butunlay yan muammolarni yuzaga keltirmokda. Kishilar konfliktlar bilan tinimsiz «kurash olib boradilar», birok ular kamaymay, balki ortib bormokda. Ro’y berayotgan iktisodiy, siyosiy va huquqiy institutlarning kayta tashkil etilishi turli-tuman konfliktlarning avj olish tendensiyalarining o’zgarishiga xozircha jiddiy ta’sir ko’rsatgani yo’k. Buyuk Britaniyalik konfliktolog tadkikotchilarning ta’kidlashlaricha, «Xozirda konfliktlarni xal qilishga ko’p kuch-g’ayrat sarflanmokda. XX asr 80-yillarining oxiriga kadar bo’lib o’tgan urushlarning aksariyati mamlakatlar o’rtasida yuz bergan. Endilikda urushlarning ko’pchili fukarolik va o’zaro urushlar bo’lib, kurbonlarning ko’pi tinch axoliga to’¦ri keladi. Ayni paytda ko’pincha erkaklar nobud bo’ladi, «bedarak yo’koladi» yoki xarbiy xarakatlarda katnashishga majbur bo’ladilar, ayollar, keksalar va bolalar ko’chib yurishga yoki kochok bo’lishga majbur bo’ladilar.Ko’pchilik bu xolatni dunyoda «bipolyar» tartib inkirozidan so’ng sovuk urushning tugashi hamda millatchilik va etnik o’z-o’zini anglashning tulishi bilan tushuntiradilar. Sobik Sovet Ittifoki ta’sirining yo’kolishi xam kapitalizmning mavkeini ortishiga olib keldi, bu esa kishilarning demokratik jamiyatlar va iktisodiy tizimlarni kurish yo’lida intilishlariga o’z ta’sirini ko’rsatdi. Keyingi vaktda butun jaxon banki va Xalqaro valyuta jamg’armasi kabi xalqaro moliya institutlari xam kashshok, xam boy mamlakatlarning siyosiy, iktisodiy va ijtimoiy xayotida xal kiluvchi rol o’ynay boshladilar. Iktisodning erkinlashuvi ko’pincha bu mamlakatlar ichkarisida ziddiyatlar va konfliktlarni chukurlashtirdi. Ichki konfliktlar sonining ortishi ularning globallashuvi bilan birgalikda ularni aloxida buyuk davlatlar nazoratidan chikib ketishiga olib keldi, shuningdek, xarbiy diktatura, siyosiy korrupsiya va iktisodning kriminallashuvi kabi o’zaro boglik tendensiyalar chukurlashuvining natijasi bo’lib koldi.
Bunga javoban majburiy konfliktlarni kamaytirish uchun ko’pgina amaliy va tadkikotchilik tashabbuslari paydo bo’ldi. Xukumatlar xam, fukarolik jamiyati xam ko’p soxalarda tarakkiyotga xalakit beruvchi yoki uni umuman to’xtatib ko’yuvchi muammolarning yechimini topishga urina boshladi. Yan tadkikotlar paydo bo’ldi va yan atamalarni ishlab chikish yuzasidan ishlar olib borildi”1.
Xozirda ko’p davlatlar inkirozlar, shu jumladan, ziddiyatli vaziyatlarni yenshga tayyor emaslar. XX asrning 80-yillariga kadar amal kilib kelgan jamiyatni konfliktsiz tarakkiyot modeli turli darajada davlat boshkaruvini yuzaga kelgan inkirozlar oldida kuchsizlini namoyish kildi. Bunda konflikt nazariyasining ishlab chikilmaganli va teshli tajribaning yo’kli xam o’z ta’sirini ko’rsatdi. Garchi axolining tartibli makbul xayot tarzini jamiyat fakat kelishuv orkali ta’minlay olishini tarixiy tajriba ko’rsatsada, birok, amaliyotchilar uchun «konflikt-kelishuv» tushunchalarining nisbati avvaldek noanik bo’lib keldi. Konflikt va murosa qilish muammolarini o’rganish turli ixtisoslikda olimlardan katta kuch-g’ayrat sarflashni takozo etadi. Farb davlatlarida mana bir necha o’n yillar davomida va ayniksa XX asrning oxirida bu ilmiy yo’nalish asosli ravishda rivojlantirildi. Konfliktlar va ularni xal qilish usullari xakida yuzlab kitoblar chop etilgan, muntazam ravishda jurnallar, referatlar va makolalar to’plami nashr kilib borilmokda. Endilikda mustakil majmuaviy fan sifatida konfliktologiyani yaratish uchun barcha asoslar mavjud. Bu fanning predmeti bo’lib kishilik jamiyatida konfliktlarning tabiatini, sabablarini o’rganish hamda ularning oldini olish va xal qilish yo’llarini ishlab chikish xisoblanadi.
Ta’kidlash joizki, konfliktli muammolarni ijtimoiy fan xulosalari, koidalari bilan ko’shib o’rganish aloxida axamiyatga ega. Gap shundaki, ko’p ijtimoiy konfliktlar huquqiy munosabatlar doirasida bo’lib o’tadi, ijtimoiy vaziyatlarda yuzaga keladi va nixoyat ijtimoiy vositalar bilan xal etiladi. Huquqni muxofaza kiluvchi organlar o’z faoliyatlarining aksariyat kismini konfliktlar bo’yicha tergov qilish, ularni ko’rib chikish, xal qilish va oldini olishga sarflaydilar. Shu tarika ijtimoiy konfliktologiya deb nomlanuvchi fanni ishlab chikishga extiyoj yetildi.
Ijtimoiy konfliktologiya umumiy konfliktologiyaning bir kismi (yo’nalishi) bo’lib, uning predmeti milliy (ichki) yoki xalqaro huquq doirasida yuzaga keladigan, rivojlanib boradigan va xal kilinadigan konfliktlarni o’rganish xisoblanadi.
Ma’lumki, kishilik jamiyatida konfliktlar: yakka va guruxiy, etnik, davlatlararo darajalarda yuz beradi. Ijtimoiy konfliktning o’ziga xosli shundaki, u shu sanab o’tilgan darajalarning xar birida u yoki bu huquqiy normalarni bajarish (tadbik etish) yoki buzish va teshlicha jismoniy va ijtimoiy shaxslar o’rtasida huquqiy munosabatlarning yuzaga kelishi, o’zgarishi yoki tugatilishi bilan bog’lik.
Xar kanday mamlakatning huquq tizimi va, shuningdek, xalqaro huquq normalari davlat yoki xalqaro xamjamiyat tomonidan sanksiyalanganli va ko’riklanganli bois ijtimoiy konfliktda ko’pincha konfliktlashuvchi ikkita tarafdan tashkari, uchinchi taraf sifatida huquqni muxofaza kiluvchi (huquqni ko’llovchi) organlar timsolida davlat ishtirok etadi, bu organlar ertami-kechmi konfliktlarni xal qilishga yoki oldini olishga jalb kilinadi.
Aynan shu xolat bilan ijtimoiy konfliktologiyaning muxim tomoni bog’lik, bu fan fakatna ijtimoiy konfliktlar tabiati, sabablari va rivojlanish dinamikasini o’rganib kolmay, shu bilan birga ularning oldini olish va xal qilish huquqiy mexanizmlarini xam o’rganadi. Jamiyat va davlat konfliktlashuvchi taraflarni murosaga keltirishga yoki ularning karama-karshiliklarini majburiy tugatishga yo’naltirilgan sud, arbitraj, parlament tartiblari kabi bir kator mexanizmlarni yaratadi va ulardan foydalanadi. Konfliktlarni oldini olish va xal qilishning ijtimoiy vositalari - bu ichki va xalqaro tanglikni, keskinlashuvni yumshatishning eng ta’sirchan kurollari xisoblanadi.
2.Ijtimoiy konfliktologiya fanining boshka ijtimoiy fanlar bilan alokasi.
O’z-o’zidan ma’lumki, konfliktologiya, xar kanday fan singari boshka fanlar bilan xam uzviy boglik. Konfliktologiya birinchi navbatda sosiologiya va ijtimoiy psixologiya bilan umumiy jixatlarga ega bo’lishi bilan juda yakindir, chunki bu fanlar kishilar o’rtasida munosabatlarni o’rganadilar. Konfliktologiya inson xatti-xarakatlarining sabablari xakida muloxaza yuritish uchun boy ozuka beruvchi tarix fani bilan bog’lik. Va nixoyat, konfliktologiya turli xil konfliktlar tabiatini, rivojlanish mexanizmini va okibatlarini aniklashtiruvchi siyosatshunoslik, iktisod, etnoloya kabi boshka ijtimoiy fanlar bilan xam yakindan xamkorlik kiladi.
3. Konfliktlar to’g’risida karashlarning yuzaga kelishi va xozir zamon konsepsiyalari.
a) Konfliktlar xakida ilk tasavvurlar.
Xozir zamon fani insoniyatning tarixiy o’tmishiga nazar tashlar ekan, konfliktni xamisha ijtimoiy tarakkiyotning doimiy yo’ldoshi ekanliga shubxa kilmaydi, chunki odamlar bor joyda konfliktlar mavjud bo’lgan va bo’laveradi. Ijtimoiy xayotda konfliktlarning tutgan o’rni va keng tarkalganli uzok o’tmishda xam e’tiborni o’ziga tortgan.
O’tgan asrlarda ijod kilgan faylasuflar, tarixchilar, yozuvchilarning asarlarida, afsonalarida va goyalarida vujudga kelishi extimol bo’lgan konfliktlarning yuzaga kelish sabablari va ularni tugatish yo’llari xakida muayyan fikrlar bildirilgan. O’tmishda konfliktlarni xal etishning asosiy usuli sifatida uru¦-kabila oksokollari, doxiylarining yakka xokimli tushunilgan. Birok ilk davlatchilik tuzilmalarining vujudga kelishi xar doim xam jamiyatda uygnlikka olib kelmagan, ba’zida ijtimoiy notenglikni keskinlashtirgan, konfliktlarni yakkol namoyon etgan va kuchaytirgan. Shu bois asrlar davomida insonlar urushlar bo’lmaydigan, nizolar va adovat barxam topadigan mukammal kelajakka ishonch xissi bilan yashaganlar.
Kadim yunon faylasuflari birinchilardan bo’lib ijtimoiy konfliktlarning tabiatini to’g’ri tushunishga uringanlar. Mashxur kadim faylasuf-dialektik olim Geraklit (er.av. 530-470 y.y.) urushlar va ijtimoiy konfliktlar xakida fikrlarini borlikning tabiatiga bo’lgan karashlarning umumiy tizimi bilan bo¦lashga xarakat kilgan. Uning fikricha, «koinotda xukm suruvchi yagona umumiy qonun - bu urushdir, u xamma narsaning otasi va shoxidir. U kimlarnidir xudolar va kimlarnidir insonlar kilib yaratadi, insonlarining ba’zilarini kul, boshkalarini erkin kilib bellaydi. Xamma narsa, shu jumladan inson mulokoti normalari xam abadiy aylanma xarakat va bir-biriga aylanish ta’sirida bo’ladi. Dunyoda barcha narsa adovat va nifok orkali tuladi»1. Geraklitning bu so’zlari ijtimoiy tarakkiyot jarayonida kurashning ijobiy rolini to’g’ri asoslashga bo’lgan dastlabki urinishlardan biri ekanlini ko’rsatadi. Konfliktlar o’zining yan xususiyati bilan ijtimoiy xayotning muxim atributi, ijtimoiy tarakkiyotning eng muxim va zarur sharti sifatida namoyon bo’ladi. Geraklitning konfliktlar va kurash barcha narsaning asosi sifatida xisoblanishi xakida goyalari boshka kadim faylasuf-materialist - Epikur (er.av. 341-270 y.y.) tomonidan rivojlantirildi, ayni paytda u to’knashuvlarning salbiy okibatlari kachonlardir insonlarni doimiy tinch-totuv sharoitda yashashga majbur kiladi deb xisoblagan. Shunday kilib, jamiyatning konfliktsiz xolatda bo’lishi xakida goyalar dastlabki nazariy xulosalar bilan to’ldirildi.
Xristian falsafasi o’z rivojining dastlabki boskichida insonlar o’rtasida tinchlik, xamjixatlik, kardoshlikning afzallini isbotlashga xarakat kilgan. II-III asrlar arafasida Kliment Aleksandriyskiy Origen va Tertullion kurolli to’knashuvlarga karshi karatilgan nazariy fikrlarni rivojlantirganlar, birok ular tarixiy tarakkiyot tabiiy jarayoniga jiddiy ta’sir ko’rsata olmaganlar.
IU asrning boshiga kelib, «Iso ta’limoti»ning urushlar bilan sisha olmasli xakida tamoyiliga shubxa bilan karaldi. O’rta asrlardan Yan davrga o’tishda Farbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlarida sodir bo’lgan madaniy va goyaviy rivojlanish davrida ijtimoiy konfliktlarga murakkab va o’ta ziddiyatli baxolar berildi. Bu davrda tarakkiyparvar olimlardan T.Mor, E.Rotterdamskiy, F.Rabl, F.Bekonlar ijtimoiy to’knashuvlarni va kurolli konfliktlarni keskin koralaganlar.
Konfliktlar tabiati xakida ingliz faylasufi Frensis Bekon (1561-1626) tomonidan bildirilgan fikrlar xam o’ziga xosdir. U birinchi bo’lib mamlakat ichkarisida ijtimoiy konfliktlar sabablari majmuini chukur nazariy tahlil kildi, ijtimoiy tartibsizliklarning moddiy, siyosiy, ruxiy sharoitlarini hamda ularni bartaraf qilish usullarini karab chikdi. U ijtimoiy tartibsizliklarni yuzaga kelishida moddiy sabablarning xal kiluvchi rolini chukur anglab yetdi. Shulardan biri xalqning nochor moddiy axvoli xisoblanadi.
F.Bekon konfliktlarni oldini olishning muayyan vositalariga xam e’tibor karatgan. U ijtimoiy konfliktlarning moddiy sabablarini mumkin bo’lgan barcha usullar bilan, ular ichida aloxida o’ringa ega bo’lgan jamiyatda ayrim tabakalarning konikarsiz axvolini mumkin kadar barcha vositalar bilan bartaraf qilish zarurlini ta’kidlagan.
b) Yan davr.
Bu davrda XVII asr ingliz demokratlari va fransuz ma’rifatparvarlari D.Pristli, Sh.Monteskye, D.Didro, J.J.Russo, Volter kabilar kurolli konfliktlarni, boskinchilik va zo’rlikni keskin tankid kilib chikdilar. Ular kurolli konfliktlarga «yovvoyi davr» koldi deb karaganlar va feodal tuzum asoslarini tugatish «abadiy tinchlik»ka olib keladi deb o’ylaganlar. Shu sababli bu davrda asarlarda jamiyat xayotini tashkil etishning okilona shakllarini axtarishga, davlat tuzilishining eskirgan shakllarida ildiz otgan ijtimoiy konfliktlar sabablarini tugatishga ko’p e’tibor berilgan.
XVIII asrda mutafakkirlar jamiyat xayotini umumjaxon tarixi doirasida tushuna boshlaganlar. Bu jixat J.J.Russo (1712-1778) ning ijtimoiy falsafasida ko’rinadi. U umumjaxon-tarixiy jarayonini kuyida uch tarkibiy kismga bo’ladi: insonlar «tabiiy xolat»da erkin va teng bo’ladilar, so’ngra sivilizasiya rivojlanishi insonlarni teng, erkin va baxtli bo’lishdan maxrum kiladi va, nixoyat, «ijtimoiy shartnoma» tuzib ijtimoiy munosabatlarning yo’kotilgan uygnliga, «abadiy tinchlik»ka, xamjixatlik va birlikka erishadilar.
J.J.Russoning «tabiiy xolat» tabiatiga doir karashlari uning ko’pchilik zamondoshlari tomonidan ma’kullangan. Mashxur nemis faylasufi I.Kant (1724-1804) esa, «ko’shnichilik asosida yashovchi insonlar orasida tinchlik xolati tabiiy xolat emas, … aksincha, u urush xolatidir, ya’ni agar to’xtovsiz dushmanchilik xarakatlari bo’lmasa xam ularning doimiy taxdidi mavjud. Demak, tinchlik xolati o’rnatilishi lozim2». Bu yerda muayyan karama-karshi nuktai nazarni borlini ko’rish mumkin. Bir tomondan, T.Gobbs kabi «tabiiy xolat»ga «barchaning boshkalarga urush qilish» xolati deb karash, boshka tomondan esa, J.J.Russo singari kelgusida tinchlik va totuvlikning butunlay yan xolatini o’rnatilishi imkoniyatiga bo’lgan ishonch aks ettirilgan.
Yangi davrning tarixiy doirasida xam ijtimoiy konfliktlarning sabablari va ularni oldini olish istikbollari xakida turlicha fikrlar bildirilgan. Birok bu fikrlar kanchalik turli-tuman bo’lmasin ularda jamiyat rivojlanishida odamlar o’rtasida totuvlik va xamjixatlikning xal kiluvchi rolini, o’rta asr koldiklariga, tartibsizliklariga va urushlarga umumiy salbiy baxo berish, kelgusida «abadiy tinch» xayotga erishish imkoniyatiga bo’lgan umidlarni tan olinishi xosdir.
XIX asrga kelib bu masalaga bo’lgan munosabat tubdan o’zgara boshladi. Nemis faylasufi Gegel urushlar va ijtimoiy konfliktlarga baxo berishga boshkacha yondashadi. Eng avvalo, u jamiyatning rivojlanishida urushlarning ijobiy rol o’ynashi xususida muayyan fikrlarni bildiradi. Shu bilan birga kuchli davlat xokimiyati tarafdori bo’lgan Gegel davlatning yaxlitlilini zaiflashtiruvchi mamlakat ichkarisida ijtimoiy tartibsizliklar va ko’zgolonlarga karshi chikadi.
Ijtimoiy tarakkiyotning murakkab jarayonlarini va jamiyat xayotida ijtimoiy konfliktning o’rnini yanada chukur anglash tarixiy jarayonlarning borishi bilan obyektiv tarzda bellandi. XIX asrda jamiyat xayotining iktisodiy, siyosiy, ma’naviy va boshka soxalarida bo’lib o’tgan keskin o’zgarishlar ijtimoiy nazariyalar mazmuniga ta’sir etmasdan kolmadi. Bu nazariyalarda izoxlani-shicha, ijtimoiy tarakkiyot davomida kurash, konfliktlar va to’knashuvlar nafakat bo’lishi mumkin, balki ijtimoiy borlikning mukarrar vokeliklari xisoblanadi.
Ingliz iktisodchisi, ruxoniy Tomas Maltus (1766-1834)ning “Axoli o’sishi qonuni xakida tajriba“ nomli asarida (1798) mamlakatda o’sib boruvchi ishsizlik xolati yancha tushuntirilgan. Xalqning nochorlini tabiatning “abadiy biolok xususiyatlari“ bilan tushuntirib, u axoli sonining o’sishi geometrik progressiya, yashash vositalari arifmetik progressiya bo’yicha ko’payib borishi xakida “tabiiy qonun“ni ishlab chikkan. Mexnatkashlarning kamba¦allashuvi sabablarini sanoat to’ntarishi va dexkonlarni yersizlantirish siyosatining tarixiy okibatlarida emas, balki ishchi sinfining “telbalarcha ko’payish“ga bo’lgan munosabatida deb bilgan.
Yashash uchun kurash muammosi ingliz biolo Charlz Darvinning (1809-1902) ta’limotida xam markaziy o’rinni egallagan. Uning biolok evolyusiya nazariyasining asosiy mazmuni “Tabiiy tanlanish yo’li bilan turlarning kelib chikishi“ nomli kitobida (1859) bayon etilgan. Kitobda asosiy goya – bu yashash uchun doimiy kurash sharoitida amalga oshadigan jonli tabiat rivojlanishi bo’lib, u eng moslashgan turlarni tanlashning tabiiy mexanizmidan iborat. Ch.Darvinning bu goyalarini ijtimoiy tarakkiyot jarayonlariga ko’llash xakida bir narsa aytish kiyin. Uning ijodini o’rganuvchilar o’rtasida bu masalada yagona fikr yo’k. Birok uning ta’limotidan so’ng ijtimoiy xayot evolyusiyasini yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish biolok qonunlari asosida tushunishga urinuvchi yo’nalish - “ijtimoiy darvi-nizm“ shakllangan.
Yashash uchun kurash tamoyiliga asoslangan sof sosiolok konsepsiya pozitivizm asoschilaridan biri Gerber Spenser (1820-1903) tomonidan ishlab chikilgan. Ijtimoiy tarakkiyotning asosiy qonuni bu eng moslashgan individlarning yashash qonuni deb xisoblaydi. G.Spenser ta’limotiga ko’ra, o’zaro kurashish xolati universaldir. U aloxida olingan jamiyat doirasidana emas, shuningdek, jamiyat bilan uni o’rab turgan tabiat o’rtasida bo’ladigan muvozanatni xam ta’minlaydi.
Konfliktlarni nazariy tahlil qilishda yan bir yo’nalish ijtimoiy darvinizmning polyak-avstriyalik vakili yurist Lyudvig Gumplovich (1838-1909) ijodida namoyon bo’ldi. U umumjaxon tarixi irklarning yashash uchun doimiy kurashidan kelib chikkanlini ta’kidlab, irkiy tafovutlarning moxiyatini bioloya fani xulosalari bilan emas, balki madaniy xususiyatlar bilan tushuntiradi. Aloxida irk - bu madaniyatning maxsus tipidir. Konfliktlar manbaini fakat inson tabiatidan emas, shuningdek madaniyatning o’z tipi bilan farklanuvchi ijtimoiy xodisalardan xam kidirish kerak.
L.Gumplovichning fikricha, konfliktlar birna muxim ijtimoiy jarayon emas. Ijtimoiy birlashish jarayoni xam muximdir, uning asosida yanada kengrok ijtimoiy uyushmalar, davlatlar paydo bo’ladi.
L.Gumplovichning ijtimoiy konflikt tabiatiga bo’lgan karashlarini uch asosiy yo’nalishga bo’lish mumkin:
1) konfliktlar tarixiy jarayonning moxiyatidir, ularning xarakteri turlicha, birok ularning xammasi tarakkiyot omilidir; 2) jamiyatning xukmronlar va karamlarga bo’linishi abadiy xodisadir; 3) konfliktlar jamiyatning birlashuviga yordam kiladi.
X1X-XX asrlar arafasida sosioloya konflikt muammolarini ishlab chikishga tobora ko’prok ta’sir ko’rsata bordi. Konflikt muammolarini ishlab chikish sosioloyada turli yo’nalishlar tomonidan amalga oshirildi. Ularning xammasi xam konfliktni sosiolok konsepsiyalarning boshlanch kategoriyasi deb tan olmasalar-da, birok ular konfliktlarning jamiyat xayotida muxim axamiyatga ega ekanlini va ularni nazariy tahlil qilishning zaruratini muayyan darajada ta’kidlaganlar.
Nemis sosiologi Georg Zemmel (1858-1918) birinchi bo’lib ilmiy muomalaga “konflikt sosioloyasi“ atamasini kiritgan. U tarixiy jarayon moxiyatini bilishdan voz kechishni hamda ijtimoiy mulokot va o’zaro ta’sirning “sof shakllari“ni tahlil qilish bilan shugllanishni tavsiya etgan. Ijtimoiy o’zaro ta’sirning nisbatan kat’iy shakllari ichida avtoritet, kelishish, bo’ysunish, xamkorlik va boshkalar bo’lib, konflikt o’zining aloxida o’rniga ega. Konflikt ijtimoiy xamkorlikka olib keladi, muayyan ijtimoiy tuzilmalar xarakterini bellaydi, ularni tashkil etish tamoyillari va normalarini mustaxkamlaydi.
G.Zemmelning nazariy karashlarini XX asrning 20-yillarida Chikago maktabining yirik vakillari Robert Park (1864-1944), Ernst Berdjess (1886-1966), Albion Smoll (1854-1926)lar ko’llab-kuvvatlaganlar.
Ular ijtimoiy jarayonga o’zaro ta’sirning o’zaro boglik 4 ta tipi nuktai nazaridan karaganlar: musobakalar, konflikt, moslashish va assimilyasiya. Konfliktlar ijtimoiy o’zaro ta’sirning bu tiplari orasida markaziy o’rinni egallaydi, musobakadan moslashishga va assimilyasiyaga o’tish rolini bajaradilar, shu tarzda ijtimoiy o’zgarishlarning muxim manbai xisoblanadilar. Sosioloyaning amaliy maqsadi - konfliktlarni xamkorlikka aylanishiga yordam qilish, ijtimoiy guruxlar o’rtasida uygn munosabatlarga ta’sir etishdir.
v) Konfliktologiya 
XIX asrning oxiri va XX asrning boshida konfliktologlar orasida sosiolok nazariyasiga bo’lgan kizikish yakkol namoyon bo’la boshladi. Bunga sabab sosioloya jamiyat tarakkiyoti jarayonlari xakida mavjud tasavvurlarga jiddiy o’zgarishlar kiritgan edi.
Jamiyatning tuzilmasini kuyida 4 ta asosiy elementdan iborat deb bilgan : ishlab chikaruvchi kuchlar – ishlab chikarish munosabatlari – siyosiy ustkurma - ijtimoiy ong shakllari. Bu elementlarning o’zaro ta’siri va mutanosiblining tartibga solingan tizimi umumiy sosiolok nazariyasining asosini tashkil etadi.
Shu bilan birga umumiy sosiolok nazariyani ilmiy asoslantirib berishdan tashkari konfliktlar nazariyasining barkaror tizimini xam ishlab chikdi.
Ijtimoiy jarayonlarni bilishning barcha darajalarida ijtimoiy konfliktlar, kolliziyalar va antogonizmlarni ro’y berishi mumkin bo’lgan, keskin sinfiy kurash sharoitida esa, jamiyat xayotining mukarrar ravishda sodir bo’ladigan vokeliklari deb tan olgan.
Shu bilan birga o’z davrini tushunish chegarasida kolib ketgan. kelgusida jamiyat xayotida ijtimoiy konfliktlarni istisno kilinishi mumkinliga ishongan. Siyosiy inkiloblar yo’k bo’lishi, moddiy ne’matlarning to’kinli ijtimoiy munosabatlarning tabiatini keskin o’zgartirishi, konfliktlar fakat sanoat fabrikasi doirasida o’zaro munosabatlar darajasida kolishi mumkinli xakida fikr bildirgan.
XX asrning birinchi yarmida fanda yana bir yo’nalish shakllandiki, uning vakillari V.Pareto, G.Moski, J.Sorel, F.Oppengeymer, A.Bentli kabilar jamiyat xayotida sodir bo’ladigan o’zgarishlar va konfliktlarni o’rganish zarurliga e’tiborni karatdilar.
Italiyalik tadkikotchi Vilfredo Paretoning (1848-1923) fikricha, elitalarning almashib turishi va ular o’rtasida kurash jamiyatning moxiyatini tashkil etadi. Ko’p sonli va turli konfliktlar jamiyatning rivojlanish jarayoni bilan boglik xolda muntazam ro’y beradi, birok ularning roli va axamiyati xukmron elita rivojlanishining muayyan boskichiga boglik. Ular dinamik muvozanatni ta’minlab, siyosiy tizimning barkarorliga xizmat qilishlari mumkin, birok revolyusion xarakterda tub o’zgarishlarga xam olib kelishlari mumkin, bunda elitalarning xukmronli almashishi ro’y beradi.
Italiyalik yurist Gaetano Moski (1858-1941) jamiyatni ikki sinfga : barcha davlat funksiyalarini o’z ko’liga oluvchi va shu bois imtiyozlarga ega xukmron “siyosiy sinf“ga hamda uyushmagan ko’pchilikni tashkil etuvchi boshkariluvchi sinfga bo’linishini abadiy deb xisoblagan. Xakikiy xokimiyat doimo “siyosiy sinf“ ko’lida bo’lgan. Xalq xokimiyatchili, xakikiy demokratiya va ijtimoiyizm jamiyat qonunlari va inson tabiati bilan sishmaydigan utopiyadir. Xokimiyat xech kachon xalq xokimiyati bo’lmagan, eng yaxshi xolatda fakat xalq manfaatlariga xizmat qilishi mumkin.
U xukmron elita ko’lida muxim kurol bo’la oladigan, vakti yetib xukmron sinfni mulkiy asosda emas, balki akl, kobiliyatlari, ma’lumoti, xizmat ko’rsatish xususiyatlari asosida shakllanishini, xokimiyat tepasida shunga loyiklar bo’lishini ta’minlay oladigan “ilmiy siyosat“ni ishlab chikishga intilgan. Bu davrgacha tarix sinflar kurashidan iborat bo’lib kolaveradi, bunda zo’rlik va konfliktlar ijtimoiy barkarorlik va ijtimoiy o’zgarishlar jarayonida muxim rol o’ynaydi.
Fransuz faylasufi Jorj Sorel (1847-1922) ijtimoiy tarakkiyot jarayonida muxim o’rinni siyosiy kurashga va zo’rlikka ajratgan. U zo’rlikni boshkaruvning boshlanch asosiy shakli va tarixning eng oliy ijodiy asosi deb xisoblagan.
Konfliktlarning siyosiy konsepsiyasini bir muncha boshka tipi germaniyalik Frans Oppengeymer (1864-1943) tomonidan ishlab chikildi. Uni ko’prok davlatning kelib chikishi masalalari va unda kechadigan ijtimoiy jarayonlar xususiyatlari kiziktirgan. Uning fikricha, davlatning vujudga kelishida iktisodiy sabablar xal kiluvchi rol o’ynamagan. U davlatni – “ bir gurux kishilar – boskinchilar tomonidan boshka gurux kishilarga - bosib olinganlarga nisbatan zo’rlik bilan ko’llanilgan huquqiy institut “ deb tushungan. U sinflar va davlatning kelib chikishini ichki ijtimoiy va iktisodiy rivojlanish omillari bilan tushuntiruvchi nazariyani keskin tankid kilib, ularni “nazariya va amaliyotda barcha ijtimoiy illatlarning manbai“ deb e’lon kilgan. Davlat fakat odamlarni bo’ysundirish va kullikka solish yo’li bilan vujudga kelishi mumkin. Shu vaktdan boshlab sinflar o’rtasida munosabatlar moxiyati o’zgarmay kolaveradi. Fakat ekspluatasiya shakllari – jismoniy zo’rlikdan to iktisodiy va siyosiy majburlovga kadar - o’zgaradi.
Shunday kilib, XIX-XX asrlar arafasida ijtimoiy tarakkiyotning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy konsepsiyalarida konflikt muammosiga bo’lgan nazariy kizikish yakkol ko’rinadi. Uning tahlili asosan ijtimoiy darvinizm va sosioloyasi, siyosatshunosli va yurisprudensiyalarining metodolok koidalari asosida amalga oshirilgan. Bu ilmiy yo’nalishlarning metodolok xususiyatlari muayyan darajada konflikt kabi murakkab xodisaning moxiyatiga kirib borishda xam kuchli, xam zaif tomonlari bilan bellanadi. Bu davr ijtimoiy tarakkiyot nazariyalarida bildirilgan asosiy goyalar xakida so’z yuritganda umumiylik xususiyatiga ega bo’lgan va ijtimoiy konfliktning xozir zamon konsepsiyalari uchun o’z dolzarblini saklagan goyalarni ajratib ko’rsatish maqsadga muvofikdir, ya’ni
1) konfliktni odatda ijtimoiy vokelik ekanliga kat’iy ishonish. Inson va jamiyat tabiatining o’ziga ko’pna va turli konfliktli vaziyatlarni mukarrar tarzda yuzaga keltiruvchi biolok, ruxiy, ijtimoiy , siyosiy va boshka kator omillar xosdir;
2) konfliktlar ijtimoiy tarakkiyot jarayonida kator ijobiy funksiyalarni bajaradilar. Ular jamiyat xayotining umumiy tarakkiyotini ta’minlaydilar, ijtimoiy tuzilmalar birlini saklashga, umumaxamiyatli normalar va ijtimoiy kadriyatlarning karor topishiga yordam kiladilar;
3) ijtimoiy tarakkiyotning konfliktli vaziyati bilan bu xolatni yuzaga keltirgan ijtimoiy tuzilma tipi o’rtasida bogliklik va alokadorlik tushuniladi, ya’ni tuzilmaviy konflikt xolati aniklanadi;
4) xukmron ozchilik bilan boshkariladigan tobe ko’pchilik o’rtasida karama-karshilik mukarrar va abadiy xodisa bo’lib, uning xar kanday kelishmovchiliklar, kolliziyalar, konfliktlarni yuzaga keltirishi xakida tezis ilgari suriladi;
5) jamiyat xayotining iktisodiy, siyosiy, ma’naviy soxalarida o’zgarishlar bilan bu o’zgarishlar natijasida vujudga keladigan konfliktli vaziyatlar o’rtasida aloka va o’zaro bogliklik mavjudi, ya’ni funksional konflikt xolati aniklanadi ;
6) muayyan ijtimoiy muvozanatni yaratuvchi konfliktlar yordamida turli ijtimoiy guruxlarning bir xil bo’lmagan manfaatlari o’zaro tenglashtirilgan vaktda ijtimoiy tarakkiyot jarayonida dinamik muvozanat xolati tadkik etiladi.
g)Konfliktlar xakida xozirgi zamon konsepsiyalari. Eng yangi davrga kelib konfliktlar nazariyasi yanada rivojlantirildi.
Konfliktlarni tadkik qilishning nazariy jixatlarini ishlab chikishda amerikalik sosiolog Tolkott Parsons (1902-1979) tomonidan asoslantirilgan tashkilotning tuzilmaviy funksional modeli muxim o’rin egallaydi. U jamiyatga insonlar o’rtasida munosabatlar tizimi, normalar va kadriyatlarga uni bo¦lovchi bo’n deb karagan. U kuyida koidalarga amal kilgan: a) xar kanday ijtimoiy tizim nisbatan barkaror, doimiy va yaxshi tashkil etilgan tuzilmadan iborat ; b) bu tizimning xar bir elementi muayyan funksiyani bajarishi bilan tizim barkarorlini saklashga o’z ulushini ko’shadi; v) bu ijtimoiy tuzilmaning amal qilishi zarur barkarorlik va xamkorlikni ta’minlovchi jamiyat a’zolarining ko’llab-kuvvatlashiga asoslanadi.
Parsonsning fikricha, ijtimoiy xarakatning me’yoriy komponenti kuyida to’rtta darajada namoyon bo’ladi: organizm, shaxs, ijtimoiy tizim, madaniyat. Konfliktning bo’lishi ijtimoiylashuv jarayonining o’zida mavjud, bunda inson nafakat ijtimoiy tizimning namoyon bo’lish usullariga, shuningdek, teshli madaniyatning me’yorlari va kadriyatlariga xam jalb kilinadi. Ijtimoiylashuv jarayonida organizmning ichki fiziolok extiyojlari bilan insonning ijtimoiy munosabatlarda extiyojlari o’rtasida shakllanadigan nomuvofiklik, muayyan tanglik konfliktga aylanishi mumkin.
Bunda ijtimoiy tizimning ichki karama-karshilini, va demak, konfliktlarni vujudga kelishining reallini tan olinishi juda muxim edi. Birok , umuman olganda, Parsons tizim elementlari o’rtasida konfliktsiz , “uygn“ munosabatlar tarafdori bo’lgan. U konfliktni ijtimoiy anomaliya, o’ziga xos kasallik va uni yensh zarur deb xisoblagan.
Ijtimoiy konflikt tabiatiga nisbatan Parsons tomonidan bildirilgan nuktai nazar XX asrning 30-40-yillarida “kishilar munosabatlari“ maktabi vakillari tomonidan ko’llab-kuvvatlangan. Ular xam sanoati rivojlangan mamlakatlar kurishi kerak bo’lgan jamiyatning tabiiy xolati uygnlik va ijtimoiy konsensus xolati bo’lishi lozim deb xisoblaganlar.
Bu maktabning yirik vakili, Garvard universiteti professori Elton Meyo (1880-1949) “xozir zamonning bosh muammosi“ bo’lgan “sanoatda tinchlik“ni o’rnatishga yordam qilish zarur deb ta’kidlagan. U konfliktni xavfli “ijtimoiy illat“ deb bilgan. Undan iloji boricha kochish kerak, “ijtimoiy muvozanat“ga va “xamkorlik xolati“ga intilish kerak.
Turli mamlakatlar olimlari xech bir nuksonsiz faoliyat ko’rsatadigan va boshkariladigan tashkilotlarda xam konfliktlar paydo bo’lishiga e’tibor karatganlar. Bu xolat barkaror konsensusni ta’minlashga kodir kandaydir ijtimoiy tizim modeli borliga shubxalanishga olib keldi. Shu bilan birga konfliktlarga o’sib o’tuvchi ijtimoiy ziddiyatlarning tabiiy mukarrarli va qonuniy xarakter kasb etishini xisobga olish zarurlini tushunish xam mustaxkamlanib bordi. Natijada XX asrning 50-yillarida AKSh, Germaniya, Fransiya va kator ¦arb mamlakatlarida konfliktning xozir zamon konsepsiyalari shakllandi va keng tarkaldi.
Xozir zamon tadkikotchisi amerikalik Lyuis Kozer 1956 yilda nashr kilgan “Ijtimoiy konflikt funksiyalari“ nomli kitobida konfliktli munosabatlarsiz ijtimoiy guruxlar mavjud bo’lmaslini hamda ijtimoiy tizimlarning amal qilishi va almashinishida konfliktlarning ijobiy amaliy axamiyat kasb etishini to’¦ridan-to’¦ri ko’rsatdi. Uning fikricha, butun jamiyatning barkarorli unda mavjud konfliktli munosabatlarning mikdoriga va ular o’rtasida alokalar tipiga boglik.
L.Kozerning ijobiy-funksional konflikt nazariyasining moxiyati shundaki, konfliktlar jamiyat uchun begona, anomal xodisa emas ; ular ijtimoiy tizim ichki xolatining, unda aloxida shaxslar va ijtimoiy guruxlar o’rtasida odatiy munosabatlarning elementi, maxsulidir. Uning fikricha, konfliktlar muxim funksiyalarni bajaradilar, ular vakti-vakti bilan jamiyatda tarang vaziyatni yumshatish, aloxida shaxslar va ijtimoiy guruxlar o’rtasida ziddiyatlar va kolliziyalarni xal etish usuli sifatida zarurdir.
Nemis sosiolo Ralf Darendorf jamiyatning konfliktli modeli konsepsiyasini ishlab chikkan. Uning 1965 yilda chop etilgan “Sinfiy tuzilma va sinfiy konflikt“ asarida xar bir jamiyat xukmronlikka, majburlash va bo’ysunishga asoslangan deb xisoblaydi. Karama-karshiliklar, konfliktlarning bo’lishiga sabab fakat odamlarning ijtimoiy notenglikka maxkumli emas, shu bilan birga xokimiyat, shon-shuxrat, avtoritet uchun bo’lgan kurash, boshkaruv munosabatlarida noteng mavkega ega bo’lishdir, bunda bir xil odamlar fakat buyruk berish huquqiga, boshka odamlar bu buyruklarni bajarishga va bo’ysunishga majburdirlar.
Darendorf konfliktlarni ijtimoiy xayotda bartaraf etib bo’lmaydigan va xar kanday iyerarxik tizimga xos xususiyat deb xisoblaydi. Birok, odamlar konfliktlarni tartibga solish imkoniyatiga egadirlar. Buning uchun uchta shartning bo’lishi zarur: birinchidan, konfliktlashuvchilarning tafovutlanishini va karama-karshilini tan olish ; ikkinchidan, taraflarning, shu jumladan, jamiyatning uyushganlik darajasi kanchalik yukori bo’lsa, bitimga kelishish shuncha yengil bo’ladi; uchinchidan, konfliktda ishtirok etuvchi taraflar o’rtasida munosabatlarni saklashga olib keluvchi muayyan koidalarning o’zaro makbulli.
Konfliktlarning umumiy nazariyasi deb nomlangan konsepsiyaga amerikalik sosiolog va iktisodchi Kennet Boulding asos solgan. U xam konfliktlar xamma yerda uchrashi, odamlar o’ziga o’xshaganlarga nisbatan doimiy dushmanlik qilishga va kurash olib borishga intilishlarini ko’rsatib, zo’rlik ishlatish eskalasiyasi inson tabiatida yotadi deb bilgan. Shu bilan birga konfliktlar umumiy xususiyatlar bilan paydo bo’ladi va rivojlanadi, yagona elementlar orkali namoyon bo’ladi deb ko’rsatgan hamda ularni ijtimoiy sharoitlardan ajratib bo’lmaslini , ularning oldini olish va yensh mumkinlini ta’kidlagan. Boulding fikricha, konfliktlarni barxam toptirishga karatilgan “ijtimoiy terapiya“ asosini uchta narsa tashkil kiladi : yuzaga keluvchi karama-karshiliklar sababini tushunish; ularni tugatishning kelishilgan usullarini okilona tanlash; insonlarning ma’naviy takomillashuvi .
Konfliktning xozir zamon konsepsiyalarida kishilarning xar kanday xarakatlari, shu jumladan, konfliktli xarakatlari xam ijtimoiy moxiyat kasb etishi, ularning u yoki bu darajada ijtimoiy muxit bilan boglikli xakida fikr mavjud. Konfliktni, uning sababini, namoyon bo’lish soxasi va shaklini, tartibga solish usulini fakatna jamiyat, ayniksa, inson tabiatini, ijtimoiy munosabatlar moxiyatini va insonlarning o’zaro munosabatlarga kirishish qonuniyatlarini chukur anglash asosida tushunish mumkin.
“Inson“ mezoni, inson moxiyati, uning jamiyatda tutgan o’rni va ijtimoiy tayinlanishi xakida masalalar xozirda xam konfliktlarni tushunishda bellovchi muxim asosdir.
Xozir zamon konflikt tadkikotlarida ikkita asosiy yo’nalish uzil-kesil shakllangan. Birinchi yo’nalish Farbiy Yevropada( Fransiya, Gollandiya, Italiya, Ispaniya) keng tarkalgan bo’lib, u konfliktlarni o’rganish bilan shugllanuvchi institutlar faoliyati bilan boglik. Ikkinchi yo’nalish AKShda keng tarkalgan bo’lib, tinchlik muammolarini tadkik etuvchi institutlar faoliyati bilan boglik. Bu institutlarning maqsadlari bir-biriga juda o’xshash, birok ularga turli metodolok yondoshuvlar asosida erishiladi. Bir xil tadkikotlarda ¦alabaga erishish yo’llari xakida fikrlar birlamchi axamiyatga ega, ya’ni: “Tinchlikni xoxlasang, urushni o’rgan“. Tinchlikni tadkik kiluvchi institutlar xodimlari tinchlik va kelishuv muammolariga birinchi darajali axamiyat beradilar. Konfliktlar va ularni xal qilish yo’llariga bo’lgan umumiy kizikishning ortishi shu darajaga yetdiki, siyosiy fanlar Xalqaro assosiasiyasining Butun jaxon kongressi (Seul,1997) mazkur masalaga bashlandi.
Sobik Sovet Ittifokida ijtimoiy konflikt muammolari uzok yillar davomida ijtimoiy fanlar uchun yopik mavzu bo’lib keldi. Garchi turli darajada konfliktlarning muayyan turlarini huquqiy fanlar an’anaviy tarzda o’rgangan bo’lsalar-da ( xalqaro huquq - davlatlar o’rtasida konfliktlarni, fukarolik huquqi – mulkiy nizolarni, jinoyat huquqi – jinoiy vaziyatlarni o’rgangan), ijtimoiy konfliktologiya fan sifatida umuman rivojlanmagan.
Xozirda dunyo mamlakatlarida va MDX davlatlarida konfliktning umumtan olingan nazariyasi uzil-kesil ishlab chikilmagan, konfliktologiyaning axamiyati va o’rnini tavsiflovchi metodolok yondoshuvlarda jiddiy tafovutlar mavjud.
4.Ijtimoiy konfliktologiya fanining metodlari
Konfliktli vaziyatlarni xal etishda kuch ishlatishga bo’lgan yondoshuvning inkor etilishi. Xar kanday fan muayyan metodga, ya’ni o’rganadigan xodisalar va jarayonlarni bilishning usuli (yoki usullari yindisi)ga ega. Ijtimoiy konfliktologiya fan sifatida jadal shakllanish boskichida. Shu bois unga tayyor, mukammal xakikatlar va bilimlar majmui sifatida karash mumkin emas. Unda xali davlat-huquqiy amaliyotning ko’p kiyin muammolarini xal qilishga yo’naltirilgan metodlar va yo’llarning keng tizimi uzil-kesil karor topmagan.
Ijtimoiy konfliktologiya psixoloya, huquq nazariyasi, huquq sosioloyasi tamoyillari asosida olib boriladigan ilmiy tadkikotlarning kompleks yo’nalishi bo’lganli sababli bu fanlarda mavjud bo’lgan ilmiy bilishning metodolok tamoyillari va usullaridan foydalanadi. O’z navbatida uning o’zi bu fanlarni o’z tadkikotlarining natijalari va metodolok yutuklari bilan boyitadi.
Metodoloya demokratik jamiyat uchun eng makbul bo’lgan xamkorlik strateyasini, konfliktlarni kelishish orkali xal etish, konsensusga erishish yo’llarini nazarda tutadi. Shu nuktai nazardan kelib chikib, ijtimoiy konfliktologiyaning muxim metodolok tamoyili - konfliktli vaziyatlarni xal qilishda kuch ishlatishni inkor etish ekanlini ta’kidlash o’ta muximdir.
Insoniyatning tarixiy o’tmishi zo’rlikning okibatda bexuda ekanlini tushunishga, makbul va mukobil karorlarni izlab topishga undaydi.
Asosiy yondoshuvlar. Fan metodoloyasi. Ilmiy metodoloyaga falsafiy dunyokarash bilan bellanuvchi tadkikotning muayyan bosh tamoyillari, mantikiy usullari va maxsus metodlarini ko’llash sifatida karash mumkin.
Ijtimoiy konfliktologiyaning metodolok asosi yetarli darajada murakkabdir. U umumlashganlik darajasi va bilish vazifalariga karab turlicha usullarni o’z ichiga oladi, ya’ni:
- barcha anik fanlarda va ilmiy bilishning turli boskichlarida ko’llaniladigan umumiy falsafiy metodlar ;
- muayyan huquqiy xodisalar va jarayonlarni bilishda foydalaniladigan maxsus yoki xususiy metodlar: statistik, anik-sosiolok, kiyosiy-huquqiy, psixolok, matematik metodlar.
Falsafiy ta’limotga ko’ra, xissiy va nazariy yondoshuvlar ilmiy bilishning asosiy yondoshuvlari, ilmiy bilishning ikki bosh shakllaridir. Xissiy va nazariy yondoshuvlarning farklanishi nezida ilmiy bilish, ijtimoiy soxada esa huquq va davlat xodisalarini, shuningdek konfliktli jarayonlarni ajratib o’rganish yotadi. Birinchi yo’nalish bevosita obyektga yo’naltiriladi, kuzatuv va eksperiment ma’lumotlariga tayanadi, ikkinchisi konfliktologiyani o’rganish va tushunish jarayonini rivojlantirish hamda takomillash-tirish bilan boglik va obyektiv borlikni xar tomonlama va mukammal bilishni o’z maqsadi deb biladi. Ikkala yondoshuv o’zaro alokador va biri ikkinchisini takozo etadi. Xissiy yondoshuv kuzatuv va eksperiment natijasida yan ma’lumotlarni aniklashga karatiladi, nazariy tadkikotning rivojlanishiga turtki bo’ladi, uning oldiga yan vazifalarni ko’yadi. Nazariy yondoshuv fanning nazariy mazmunini boyitadi va rivojlantiradi, yan istikbollarni bellaydi, faktlarni izoxlaydi, xissiy tadkikotlarni umumlashtiradi va yo’naltiradi.
Mantikiy va tarixiy metodlar fanning mavxumlikdan aniklikka o’tishi bilan boglik. Ular nazariyaning mazmunini tashkil etuvchi tushunchalar, ta’riflar, kategoriyalarni ishlab chikishning tartibi va ketma-ketlini bellaydi.
Konfliktlarni o’rganishda kaysi metod yoki yondoshuv ko’llanilmasin ular ijtimoiy-huquqiy xodisalarning rivojlanish dialektikasini e’tiborga olishi kerak.
Fan kategoriyalari. Dialektika qonunlari huquqiy tadkikotlarda muxim axamiyat kasb etuvchi bilishning mantikiy vositalari bilan uzviy alokada bo’ladilar. Masalan, analiz yordamida yaxlit huquqiy tizim aloxida tarkibiy kismlarga bo’linadi (huquq normalari, huquqbuzarlik, ijtimoiy faktlar va x.), ularning xar biri mustakil o’rganiladi, so’ng barcha kismlar sintez yordamida o’ziga xos jixatlari bilan umumlashtiriladi.
Dialektikaning asosiy kategoriyalari - umumiy bellar va alokadorlikni aks ettiruvchi tushunchalardir, ya’ni bu bellar va alokadorlik ijtimoiy xayot xodisalari va predmetlariga xech bir istisnosiz taallukli bo’ladi, demak, ijtimoiy konfliktlarga xam xos xususiyatlardir.
Serbiyalik olim R.Lukichning ta’kidlashicha, “Huquqka xos maxsus metodlarni ko’llash uchun zarur bilimlarga ega bo’lmagan “sof“ dialektikdan yaxshi yurist chikmaydi. Shuningdek, fakat maxsus, sof professional metodlar doirasida kolib huquqka eng umumiy, dialektik metod nuktai nazaridan yondoshmaslik xam yaxshi yurist uchun xos bo’lmagan xususiyat xisoblanadi“. Asosiy falsafiy kategoriyalar bo’lib, yakka va umumiy, sabab va okibat, zaruriyat va tasodif, mazmun va shakl, moxiyat va xodisa, imkoniyat va borlik kabi juft kategoriyalar kiradi. Masalan, sabab va okibat kategoriyalarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, “ijtimoiy munosabatlar - huquq normalari“ nisbatida ijtimoiy munosabatlar - sabab, huquq normalari - okibat sifatida namoyon bo’ladi. Huquqni ko’llash jarayonida insonning xakikiy faktik xulk-atvori ijtimoiy normani ko’llash uchun sabab (asos) bo’ladi. Huquq normasi va unda nazarda tutilgan ijtimoiy okibatlar xulk-atvorga nisbatan okibat xisoblanadi.
Metodlar. Ijtimoiy konfliktologiya ilmiy bilishning maxsus va xususiy metodlaridan foydalanadi.
Ijtimoiy bilimning bir tarmo sifatida ijtimoiy konfliktologiya tafakkurning mavxum faoliyati natijalari aks etgan huquq moxiyati, mazmuni va shakllari, bir butun huquqiy tizimni va qonunchilikni takomillashtirish, huquq ijod etishning umumiy ilmiy tushunchalarisiz, huquq tadbik etish, uni sharxlash, huquqiy munosabatlar, qonuniylik va huquqiy tartibot, huquqiy xulk-atvor va ijtimoiy javobgarlik, shuningdek, demokratiya, jamiyatning siyosiy tashkiloti, davlat, uning moxiyati, mazmuni va shakllari, mexanizmi va funksiyalari, huquq ijod etish va huquq ko’llash faoliyati kabi kategoriyalarsiz rivojlanishi mumkin emas.
Fanning umumiy kategoriyalari xususiy metodlarni inkor etmay, balki takozo etadi.
Mantikiy metod huquqni mantikiy o’rganish izoxlash vositalari va usullarini o’z ichiga oladi, tafakkur shakllariga va dialektika, mantik qonunlariga asoslanadi.
Mantik qonunlarining xar biri (ayniyat, karama-karshilik, uchinchisini istisno etish, yetarli asoslantirish va x.) huquq xususiyatlarini ifodalash orkali huquqda o’zini to’la namoyon etadi. Barcha asosiy huquqiy va tartibga solish jarayonlari ( eng avvalo, huquq ijod etish va huquqni ko’llash) tushunchalar, xulosalarni tahlil etish koidalari - tafakkur shakllari bilan kat’iy mos xolda amalga oshiriladi.
Huquqda konfliktli xolatlarni o’rganishda va tushunishda mantik vositalaridan foydalanish qonunchilikni shakllantirishda ziddiyatlarga yo’l ko’ymaslikka, mantikan ziddiyatli bo’lmagan va shu bilan huquqning eng samarali tizimini bunyod etishga, ijtimoiy normalarni to’¦ri va o’rinli ko’llashga imkon beradi.
Kiyosiy metod ijtimoiy tushunchalar, xodisalar va jarayonlarni taqqoslashni hamda ularda o’xshash yoki farklanuvchi jixatlarni aniklashni takozo etadi. Taqqoslash natijasida yaxlit huquqiy tizimning yoki aloxida huquqiy institutlar va normalarning, ularning uygnlik va muvofiklik sifat xolati aniklanadi.
Sosiolok(anik-sosiolok) metod ijtimoiy konfliktlarning turli xillarini, qabul kilinadigan karorlarning kanday natija berishlini, shuningdek, huquqiy tartibga solish yoki huquqiy muxofazaning ishonchlili va o’z vaktida bo’lishini o’rganishda samarali foyda berishi mumkin. Bunday metod ko’pna an’anaviy muammolarga ijtimoiy amaliyot talablarini e’tiborga olgan xolda chukur yondoshib kolmay, balki shu bilan katorda yan muammolarni xam keltirib chikaradi. Gap shundaki, bozor munosabatlariga o’tish jarayonida fakat davlat va huquqning xususiyatlari va rivojlanish tendensiyalarini, umumiy koidalarini, tamoyillarini aniklash yetarli emas. Bunda bu omillar real munosabatlarda kanday amal qilishi mumkin, davlat-huquqiy tizimning butun xolida va tizim doirasida uni tashkil etuvchi elementlarning xar birini samarali amal qilishini ta’minlash kanday yo’llar bilan erishiladi kabi masalalar yechimini topish kerak.
Konflikt muammmosini o’rganishda ilmiy yondoshuv xavola etilayotgan tavsiyalarning huquqiy soxada karorlarning ijtimoiy axamiyati va okibatlarini to’la baxolay olishga imkon beruvchi barcha - ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin ijtimoiy omillarni atroflicha o’rganish va xisobga olish asosida ishlab chiqilishini talab etadi.
Bu xollarda huquqiy material mavxum kategoriyalar darajasida emas, balki anik faktlar asosida karaladi. Huquqni o’rganishda sosiolok metod statistik ma’lumotlar va turli xil xujjatlarni tahlil etish, ijtimoiy-huquqiy eksperiment, axoli o’rtasida so’rovnoma o’tkazish, ma’lumotlarni kayta ishlashning matematik va statistik metodlarini o’z ichiga oladi.
Qonunchilikni rivojlantirish, huquqni ko’llash, jinoyatchilik bilan kurashish faoliyatini yaxshilash fakat kundalik huquqiy xayotning ishonchli faktlariga tayangan xolda olib borilsana asoslantirilgan va xakikiy bo’ladi.
Huquqiy soxada sosiolok metodning ko’llanilishi ijtimoiy fan tarkibida nisbatan mustakil tarmok bo’lgan huquq sosioloyasini shakllanishiga olib keldi.
Sosiolok maktab namoyondalarining fikricha, davlat huquqni ijod etmaydi, balki jamiyatning o’zida vujudga keladigan va rivojlanadigan huquqni “kashf etadi“, xolos. Bunday yondoshuv jamiyatda ro’y beruvchi xakikiy jarayonlarni o’rganishga e’tiborni yo’naltiradi.
Huquq sosioloyasi huquqiy xodisalarni o’rganishning bir kator metodlaridan foydalanadi, masalan, qonun chikarish faoliyati va jarayoni (“qonunchilik sosioloyasi“), sudyalar korpusi va karyerasining sosiolok jixatlarini, axoli aloxida guruxining huquqka va huquq institutlariga bo’lgan munosabatlarini o’rganish. Bunda ijtimoiy konfliktologiya uchun kam axamiyatli bo’lmagan huquqiy ma’lumotlar, shuningdek, huquq soxasida anik tadkikotlarni olib borishning metodolok tajribasi to’planadi.
Tadkikot predmetining murakkablashuvi va kengayib borishi, amaliyot ko’yayotgan yan talablar borgan sari tadkikotning ishonchli va kat’iy metodlari bo’lgan matematik, matematik-statistik, modellashtirish kabi metodlarini ko’llashni takozo etadi. Mantikiy matematik va statistik metodlar xar kanday, shu jumladan, huquq tizimlarida muayyan statistik qonuniyatlarning, mikdoriy ko’rsatkichlarning mavjudli bilan boglikdir. Matematik metod huquqiy xodisalar va jarayonlarni nazariy (mantikiy) va tarixiy tadkik qilishning yukori darajasini takozo kiladi.
Shunday kilib, muayyan anik metodni tanlash, undan samarali foydalanish tadkikot predmeti va vazifalari bilan uzviy boglikdir. Eng ko’prok tizimli metod huquqni, qonunni, uning jamiyat bilan konfliktlashuvini kompleks jarayon sifatida o’rganishga imkon beradi. Tadkikot predmetiga nisbatan mavxum tanlangan metod bilimning ortishiga olib kelmaydi, birok tadkikot metodi to’¦ri tanlansa va undan okilona foydalanilsa, u tadkikotning bilish faoliyatiga sezilarli xizmat kiladi, uning ilmiy va amaliy samaradorlini oshiradi, to’plangan faktik ma’lumotlarni baxolash va tizimlashtirishga, kelajak istikbolni bellashga yordam kiladi.

2 MAVZU: Ijtimoiy konfliktlarning tabiati va turlari

REJA:

1.Konflikt tushunchasi, predmeti va obyekti.

2.Konflikt chegaralari.
3.Konflikt sabablari va motivlari.
4. Shaxsni huquqiy begonalashtirish.
5.Konflikt funksiyalari.
6.Konfliktlar soxalari va tipoloyasi.

1.Konflikt tushunchasi, predmeti va obyekti.

Konflikt tushunchasi va ta’rifi. Konflikt tushunchasi ilmiy adabiyotda bir xil ma’noda ko’llanilmaydi. «Konflikt» atamasining juda ko’p ta’riflari mavjud. «Konflikt» tushunchasiga nisbatan eng umumiy yondoshuvga ko’ra, u ziddiyatga umumiy tushuncha sifatida, eng avvalo, ijtimoiy ziddiyat sifatida karaladigan tushunchadir. Xar kanday ziddiyatning rivojlanishi murakkab jarayon bo’lib, u obyektiv ziddiyatlarning yuzaga kelishi, avj olishi va xal etilishi asosida ro’y beradi. nazariyasida ijtimoiyizm goyasi sinfiy konfliktlarni inkor etib kelgan. XX asrning 30-yillari oxirida bir kator mualliflar tomonidan ijtimoiyistik jamiyatni «konfliktsiz» rivojlanishi, antagonistik karama-karshiliklarning bo’lmasli xakida goya ilgari surilgan. Bu goya ijtimoiyizmda ishlab chikarish munosabatlarining ishlab chikaruvchi kuchlar xarakteriga to’lik mos kelishi xakida shiorda o’zining to’la ifodasini topgan. Keyinchalik bunday mos kelish fakat bir-biriga karshi turgan ikki tomonning birli bilan uygnlashgandana namoyon bo’lishi tan olingan. Mos kelishlik karama-karshiliklar birli doirasida ko’shilgan (birlashgan) vaktda ziddiyatlar rivojining muayyan boskichi sifatida talkin kilingan. Boshka gurux faylasuflar esa ijtimoiyizmning asosiy ziddiyatlari bu ishlab chikaruvchi kuchlar bilan ishlab chikarish munosabatlari o’rtasida, ba’zan ishlab chikarish bilan iste’mol o’rtasida, eski bilan yan o’rtasida ziddiyat deb tushunganlar. Bir gurux ingliz olimlarning fikricha, «Konfliktlar bu xayotning mukarrar va ko’pincha ijodiy bo’lgan bir kismidir. Konfliktlar insonlarning maqsadlari farklanganda yuzaga keladi. Kelishmovchiliklar va konfliktlar odatda zo’rlik ko’llanilmasdan xal kilinadi va ko’pincha barcha jalb kilingan tomonlarning axvolini yaxshilanishiga olib keladi. Bu xolat konfliktlar bizning mavjudlimizning bir kismi bo’lganli bois to’la adolatli xisoblanadi.»1.
Demak, ziddiyatlar muammolari muayyan darajada ilmiy adabiyotda olimlar e’tiborini o’ziga tortgan. Birok, bu xolatni konfliktlar nazariyasiga taallukli deb bo’lmaydi, chunki moxiyat jiqatidan unga umuman e’tibor berilmagan. Shunga karamasdan ziddiyatlar va konfliktni, bir tomondan, sinonimlar sifatida xisoblash mumkin emas, boshka tomondan esa, ularni bir-biriga karama-karshi ko’yib xam bo’lmaydi. Ziddiyatlar, karama-karshi turishlik, tafovutlar - bular konflikt uchun zarur, birok yetarli shartlar emas. karama- karshi turishlik va ziddiyatlar, kachonki ularni ifodalovchi kuchlar o’zaro ta’sirga, o’zaro munosabatga kirisha boshlaganda konfliktga aylanadi. Shunday kilib, konflikt obyektiv yoki subyektiv karama-karshiliklar, ziddiyatlar bo’lib, u taraflarning bir-biriga nisbatan karama-karshi kurashida ifodalanadi.
Shuni yoddan chikarmaslik kerakki, bu fikrni jamiyatga taqqoslaganda gap mavxum kuchlar, kosmik va boshka tabiiy xodisalar, shuningdek ¦ayrioddiy fenomenlar (takdir,tanilmagan obyekt va sh.k.) xakida emas, balki ijtimoiy subyektlar sanalgan muayyan odamlar, individlar, ijtimoiy guruxlar va katlamlar, siyosiy partiyalar yoki davlatlar xakida boradi.
Gap aynan ijtimoiy (ijtimoiy) konflikt xakida boradi, bunda ikki yoki undan ortik individ yoki guruxning muayyan maqsadga erishish yo’lida bir-biriga xalakit berish, rakobatdoshining manfaatlarini kondirishni yo’kka chikarish yoki uning karashlarini va ijtimoiy mavkeini o’zgartirish imkoniyatini astoydil, faol tarzda ro’yobga chikarish jarayoni nazarda tutiladi. «Konflikt» atamasi analoya bo’yicha go’yoki ko’p narsaga, xatto jonsiz predmetlarga xam ko’llanilishi mumkin. Birok ijtimoiy konfliktlarda ishtirok etuvchi taraflar fakat shaxslar bo’ladi. Ba’zi tadkikotchilarning fikricha, « Xar kanday ishni yoki biror faoliyat turini , shu jumladan, konflikt bilan bevosita bo’ladigan ishni yoki biror faoliyat turini boshlashdan avval vaziyat kanday va nima sodir bo’layotganlini bilish shart. Bu “tahlil” deb nomlanadi. Turli insonlar nuktai nazarlarida tafovutlardan xalos bo’lishning imkoni yo’k. Odamlar u yoki bu muammoni birgalikda o’rgana boshlaganlarida ko’pincha aynan bir xil faktlar mavjudli sharoitida ularni go’yoki bir xil tushunganlardek bo’lib tuyuladi. Aslida bunday emas. Farklar butun bir kator ko’rsatkichlar bilan bellanadi: makom, xokimiyat, boylik, yosh, jins bilan bog’¦lik rol, muayyan ijtimoiy guruxga taalluklik va x. Insonning jamiyatda o’rnini tavsiflovchi bunday ko’rsatkichlar ko’pincha insonlarning aynan bir vaziyatdan turli narsalarni kutishlarini anglatadi: ularning maqsadlari farklansa yoki bir-biri bilan sishmasa konflikt yuzaga keladi»1. Ijtimoiy konflikt deganda, odatda taraflarning xudud yoki resurslarni egallab olish, muxolifatda individlar yoki guruxlarga, ularning mulki yoki madaniyatiga taxdid solishga karatilgan karama-karshi turish turi tushunilib, bunda kurash xujum yoki mudofaa shaklida kechadi.
Ijtimoiy konflikt o’z ichiga shuningdek, individ yoki guruxning dushman taraf faoliyatini cheklashga, boshka shaxs yoki guruxlar manfaatiga zarar yetkazishni cheklashga karatilgan faollini xam oladi. Konfliktlar muammosi yana kator atamalar: nizolar, debatlar, munozaralar, kim oshdi savdosi, rakobatchilik, nazorat ostida kurashlar, egri va to’¦ri zo’ravonlik kabilardan foydalanadi. Ko’p tadkikotchilar konfliktni umumiy va tarixiy o’zgarishlar bilan ko’shib o’rganadilar.
Boshkacha kilib aytganda, biz jamiyatning tabiat bilan yoki insonning o’zi bilan bo’ladigan «konflikt»larini o’rganmaymiz. Bu xollarda shubxasiz ziddiyatlar bo’ladi, birok «konflikt» so’zi bunday vaziyatlarda ishlatilganda ko’shtirnok ostida yoziladi, chunki u konfliktning asl ma’nosi bilan aynan emas.
Shunday kilib, ijtimoiy konfliktda doimo kamida ikkita karama-karshi kurashuvchi taraflarning bo’lishi zarur. Ularning xatti-xarakatlari odatda o’zaro bir-birini istisno kiluvchi manfaatlarga erishishga yo’naltiriladi va demak, ular to’knashadilar. Barcha konfliktlar uchun taranglashuv xos bo’lib, unda odamlar o’z xarakatlarini u yoki bu tarzda o’zgartirishga, bunday vaziyatdan saklanishga yoki moslashishga majbur bo’ladilar.
Ijtimoiy konfliktga nisbatan eng to’larok ta’rif adabiyotlarda tadkikotchi olim Ye.M.Babasov tomonidan berilgan: «Ijtimoiy konflikt (lotincha «conflictus» - to’knashuv) - bu ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashuvining eng oxir xolati bo’lib, unda turli ijtimoiy uyushmalar - sinflar, millatlar, davlatlar, ijtimoiy guruxlar, ijtimoiy institutlar va boshkalarning manfaatlari, maqsadlari, rivojlanish tendensiyalarida karama-karshiliklar yoki muxim tafovutlar bilan boglik bo’lgan xolda ular orasida bo’ladigan to’knashuv namoyon bo’ladi. Ijtimoiy konflikt ijtimoiy muammo yechimini takozo etuvchi muayyan vaziyatda shakllanadi va xal kilinadi. U yetarli mikdorda sabablarga, o’zining ijtimoiy ifoda etuvchisi (sinflar, millatlar, ijtimoiy guruq va sh.k.)ga, muayyan funksiyalarga, keskinlikning davomiyliga va darajasiga ega»1.
Bu ta’rifda konfliktning ba’zi, xususan, ruxiy jixatlari o’z aksini topmagan. Tadkikotchi Yu.G.Zaprudskiy esa aynan shu jixatga aloxida e’tiborni karatgan: «Ijtimoiy konflikt - bu ijtimoiy subyektlar manfaatlari, maqsadlari va rivojlanish tendensiyalarida obyektiv farklar karama-karshilining oshkora yoki yashirin xolati, mavjud ijtimoiy tartibga nisbatan karshi turish asosida ijtimoiy kuchlarning bevosita to’¦ridan-to’¦ri va bilvosita to’knashuvi, yan ijtimoiy birlikka olib boradigan tarixiy xarakatning aloxida shaklidir»2. Boshka bir gurux mualliflar esa, konfliktga kuyidacha ta’rif beradilar, ya’ni :»Konflikt - sishmaydigan maqsadlarga ega yoki shunday maqsadlar xakida fikr yurituvchi ikki va undan ortik tomonlar ( odamlar va guruxlar) o’rtasida munosabatlardir»3.
Bu ta’rif keng va umumiy ko’lamda berilgan, shu bilan birga unda «kuyi darajada» - turmush, ro’zgor, oila, mexnat konfliktlari xakida gapirilmaydi. T.V.Novikovaning ta’rifiga ko’ra, «Ijtimoiy konflikt - bu taraflar (subyektlar) o’zaro munosabatlarida bir-birini istisno kiluvchi yoki bir-biriga zid bo’lgan muayyan o’z maqsadlariga erishishga yo’naltirilgan vaziyatdir»4.
Ijtimoiy xayotning turli soxalarini o’rganishda tadkikotchilar odatda konfliktolok yondashuvni ko’llaydilar. Xalqaro siyosatda konfliktolok yondashuv katta axamiyatga ega. Bu yondashuv yurisprudensiyada xam ko’llanishi mumkin, masalan, jinoyatga odamlar o’rtasida konflikt natijasi deb karalgan vaktda uning paydo bo’lish mexanizmini kuzatish mumkin. Konflikt sud jarayonida xam namoyon bo’ladi (bir tomondan - ayblanuvchi va uning ximoyachisi, boshka tomondan - jabrlanuvchi va koralovchi).
Konfliktga yakin turuvchi boshka xodisalar xam bor, ya’ni: musobaka, tortishuv, rakobat. Bu xollarda xam taraflarning karama-karshi turishi kuzatiladi . Birok bu karshi kurash koida bo’yicha dushmanlik darajasigacha keskin tus olmaydi yoki agar bunday yovuzkorlik mavjud bo’lsa xam (masalan, rakobatda), u boshka tomonning qonuniy xarakatiga to’skinlik kiluvchi birgalikda xarakatga aylanmaydi. Xar kaysi taraf yutukka erishishga intilib, karshi tomonni yenshga xarakat kilib «O’z maydonida» ish ko’radi. Lekin bunda taraflarning xarakatlari ijobiy (pozitiv) bo’lib, ular o’zlarining maksimal yutuklariga intiladilar, rakibini yensh ular uchun pirovard maqsad emas. Shunday kilib, konflikt va musobaka aynan bir xil emas, birok musobaka konfliktga aylanishi mumkin. Bu xol rakobatga xam taallukli, rakobatdoshlar bir-biriga to’¦ridan-to’¦ri tazyik ko’rsatishga o’tishlari mumkin.
Ba’zi o’yinlar, ayniksa, sport o’yinlari konflikt tarzida tashkil kilinadi (masalan, boks). Lekin bu yerda moxiyat bo’yicha gap konfliktga taklid qilish xakida borayotganli ravshan. O’yin tugashi bilan «konfliktli» munosabatlar xam tugaydi. Musobaka o’tgandan so’ng turli komandalar o’yinchilari o’rtasida kelishmovchilikning saklanishi bu koida emas, balki istisnodir, bu xolat sportda ra¦batlantirilmaydi.
Konflikt predmeti va obyekti. Konflikt predmeti deb taraflar o’rtasida nifok (kelishmovchilik)ga sabab bulgan obyektiv mavjud bulgan yoki fikran tasavvur kilingan muammoga aytiladi. Xar kaysi taraf bu muammoni o’z foydasiga xal qilishdan manfaatdor buladi. Konflikt predmeti - bu shunday ziddiyatki, subyektlar u uchun va uning xal kilinishi uchun karama-karshi kurashga kirishadilar. Bu xokimiyatga intilish, biror boylikni egallash, ustun mavkega ega bo’lish kabi muammolar bo’lishi mumkin.
Konfliktni xal qilish yo’llarini topishda uning predmetini aniklash muxim, birok ko’pincha bu kiyinlik bilan kechadi. Ko’p konfliktlar o’ta chalkash va murakkab xolatlar bilan boglik bo’ladi. Konfliktlarda bir necha muammolar ustma-ust yuz berishi mumkin. Konflikt predmeti tarkibiy kismlarga bo’linishi mumkin. Bunga uzok davom etadigan oilaviy kelishmovchiliklar yoki millatlararo konfliktlar misol bo’ladi.
Ishtirokchi taraflar o’rtasida olib boriladigan muzokaralarda konflikt predmeti oydinlashtiriladi, bunda taraflar bir-birining maqsad va pozisiyalarini aniklashtiradilar.
Konflikt obyekti deganda taraflar egallashga yoki undan foydalanishga intiladigan muayyan moddiy yoki ma’naviy boylik tushuniladi.
Konflikt obyekti bo’lib shaxsiy, guruxiy, ijtimoiy, davlat manfaatlarining predmeti bo’lgan moddiy dunyo va ijtimoiy borlikning istalgan elementi xisoblanadi. Bu element konflikt predmeti bo’lishi uchun turli ijtimoiy subyektlar manfaatlari to’knashadigan nuktada bo’lishi kerak, subyektlar bunday element ustidan shaxsiy kontrol yuritishga xarakat kiladilar. Bunday vaziyatlarga misol : kichik yoshda bolalar chiroyli o’yinchok ustida talashadilar yoki u yoki bu xududning teshlili xakida masala xal kilinmaganli uchun davlatlar o’rtasida munosabatlarning taranglashuvi.
Munosabatlarning muayyan tizimida konflikt bu doimo birorta resursning yetishmovchilidir : bitta direktor lavozimiga ikkita o’rinbosarning da’vogarli, do’konda tankis maxsulot olish uchun navbatda turganlar o’rtasida bo’ladigan janjal. Resurslar tankislini kompensasiya qilish ko’pincha yuzaga kelgan muammoni birdaniga xal qilishi mumkin. Kishilar kundalik xayotlarida to’knash keladigan ko’p sonli muammolarni shu tarika yo’k qilishga erishishi mumkin emas. Oddiy, tipik konfliktlar obyektlarini ajratish eng umumiy xarakterda muammolar darajasini aniklashga imkon beradi. Masalan, kundalik turmushimizga xos bo’lgan transport va navbatda turishda bo’ladigan konfliktlar davlat mikyosida transport katnovi va tovar ta’minoti tankisli bilan to’¦ridan-to’¦ri boglikdir.
Ba’zan konfliktlar anik obyektga ega bo’lmasli mumkin, ya’ni obyekti bor konfliktlar bilan birga obyektsiz konfliktlar bo’lishi mumkin, bunda subyektlarning birorta narsa ustidan nazorat qilishi o’zaro maqsad-intilishlari istisno kilinadi. Masalan: ko’p kavatli uylarda yonma-yon yashovchi ko’shni xonadonlarning birida uy egasi ilmiy asarni yozish bilan band bo’lganda, ko’shnisi pianinoda mashk kila boshlaydi. Birinchi ko’shni ikkinchisiga murojaat kiladi va shu tarika konflikt yuzaga keladi. Bu konfliktda ko’shnilar birorta narsa ustidan nazorat o’rnatishga intilmaydilar, balki birinchisining samarali ishlashiga ikkinchisi xalakit beradi. Yoki jinoiy ish yuritish amaliyotida shunday xolatlar uchraydiki, tasodifiy o’tkinchi bezoriga tanbex beradi, shunda konflikt avj olishi mumkin. Bunda konflikt bir subyekt tomonidan ikkinchisining axlokiy karashlarini buzish orkasida ro’y beradi.
2.Konflikt chegaralari.
Konflikt tabiatini va uning o’xshash vokeliklardan farkini tushunish uchun uning chegaralarini, ya’ni uning makon va vaktda tashki doirasini aniklash muxim.
Konflikt chegaralarini aniklashda uch xil nuktai nazarga asoslanish mumkin: makon - fazoviy chegara, vakt chegarasi, ichki tizim chegarasi.
Konfliktning makon (maydon) chegarasi konflikt yuz beradigan joy, xudud bilan bellanadi. Bu xudud turlicha bo’lishi mumkin, masalan, turar-joy maydonidan boshlanib, butun yer shari bilan tugashi mumkin, ya’ni oshxonada janjal yoki jaxon urushi. Konfliktning makonda chegaralarini anik bellash asosan xalqaro munosabatlarda muxim bo’lib, konflikt ishtirokchilarining muammolari bilan boglik. Bunday masala yakin o’tmishda Toli Korabo, Dnepr bo’yi , Tojikiston, Shimoliy Kavkaz, Checheniston va boshka joylarda millatlararo konfliktlarda bir necha marta o’rtaga ko’yildi. Bu yerlarda zarur choralarni ko’rish uchun konfliktning xududiy chegaralari zonasini anik bellash lozim bo’ldi.
Vakt chegaralari - bu konfliktning davomiyli, uning boshlanishi va tugashidir. Konflikt boshlanganli, davom etayotganli yoki tugab bo’lganli xakida xulosa qilish vaktning u yoki bu dakikasida konflikt ishtirokchilari xarakatlariga ijtimoiy baxo berishga boglik. Bu xolat ayniksa konfliktga yandan kelib ko’shilgan shaxslarning roliga to’¦ri baxo berishda o’ta muxim.
Konfliktning boshlanishi ikkinchi tarafga yo’naltirilgan ta’sir xarakatning obyektiv (tashki) xarakatlari bilan boshlanadi, bunda ikkinchi taraf bu xarakatlarning unga karshi yo’naltirilganlini tushunishi shart va shunda u xam karshi kurash boshlaydi. Konfliktni boshlangan deb xisoblash uchun kamida uchta shartning bo’lishi shart:
1)birinchi ishtirokchi ikkinchi ishtirokchiga, ya’ni o’z rakibi manfaatiga zid ravishda faol va ongli tarzda xarakat kiladi; bu yerda xarakat deganda xam jismoniy xarakat, xam axborot berish (o¦zaki so’z, matbuot, televideniye va b.) tushuniladi;
2) ikkinchi ishtirokchi (rakib) ushbu xarakatlar uning manfaatlariga karshi karatilganlini tushunib yetishi kerak;
3) yukorida xolatlardan kelib chikib, ikkinchi ishtirokchi birinchi ishtirokchiga karshi karatilgan va unga javoban faol xarakat-choralarni ko’radi. Shu dakikadan boshlab konflikt boshlangan deb xisoblanadi.
Agar fakat birna ishtirokchi xarakat kilsa (bir tomonlama) yoki xarakatlarini fikran rejalashtirsa (xarakatlarini oldindan o’ylab reja tuzsa, rakib xarakatlarini tasavvur etsa, bo’lajak konfliktni kanday kechishini bashorat kilsa) - bu xollarda konflikt bo’lmaydi. Birok bo’lgsi xarakatlarni oldindan rejalashtirish konflikt uchun poydevor bo’lib xisoblanishi mumkin, ba’zi olimlar buni konflikt rivojlanishining latent (yashirin) boskichi deb ataydilar. Bunday boskichni ajratib ko’rsatish xalqaro axamiyatda katta konfliktlarni tahlil qilish uchun muximdir. Sobik Ittifokka xujumni ko’zda tutgan «Barbaross plani» ni tler 1940 yilda tasdiklaganda sobik Ittifok bilan Germaniya o’rtasida xarbiy konflikt xali boshlanmagan edi, bu konfliktning latent boskichi bo’lib, ochik konfliktning boshlanishi 1941 yilning 22 iyuniga to’¦ri kelgan.
Xalqaro munosabatlarda konflikt fakat taraflarning karama- karshi kurashi sifatida birna xarbiy xarakatlardan iborat bo’lib kolmaydi. Zo’rlik vositalarisiz xal kilinadigan diplomatik konflikt, savdo, chegara, siyosiy konfliktlar bo’lishi mumkin. Birok, xamma xolatda xam gap taraflarning o’zaro karama-karshi xarakatlarida (xech bo’lmasa so’z orkali kurashish) xakida boradi. Shunday kilib, konflikt doimo ikki tomonlama yoki ko’p tomonlama xarakat tarzida bashlanadi. Koida bo’yicha konflikt taraflardan birining xarakati bilan boshlanadi, bu esa ko’p xollarda konflikt sababchisini aniklash imkonini beradi.
Masalan, 1991yilda Irok va Kuvayt o’rtasida bo’lgan konfliktining sababchisini aniklash kiyin bo’lmagan. Irokning ko’shni mamlakatga nisbatan agressiv, boskinchilik xarakati BMT va butun jaxon xamjamiyati tomonidan salbiy baxolangan.
Rossiya va MDX davlatlarining xududida XX asrning 90-yillarida bo’lib o’tgan ko’p sonli millatlaro konfliktlarning sababchisini aniklash esa kiyinrok. Dastlabki kadamlarning noanikli, xarakatlarning chalkashli, o’zaro ayblovlar, axborotlarning xolis emasli konfliktni borishini orkaga suradi, uning tez va asoratsiz tugashiga to’skinlik kiladi, asl aybdorlarni aniklanishini kiyinlashtiradi.
Konfliktni tugashi bir xil natija bilan yuz bermaydi. Konflikt tamom bo’lishi (masalan, taraflarning kelishuvi bilan), konfliktdan taraflardan birining chikib ketishi yoki uning yo’k kilinishi (urush tufayli yoki jinoyat sodir etilishida) bilan ro’y berishi mumkin. Nixoyat, konflikt tugatilishi va uning avj olishining to’xtatilishi uchinchi shaxslarning aralashuvi natijasida xam sodir bo’lishi mumkin. Masalan, ayrim xollarda jinoiy konfliktlar shu tarika tugaydi. Xalqaro munosabatlar amaliyoti xalqaro konfliktlarga barxam berish borgan sari uchinchi shaxslar xarakatlari va aralashuvi asosida xal etilayotganlini ko’rsatmokda (BMT ko’shinlarini kiritish, diplomatik vositachilik va b). Aytish o’rinliki, «BMT tinchlik o’rnatish maqsadida aralashishning bir necha turini farklaydi. Xavf ostida bo’lganlarga tirik kolish uchun vositalarni zudlik bilan takdim etishni maqsad kilib ko’ygan insonparvarlik yoki ekstern yordamdan tashkari aralashishning asosiy kategoriyalari kuyidalar xisoblanadi :
tinchliksevarlik : adovatni to’xtatish va bitimga erishish maqsadida zarur bo’lganda diplomatik, siyosiy va xarbiy choralardan foydalangan xolda aralashuv;
tinchlikni ko’llab-kuvvatlash: bitimning bajarilishini zarur bo’lsa kuch ishlatish yo’li bilan ta’minlash va kuzatish;
tinchlikni barpo etish : uzok muddatga mo’ljallangan barkarorlik va adolatni ta’minlash maqsadida konflikt sabablari va o’tmish arazlarini yo’kotish bo’yicha dasturni amalga oshirish”1.
Shunday kilib, konfliktning tugatilishi deb barcha karama-karshi kurashuvchi tomonlarning o’zaro xarakatlarining to’xtatilishiga aytiladi.
Konfliktning ichki tizim chegaralari - xar kanday konflikt muayyan tizim ichida: oilada, xizmatdoshlar guruxida, davlatda, xalqaro xamjamiyatda bo’ladi. Ichki tizim alokalari murakkab va turlichadir. Bir tizimga kiruvchi taraflar o’rtasida konflikt juda chukur, keng ko’lamli yoki kisman va cheklangan bo’lishi mumkin. Davlatlararo konfliktlarda keskinlashgan o’zaro munosabatlarning yoyilib ketishi, tarkalish xavfi fakat xududda emas, shuningdek ijtimoiy, milliy, siyosiy jixatdan xam kuchayishi hamda bunday konflikt jamiyatning eng keng katlamlarini xam kamrab olishi mumkin.
Konfliktning ichki tizim chegaralarini aniklash uning barcha ishtirokchilarining ichidan aynan konfliktlashuvchi taraflarni anik ajratib olish bilan uzviy boglikdir. Bevosita karama-karshi kurashuvchi taraflardan tashkari konflikt ishtirokchilari bo’lib konfliktga to’¦ridan-to’¦ri aralashmagan uning kiziktiruvchilari, yordamchilari, tashkilotchilari kabi shaxslar, shuningdek, konfliktlashuvchi shaxslarning maslaxatchilari, tarafdorlari va rakiblari, xakamlik sud’yalari xam bo’lishlari mumkin. Bu shaxslar yoki tashkilotlarning barchasi tizim elementlari sanaladi. Shunday kilib, tizimda konflikt chegaralari unga jalb etilgan ishtirokchilar doirasining katta-kichikli bilan bellanadi. Konfliktning ichki tizim chegaralarini aniklash bo’layotgan jarayonlarga ta’sir qilish, xususan, tizimni buzilishdan saklash uchun muximdir.
3.Konflikt sabablari va motivlari.
Jamiyatda sababiy bogliklik. Ijtimoiy muxitda sababiylik ko’p murakkablik va chalkashlik bilan xarakterlanadi. Xar bir ijtimoiy xarakat turli-tuman va aksariyat xollarda ziddiyatli xodisalarni keltirib chikaradi. Konfliktlarning asl sabablarini aniklash esa, xodisalar va kishilar o’rtasida o’zaro alokadorlikning butun zanjirini chukur tahlil qilishni takozo etadi.
Turli konfliktlarda taraflar xatti-xarakatlari sabablarini tahlil etishda ularning odatda o’z manfaatlarini kondirishga bo’lgan intilishlaridan iborat ekanlini tushunish kiyin emas. Faraz, o’ch olish, xasadgo’ylik, ko’rolmaslik, nosamimiylik, araz, qabul kilingan karordan konikmaslik, bugun kunda yoki kelgusida o’zini moddiy jixatdan ta’minlashga bo’lgan intilish sud amaliyotida uchrab turadigan turmush konfliktlari sabablarining aksariyati xisoblanadi. Guruxiy konfliktlarning motivlari xam bulardan farklansa-da, ular xam o’ziga xos xilma-xil, masalan, iktisodiy kiyinchiliklar, siyosiy extiroslar, raxbarlikka intilish, milliy gurur va sh.k. Xalqaro maydonda davlatlar xatti-xarakatlari motivlari xam shu kabi turlicha bo’lishi mumkin. Aslini olganda konfliktlar sabablari xozir xayotning butun murakkablini aks ettirishga kodir. Aytish joizki, “Konflikt” tahlili kuyidalar :
-vaziyat sabablari va tarixini, shuningdek, joriy xodisalarni tushunish ;
-fakat asosiy yoki anik ko’rinib turgan taraflarni emas, balki konfliktga jalb kilingan barcha ishtirokchi (gurux)larni aniklash ;
-barcha bu ishtirokchi(gurux)larning nuktai nazarlari va ularning o’zaro munosabatlarini bilish ;
-konflikt nezida yotgan omillar va tendensiyalarni aniklash ;
-muvafakkiyatsizliklar va yutuklardan teshli xulosa va saboklar chikarish uchun zarurdir.
Konflikt tahlili bu bir martalik tadbir emas, u o’zgaruvchan omillar, dinamika va sharoitlarga xarakatlarni moslashtirishga yordam kiluvchi doimiy jarayon bo’lib kolishi kerak.»1. Birok, individlar va ijtimoiy guruxlar xatti-xarakatlarining (sabablari) motivlari konfliktlarning chukur sabablari bo’la olmaydi, chunki bu motivlarni o’zi xam izox talab etadi. Inson tashki vaziyat o’zgarishlariga befark bo’lmay, o’zgarib boradi; o’z navbatida psixolok omillar iktisodiy va siyosiy jarayonlarning borishiga ta’sir o’tkazadi. Ijtimoiy ong tafakkur, xissiyotlar, extiyojlar, motivlar , manfaatlar orkali namoyon bo’ladi, bundan esa, muayyan kishilarning fikrlari, mavkei, xarakatlari, extiyojlari, xulk-atvori shakllanadi. Bunda aynan xissiy darajada kayd etiladigan va guruxlar, jamoalarning xatti-xarakati, xulk-atvori, nuktai nazari sifatida umumlashadigan ijtimoiy ongning individual ifodalanish turli shakllarida ma’naviy soxada ziddiyatlar oshkora va keskin ko’rinishda namoyon bo’ladi, borlik ziddiyatlari aks etadi.
Umuman keng ko’lamli konfliktli vaziyat jamiyatda ijtimoiy tarkok jarayonlarning kechishi xakida, muayyan jamiyatning barkarorlini yoki xududiy yaxlitlikni ta’minlovchi muxim ijtimoiy tuzilmalarning kiska muddatli yoki uzok davom etadigan ko’p yoki kam darajada, ba’zan esa tuzatib bo’linmaydigan dezintegrasiyasi xakida guvoxlik beradi.
Xozir zamon jamiyatida konfliktlar okibat natijada obyektiv mavjud ijtimoiy ziddiyatlarning tulishi va namoyon bo’lishidin iborat.
Ijtimoiy-tarixiy jarayonni bunday tushunish ba’zilar tomonidan jiddiy asoslantirilgan e’tirozlarga sabab bo’ladi. Ijodiy merosini o’rganuvchi ba’zi tadkikotchilar shu narsaga e’tibor beradilarki, bu ma’noda sinfiy konfliktga uning turli xil xatti-xarakat shakllarini nazariy tahlil etmasdan karalgan. Ba’zi olimlar esa, uning ta’limotida sinflar o’rtasida iktisodiy munosabatlarni mutlaklashtirishni ko’rganlar.
M.Veber esa konfliktlarning paydo bo’lishini fakat kamba¦allik va boylik tafovutlariga boglik deb xisoblamaydi. U notenglik xususiyatiga karab e’tibor, xurmatning turli darajada bo’lishi, bir xilda bo’lmagan obro’, mavke, makomli guruxlar tushunchasini kiritgan. Bunda Veber turli guruxlarning moddiy va goyaviy manfaatlari bilan diniy ong o’rtasida bogliklikni ko’rsatib o’tgan.
R.Dorendorf esa aynan sinflarni konfliktlashuvchi ijtimoiy guruxlar deb xisoblagan. Uning fikricha,sinfiy konflikt jamiyat xarakteri bilan bellanadi. Konflikt odatda iktisodiy munosabatlar bilan emas, balki boshliklar va bo’ysunuvchilar o’rtasida munosabatlar orkali vujudga keladi, uning bosh sabablari kishilarning bir-birlari ustidan xukmronli, xokimiyatga esa bo’lishlaridir. Konflikt uchun asos fakat ishchilar ustidan tadbirkorlar xokimiyatining o’rnatilishi emas, konflikt boshkaruvchilar va bo’ysunuvchilar mavjud bo’lgan xar kanday tashkilotda paydo bo’lishi mumkin (kasalxonada, xarbiy kismda, universitetda va x.). Darendorf o’zining «Industrial jamiyatda ijtimoiy sinflar va sinfiy konflikt» nomli mashxur asarida obyektiv «yashirin» va anglashilgan «oshkora» manfaatlarning mavjudli xakida xulosani chikarish uchun ko’p nazariy xulosalaridan foydalangan. Sinflar, uning fikricha, kachonki «yashirin» manfaatlar «oshkora» manfaatlarga aylanganda vujudga keladilar.
Xozir zamon olimlaridan Pyer Burdye esa xozir konfliktlarning rivojlanish xususiyatlari ustida fikrlash uchun amaliy tavsiyalar beradi. Uning fikricha, sinflar to’¦risida nazariyaning kamchili obyektiv mavjud tafovutlar majmuini e’tiborga olmaslik, ijtimoiy borlikning fakat iktisodiy maydon bilan cheklash natijasidir.
K.Boulding, L.Kraysberg, M.Krozyelar fikricha, konfliktning o’zi turli xil maqsadlarga intiluvchi guruxlarning karshi kurashidan iborat. K.Bouldingning ta’kidlashicha, xamma konfliktlar umumiy elementlarga hamda rivojlanishning umumiy me’yorlariga ega bo’ladi, bu elementlarni o’rganish konflikt xodisasini uning istalgan ko’rinishida o’rganish, tasavvur qilishga imkon beradi.
Demak, konfliktlarni tushunishda va asoslashda asosiy yondashuvlar yirik ijtimoiy uyushmalar o’zaro munosabatlarining xususiyatlarini ko’rib chikish doirasida shakllanganlini ko’rishimiz mumkin.
Notenglik konflikt manbai sifatida. Ijtimoiy notenglikning asosiy bellari bo’lib mulkchilik, xokimiyat, makom munosabatlarida farklar xisoblanadi. Bu xususiyatlar u yoki bu darajada jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasida aks etadi, ijtimoiy guruxlar, individlar o’rtasida munosabatlarda notenglik bo’lib namoyon bo’ladi. Ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iktisodiy notenglik bilan ijtimoiy guruxlar va individlarning xayot tarzida, madaniyatida, ruxiyatida muxim farklar xam boglik bo’ladi.
Moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish, ularni ayirboshlash va taksimlash yuzasidan bo’ladigan ijtimoiy xarakatlar ijtimoiy guruxlar o’rtasida tanglikka, muayyan sharoitlarda esa ochik konfliktga olib borishi mukarrardir.
So’ng o’n yilliklarning tarixiy tajribasi shundan guvoxlik beradiki, davlat ijtimoiyizmi xususiy mulkchilikni va sinflarning ijtimoiy notenglini butunlay tugata olmadi.U jamiyatni ijtimoiy konfliktlardan xam kutkara olmadi.
Bugun kunda bozor iktisodi ishlab chikarish tizimining eng yaxshisi xisoblanadi, birok uning afzalliklari insonparvarlik xarakteriga ega bo’lishi uchun demokratik davlat bozor iktisodi vujudga keltirishi mumkin bo’lgan insonni kullikka solish va begonalashtirish tipik shakllarini yumshatish mas’uliyatini o’z zimmasiga olishi kerak. Amalda bu davlat tomonidan daromadlarni yo’ksillar foydasiga kayta taksimlashni, progressiv solikka tortishni joriy etishni anglatadi. Bunday kayta taksimlashning mexanizmi va vositalari turli yullar bilan ishlab chikilgan va amalga oshirilgan: muzokaralar, kelishuvlardan to konfliktlargacha. Birok, kelajakda konfliktlarning bo’lishi istalmagan narsa, chunki bu o’zaro ijtimoiy talofatlar bilan kechadi.Ijtimoiy adabiyotlarda bu xususda bildirilgan ba’zi fikrlarga ko’ra, «Mikrodarajada shaxslar o’zaro ta’siridan boshlab to guruxlar, tashkilotlar, jamoalar va millatlar orkali insoniy o’zaro ta’sirning barcha tiplarigacha, shu jumladan, ijtimoiy, iktisodiy munosabatlar va xokimiyatning taksimlanishi masalalari - bularning xammasi konflikt orkali rivojlanadi, o’zgaradi va sodir bo’ladi. Konflikt bu munosabatlarda muvozanat yo’kli sababli yuzaga keladi, masalan, noteng : ijtimoiy makom, iktisodiy axvol, boylikka egalik yoki xokimiyatning taksimlanishi. Bular o’z navbatida kamsitilish, ishsizlik, kamba¦allik, jinoyatchilik va tazyik ostida bo’lishlik kabi muammolarga olib keladi. Bu darajalarning xar biri boshkalari bilan alokador va kelgusida ijobiy o’zgarishlarga yoki buzgnchi zo’rlikka olib keluvchi kudratli «shoxobcha»ni shakllantirishga kodirdir»1.
Shuni ta’kidlash lozimki, jamiyatda katta ijtimoiy guruxlarning notengli bilan boglik konfliktlarni butunlay bartaraf qilishning samarali usullari mavjud emas. Birinchidan, insoniyat tarixi shuni ko’rsatadiki, ijtimoiy notenglik doimo karor topaveradi. Davriy tarzda takrorlanadigan inkiloblar notenglikni amalga oshirilishi tiplari, shakllari va metodlarini ko’p darajada o’zgartiradi, birok uni yo’kotishga kuchi yetmaydi. Xar kanday jamiyatda doimo turli ijtimoiy guruxlar o’rtasida manfaatlar konflikti, xech bo’lmaganda xayotiy muxim resurslarga ega bo’lish yoki ulardan foydalanishga bo’lgan huquq uchun kurash mavjud bo’lgan va bunday keyin xam bo’ladi. Bu kurash uning obyekti bo’lgan resurslarni vakt chegaralariga boglik ravishda davom etadi.
Manfaatlar va extiyojlar. Ijtimoiy konfliktlar tabiatini tushunish manfaatlar karama-karshi kurashini tahlil qilishdan iborat kadimiy an’anaga ega.
Turli-tuman konfliktlarni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, kurashuvchi taraflar xatti-xarakatining nezida kandaydir anik sabablar yotmasin, ular taraflar manfaatiga borib takaladi, konflikt bo’lganda bu manfaatlar karama-karshi yoki bir-birini istisno kiladi. tler Germaniyasi o’zga davlatlar yerlarini egallashga intilgan, Yevropa mamlakatlari esa mustakillik va suverenitetga intilganlar. O’¦ri birovning mulkini o’rlasa, mulkdor uni ximoya kiladi. Er-xotinlar pul masalasida janjal kiladilar, ularning xar biri oila mabladan mustakil foydalanishga xarakat kiladi va ular o’z manfaatlarini ma’kullab o’zini xakli deb xisoblaydilar.
Konflikt asoslari sifatida manfaatlarni tahlil qilishda ba’zi tadkikotchilar unga yakin turgan ijtimoiy va ruxiy xodisalarga e’tiborni karatadilar, ya’ni manfaatni uzviy keltirib chikaruvchi xodisalarga. Masalan, biror narsaning tankisli xolatini asoslovchi extiyojlar kategoriyasi, bunda organizm(shaxs, gurux, jamiyat) shu yetishmovchilikni to’ldirishga xarakat kiladi. Extiyoj manfaatni keltirib chikaradi, manfaat bu anglashilgan extiyoj, ba’zida esa, uni kanoatlashtirishning anglashilgan yo’li xamdir.
K.Ledederning fikricha, ijtimoiy konflikt inson extiyojlarining butun majmuini nomutanosib kanoatlantirish yoki unga putur yetkazish natijasidir.
Xavfsizlikka, tan olinishga, o’xshashlikka, ijtimoiy mansublikka va shu kabilarga bulgan extiyojlar fakat aloxida individga emas, balki ijtimoiy guruxlarga, etnik uyushmalarga, butun jamiyatga va davlatlarga xos. Dj.Bertonning fikricha, «asosiy insoniy extiyojlarni to’lik kanoat-lantiradigan tashkiliy intilishlar, xarakatlar konfliktni xakikiy yakunlanishiga olib kelishi mumkin». Shu munosabat bilan ko’p mualliflar konfliktning psixolok sababi deganda asosiy insoniy extiyojlarning birortasiga taxdid solish(frustrasiya)ni tushunadilar. Konfliktda kurashuvchi taraflar o’z maqsadlari sari xarakat kiladilar, birok, bu maqsadlarga bir vaktning o’zida ikki tomonning bir-birlariga zarar yetkazmasdan turib erishishlari istisno kilinadi.
Deprivasiya konsepsiyasi. Yirik ijtimoiy kolliziyalar sabablarini aniklash uchun deprivasiya deb ataladigan konsepsiyadan foydalanish mumkin. Bunda gap shunday xolat to’¦risida ketadiki, bu xolat uchun talablar va ularni kondirish imkoniyatlari o’rtasida yakkol farklanish xosdir. Vakt o’tishi bilan deprivasiya kuchayishi yoki kamayishi yoxud o’zgarmasdan kolishi mumkin. Deprivasiyaning kuchayishi bir tomonda talablar (kutilayotgan natijalar), ikkinchi tomondan, ularni kanoatlantirish imkoniyatlari o’rtasida nisbatga boglik. Deprivasiyaning o’sishi, birinchidan, shakllangan talablarning imkoniyatlarini kamayishida ro’y berishi mumkin, masalan,iktisodiy krizis sharoitida. Bunday sharoitda talablar kuyida formula bilan bellanadi: «fakat yomon bo’lmasa bo’ldi». Ikkinchidan shunday vaziyat bulishi mumkinki, bunda kutilayotgan natijalar, talablar ularni kondirish imkoniyatlaridan ko’prok o’sib boradi. Mana shunda deprivasiya kuchayadi va demak, konfliktlarni vujudga kelish extimoli kuzatiladi.
Deprivasiya barkaror darajasining saklanishi yoki uning kamayishi extiyojlarni kondirish sharoitida talablar(kutilayotgan natijalar) darajasining pasayishi yoki kutilayotgan natijalarga nisbatan talablarni kondirishning juda tez o’sishi sharoitida yuz berishi mumkin, bu esa jamiyatda axlokiy-psixolok muxitni barkarorlashtirish, keskinlikni yumshatishga imkon beruvchi ruxiy shart-sharoitni yaratadi. Va aksincha, deprivasiyaning kuchayishi ijtimoiy tanglikni ortishiga, ochik ijtimoiy, siyosiy va etnik konfliktlarni vujudga kelishiga olib keladi.
Irrasional elementlar. Konfliktlarning paydo bo’lishida ijtimoiy subyektlar manfaatlarining to’knashuviga olib kelgan u yoki bu obyektiv sabablarni aniklash mumkin.Masalan,bir ayolni sevuvchi ikki erkak o’rtasida konflikt yoki transport vazirli bilan fermerlar o’rtasida ularning xududida avtomastral kurilishidan kelib chikkan to’knashuv obyektiv shakllangan vaziyatdan qonuniy tarzda kelib chikuvchi ziddiyatlarga asoslanadi, bu vaziyatda xar kaysi tarafning xakikiy extiyojidan to’knashadi.
Birok jamiyatda ziddiyatlar va demak, konfliktlar xam juda ko’p uchraydi, ularning xammasi xam biror jiddiy sabablar bilan boglik emas, balki odamlarning asl extiyojlari va maqsadlariga to’¦ri alokador bo’lmagan subyektiv omillar va kishilarning xarakterlari, kayfiyatlari, oddiy, arzimagan injikliklari kabi sabablar bilan xam ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin.
Bunday «subyektiv» ziddiyatlar oilada, xizmatda va boshka ishlarda doimiy mulokotda bo’lishga majbur bo’lgan ayrim individumlar o’rtasida tez-tez sodir bo’lib turadi. Bu ziddiyatlar juda mayda, boshka kishilar nazarida arzimaydigan,soxta bo’lishi mumkin, birok xarakter xususiyatlariga ko’ra normal o’zaro munosabatlar uchun yenb bo’lmas to’siklar bo’lishi mumkin. Psixologlarning ta’kidlashicha, xarakter yoki xulk-atvorning eng ta’sirchan jixatlari bulib, me’yorda,tabiiy sifatlar bo’lishi, birok bunday sifatlar boshka odamlarda bo’lmasli mumkin: punktuallik, tejamkorlik, aniklik, sabrlilik va b.
Boshka bir odamning kiyinish odati yoki ovkat yeyish usuli xam norozilikni yuzaga keltirishi mumkin. Ko’pincha temperament, ta’sirlanishning tezlida farklanuvchi kishilar o’rtasida to’knashuv-larni tushunish kiyin bo’ladi. Nixoyat, konflikt sababi bo’lib kimningdir shunchalik ta’sirchanli, axmokona kili bo’lishi mumkin.
Konflikt xakida odatda fikr shundan iboratki, konflikt doimo o’z manfaatlarini okilona ko’llab-kuvvatlovchi kishilar o’rtasida mantikan tushuniladigan ziddiyatdir.
Birok, dastavval bunday tushunishga mutaxassislar tomonidan kuzatiladigan ko’p omillar karama-karshi turadi. Masalan,oilaviy janjalda er ziddiyatni iloji boricha yumshatishga xarakat kilib xotiniga yon bosadi , ayol esa, erning bunday xarakatini «bejiz emas» deb tushunib, battar «to’nini teskari kiyib oladi» va konflikt yan kuch bilan avj oladi. Davlatlararo muzokaralarda bir taraf unga birinchi so’z berilmagani uchun o’zini xakoratlangan (kamsitilgan) deb biladi va muzokaralar uziladi. Mana shunga o’xshash konfliktlar sabablarining murakkablini tasdiklovchi shu kabi ko’p misollarni keltirish mumkin, birok bular xar doim xam kat’iy mantikiy tuzilma (rekonstruksiya)da e’tiborga olinavermaydi va ko’pincha yo’kotib bo’lmaydigan irrasional elementlari bilan kechadi, bu esa, konfliktning individual o’ziga xoslini tashkil kiladi va uni oddiy vositalar bilan xam qilishga yo’l ko’ymaydi.
Bu, ayniksa, milatlararo konfliktlarda ko’rinadiki, bu konfliktlar odamlar xatti-xarakatining puxta ishlab chikilmaganli, okilona emasli (irrasional bo’lishi), destruktiv (buzgnchi) xarakterda xissiyotlarning ustun kelishi okibatida boshkara olinmaydi va mabodo ular kengayib, avj olsa, xakikiy xalokatga aylanishi mumkin.
Psixoterapevtik amaliyotdan ma’lumki, odamning mulokot jarayonida sodir etadigan xulk-atvori, xarakatining noanikli, boshka kishilarda asabiy reaksiyani tu¦dirishi mumkin va konfliktlarga olib kelishi mumkinki, bular guyo boshka shaxslarga butunlay bema’ni va sababsizdek bo’lishi mumkin. Shu bilan birga barcha muammo munosabatlarning tartibga solinmaganlida va chalkashlida, psixolok jixatdan «turli tilda» ekanlidadir.
Shaxsiy konfliktda irrasional element, agar unda ruxiy kasal yoki akli noraso shaxs ishtirok etsa, uning xakikiy asl sababi bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bunday xolatlar kam emas. Biz bu yerda shaxsning ichki konfliktlari ustida tuxtalmaymiz, ayni vaktda milliy yoki diniy xislar bilan ko’z¦algan omma orasida ba’zan konfliktni kuchli keskinlashtirishga kodir odamlarning xozir bo’lib kolishini yodimizdan chikarmaslimiz kerak. Shu bois kompleks fan bo’lgan konfliktologiya shunday kam axamiyatli bo’lgan xolatni e’tiborga olish lozim.
O’z-o’zidan tushunarliki, «obyektiv» va «subyektiv» ziddiyatlar, shuningdek «irrasional» elementlar deb atalgan narsalar real xayotda kat’iy chegaralarga ega emas va bu yerda konfliktli xulk-atvor sabablarida bo’lishi mumkin bo’lgan variantlar doirasini ko’rsatish uchun juda shartli kilib bellanadi. Xamma xollarda biz u yoki bu tarzda kishilar manfaatlari bilan ish ko’ramiz, bu manfaatlar ko’p yoki kam axamiyatli, barkaror va o’zgaruvchan, oshkora yoki yashirish bo’lishi mumkin.
Ziddiyatlar darajasi. Ziddiyatlarning «obyektivli» va «subyektivli»ni ularning ikki xil darajada manfaatlar bilan bogliklini e’tiborga olganda turli nuktai nazardan tushunish mumkin. Sodda kilib aytganda bunday bo’lish u yoki bu tashki faoliyatda extiyojlar bilan yoki mustakillikka, o’z-o’zini saklab kolishga, o’z-o’zini xurmat kilinishiga bo’lgan extiyojlari bilan boglik.
Odamlar o’rtasida jiddiy to’knashuvga kator xolatlar sabab bo’lishi mumkin,masalan, ikki odam restoranda bitta stolga da’vo kiladi, urushlar ikki davlatning biror xududda o’z ta’sirini saklab kolish yoki birining ikkinchisi ustidan xukmronlini o’rnatish, o’z mustamlakasiga aylantirishga bo’lgan intilishidan kelib chikadi.
Yukorida ikki xolatda moxiyat bo’yicha turli darajada manfaatlar to’knashadi. Birinchi xolatda xar kaysi subyekt o’zining xususiy manfaatidan kelib chikib, o’ziga xalakit berayotgan boshka subyekt bilan kurashadi. Ikkinchi xolatda ozodlik, daxlsizlik, asosiy huquqlarni xurmat kilinishini saklash bilan boglik motivlar axamiyatli. Inson uchun muximro bu uning individual erkinli, jismoniy daxlsizli, sha’ni va kadr-kimmati bo’lsa; davlat yoki millat uchun esa, mustakkilli, xududi yoki chegarasining daxlsizli, jaxon xamjamiyatining teng huquqli subyekti sifatida tan olinishi muximdir. Bunday manfaatlarda ziddiyatlarning eng keskin ifodalanishi - boshka ijtimoiy subyekt bilan to’lik mos kelmaslik va uni yo’k qilish uchun kurashish xisoblanadi.
Yukorida gap ijtimoiy ziddiyatlarning darajalari xakida boradiki, bu darajalar taraflarning manfaatlari kanchalik muximlini farklaydi. Ziddiyatlarni darajalarga ajratish ularning bir biridan kanchalik chukurliga karab farklanishini ko’rsatadi. Bu esa,subyektning konfliktga jalb kilinganli darajasini, konfliktni xal qilish imkoniyati va usullarini bellab beradi.
4.Shaxsni huquqiy begonalashtirish.
Begonalashtirish fenomeni.Insonlar o’z mexnatlari natijalari, o’zlari to’plagan moddiy va ma’naviy boyliklar, erishgan yutuklari nafakat ularning o’zlaridan ajralib uzoklasha borishini, shu bilan ularni o’zlariga bo’ysundirib xuddi o’z xususiy xayotiga ega bo’lishayotganini paykay boshlaganlarida ijtimoiy xayot aloxida olingan inson xayoti bilan butun jamiyat yutuklari o’rtasida farklanishni, nomuvofiklikni tasdiklovchi ko’plab misollarni namoyon eta boshlagan vaktda ijtimoiy-siyosiy adabiyotda begonalashtirish muammosi tadkikotchilar dikkat markazida turgan. Badiiy shaklda bu muammmo aka-uka Grimmlar, Gofman asarlarida, ayniksa, avstriyalik yozuvchi Gustav Mayrinkaning “Golem“ nomli fantastik romanida anik shaklda ifoda etilgan. Bu asarda XUII asrda bo’lib o’tgan vokea tarixi bayon kilingan, bir koxin sun’iy odamni yasaydi, u ibodatxonada ko’nrok chaluvchilik qilishi va turli or ishlarni bajarishi kerak edi. Golem shunday yasalgan ediki, uning tishlari bilan tutib turuvchi kogozga sexrli so’zlar yozilgan bo’lib, bu yozuv uning ishlash kobiliyatini ta’minlar edi. Bir kuni kechki ibodatdan so’ng koxin Golem o¦zida kogoz bo’lani olib ko’yishni yodidan chikaradi, u esa, itoatkorlikdan chikib, koron ko’chalar bo’ylab yugurib ketadi, yo’lida o’ziga duch kelganlarni o’ldiradi. Avstriyalik muallif kitobida vokea nisbatan yaxshi yakunlanadi. Koxin Golemni kuvib yetadi va kogoz bo’lani yirtib tashlaydi, bu uning xalokati edi. Bulgakovning “It yura“ asarida xam shu mazmunda vokea bayon etiladi. Afsuski, xayotda insonlarning o’zlari tomonidan o’z farovonliklariga xizmat qilish uchun yaratgan narsalarini jilovlashga osonlikcha erishib bo’lmaydi.
Begonalashtirish muammosini nazariy jixatdan ko’tarish masalasi Yan davr mutafakkirlari asarlarida mufassal yoritilgan. Ular o’z zamondoshlarining e’tiborlarini ijtimoiy munosabatlar soxasiga, burjua ijtimoiy munosabatlarining karor topishi jarayoniga karatdilar. J.J.Russo fikricha, jamiyat odamlarni buzadi va ma’naviy kashshok kiladi. U inson faoliyati maxsulidan insonlarga karama-karshi turuvchi kuchga aylanadi. Tabiiy jarayonlar dastlab xukmronlik kilgan davrda erkin va karam bo’lmagan insonlar ijtimoiy munosabatlarning shakllangan tizimi ta’siriga tushib koladilar, o’ziga o’xshaganlar kuliga aylanib koladilar. Insonni bunday begonalashtirish xolatidan chikib ketishi uchun Russo “ijtimoiy shartnoma“ tuzish zarur deb biladi, ya’ni fukarolarning bunday bitimga ixtiyoriy rioya etishlari avval tenglik, erkinlik va mustakillikni kaytarishga imkon beradi.
“Ijtimoiy shartnoma“ nazariyasi katta siyosiy ta’sirga ega bo’ldi, ijtimoiy tartibsizlikni jilovlashga, ijtimoiy munosabatlarni barcha insonlar va tabakalar manfaatlariga bo’ysundirishga bo’lgan umidni uygotib, ilk burjua munosabatlari davri ilgor mutafakkirlarini ruxlantirib yubordi. Birok, tovar munosabatlarining rivojlanishi nazariy konsepsiyalar va siyosiy shiorlardan mustakil va kat’iy tarzda yuz o’ra boshladi. Aloxida shaxslar va sinflarning xususiy iktisodiy manfaati jamiyatni adolat va tafakkur asosida kurishga bo’lgan xar kanday urinishlarni chippakka chikardi. “Ijtimoiy shartnoma“ nazariyasining begonalashtirishni yenga olmasli va uning tabiatini tushuntira olmasli oydin bo’lib koldi.
Bu muammoni xal qilishga yo’naltirilgan keyin nazariy urinishlar nemis klassik falsafasi bilan boglik bo’ldi. Bu yerda begonalashtirish fenomeniga odamning faol tabiatiga xos ichki xususiyat sifatida karaldi. Nemis klassik falsafasi begonalashtirishni eng amaliy yo’llarini ko’rsatish o’rniga uning tabiatini tushuntirishga xarakat kildi. Fixte fikricha, inson moxiyatiga ko’ra o’z-o’zini anglash yoki sof “Men“dir bo’lib, u o’z faoliyatida predmet , ya’ni “Men emas“ni begonalashtiradi. Bu Fixtening predmetlilikni asoslashi o’ziga xos tarzda begonalashti-rishni anglatadi.
Gegel falsafasida begonalashtirish muammosi xam e’tiborga loyik. Bu yerda begonalashtirish muammosi, birinchidan, tabiat va jamiyat tarixida absolyut ruxning ifodasi sifatida, ikkinchidan, begonalashtirishning tarixan o’tkinchi shakllari muammosi sifatida talkin kilinadi.
U o’zining “Rux fenomenoloyasi“, “Huquq falsafasi“, “Estetika“ asarlarida rim jamiyati, krepostnoylik va xozir zamon burjua huquqiy xolati sharoitlarida begonalashtirishning tarixiy shakllari farklanishiga e’tibor karatdi, shu bilan jamiyat tarixiy tarakkiyot qonuniyati va unda begonalashtirish jarayoni muammosini ilgari surdi.
Begonalashtirish muammosiga bo’lgan yan karash tomonidan shakllantirildi.
Shuni aytish joizki, nemis klassik falsafasi tomonidan muammoning xal etilishini yaxshi bilgan xolda uning begonalashtirish muammosini xal qilishga ko’shgan xissasini yukori baxoladi. U bu muammoga mantikiy darajada emas, balki ijtimoiy tuzilmaning amaliy masalasi sifatida karash muximlidan kelib chikdi.
Begonalashtirishning psixolok va ijtimoiy tabiati. Begonalashtirish fenomeni doimo individ va jamiyat xayotida kayta ishlab chikilaveradi. Begonalashtirishni bartaraf etib bo’lmaslik ko’pchilik olimlarning begonalashtirishni tarixiy o’tkinchi xarakteri xakida goyalardan voz kechishlariga olib keldi. Mashxur rus faylasufi Berdyayev begonalashtirishni buyumlarning o’z tabiatiga ko’ra bartaraf etib bo’lmaydi degan fikrga kelgan. Insonning ijodkorlik moxiyati xamisha uning tafakkuri va ko’llari yaratgan asarlarni uning o’zidan ajralib uzoklab borishini keltirib chikargan va keltiraveradi, bu asarlar o’z mantiki va takdiri qonunlari bo’yicha mavjud bo’ladilar. Xar kanday moddiylashgan borlikni Berdyayev begonalashtirilgan borlik deb xisoblaydi. Ijtimoiylik kator xollarda muammoni yanada kuchaytiradi. Insonni begonalashtirish va insonparvarlik inkirozini Berdyayev inson va tabiatning uzviy birlini buzuvchi texnik tarakkiyot va o’ziga zamondosh bo’lgan sivilizasiya bilan bo¦laydi. “Burjua sivilizasiyasi dunyo nokoinotlining chegarasidir. Unda inson ichki jixatdan xalok bo’ladi, tashki jixatdan avtomatlashtirilgan inson bilan almashtirililadi... Birok sivilizasiyaning texnik kuchlari insonning o’zini ustidan xukmronlik kiladi , uni kulga aylantiradi, uning kalbini o’ldiradi“.
Mashxur nemis faylasufi Xaydegger xam begonalashtirishga ijtimoiy munosabatlar mavjudligining atributi, ichki xususiyati sifatida karagan. Kundalik tashvishlar dunyosini, inson kiyofasining yo’kolishini, uning jamiyat funksional birliga aylanishini ijtimoiy xulk-atvorning begonalashtirilgan normalarida inson moxiyatining erib ketishi deb tushuntirgan. U ijtimoiy mulokot vositalari va normalaridan foydalanib, xar birimiz boshkalarga taklid kilib xarakat kilamiz, o’kiymiz, ko’ramiz , adabiyot va san’at asarlari xakida fikr beramiz deb tushuntiradi.
Psixologiya fani nafakat begonalashtirish mavjudli faktini inkor etib kolmaydi, shu bilan birga bu fenomenni inson xayotining barkaror, uzok mavjud bo’luvchi yo’ldoshi deb xisoblaydi.
Shaxsni huquqiy begonalashtirishning moxiyati va shakllari. Fukarolik jamiyati amal qilishini tartibga soluvchi huquqiy institutlar va normalar tizimi davlat faoliyati, boshkaruv va davlat tuzilishi shakllari xususiyatlari hamda siyosiy rejim bilan bevosita boglik. Huquq fakat jamiyat iktisodiy tuzumiga boglik bo’lmasdan, balki xukmron tabakalar va guruxlarning siyosiy erklariga, fukarolar siyosiy madaniyatiga va davlat faoliyati an’nalariga karab jiddiy o’zgarib boradi. Huquq axolining ayrim guruxlari manfaatlarini ijtimoiy jixatdan mustaxkamlab, ikkinchi tomondan bir vaktning o’zida uning boshka guruxlari erkinlini cheklaydi. Tarixiy tarakkiyot jarayoni, bu xolatda odamlar manfaatlari va extiyojlarining vakt ichida o’zgarishi jarayoni huquqiy begonalashtirish imkoniyatini yanada ko’prok darajada kuchaytiradi. Shu bois huquq tarixi o’z huquqini ko’lga kiritish uchun, huquqiy xujjatlar va koidalar tizimida begonalashtirishni bartaraf etish uchun olib borilgan doimiy kurash tarixidan iborat ekanli tasodifiy emas.
Turli mamlakatlarning siyosiy va huquqiy tizimi bilan tanishish begonalashtirish fenomenini siyosiy va huquqiy munosabatlarning xar kanday tizimiga xoslini ko’rsatadi. Kishilarning ijtimoiy ijodi maxsuli bo’lgan huquqiy tizim xamma yerda muayyan mustakillikka ega bo’ladi va o’zining bu sifatida jamiyat individlari va ayrim guruxlarning xayotiy manfaatlari va huquqlarini u yoki bu darajada begonalashtirib fukaro xulk-atvori omili rolini o’ynay boshlaydi. Bu jarayonda huquqiy begonalashtirishning umumiy jixatlari, shakllarini ko’rish mumkin. Masalan, xar kanday mamlakat huquqining nezi bo’lib muayyan jamiyat xayotining uzok tarixi jarayonida shakllangan odat, huquqiy an’ana xisoblanadi. Xar bir aloxida olingan xolda bu tarix o’ziga xosdir, birok u xamma yerda siyosiy boshkaruv huquqiy shakllarining xalq ruxiyatiga mos kelishi kabi yagona muammoni yuzaga keltiradi. Bu shaklda huquqiy begonalashtirish o’zgarishlarsiz kolmaydi, uning o’zgarishlari huquqiy xujjatlar tizimida insonlar manfaatlarini rasmiylashtirishning muayyan anik jarayonlariga ta’sir etadilar. Xatto davlat siyosiy rivojlanish tarixiga doir yetarli tajribaga ega bo’lmagan xollarda xam huquqiy begonalashtirishning bu shakli boshka mamlakatlar odatlari va an’analarini o’zlashtirish ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Huquqiy begonalashtirishning keng tarkalgan shakli bu xokimiyatning muayyan institutlari va tashkilotlarida, mavjud huquqiy tizimda shaxsni begonalashtirish xisoblanadi . Xar bir anik xolatda individ uning o’zigacha mukammal ishlab chikilgan va shu bilan uning extiyoj va manfaatlari mustakillini begonalashtiruvchi huquqning tayyor tizimiga duch keladi. Siyosiy-huquqiy institutlar amalda tizimining o’rnatilgan normalari, tamoyillari, koidalarining muayyan axvoli shaxsni huquqiy begonalashtirish darajasi xakida xulosa chikarish uchun asos bo’lib xizmat kiladi. Bu tizimda kichik o’zgarishlar begonalashtirish xolatiga jiddiy ta’sir etishi mumkin. Masalan, sovet huquqiy tizimi davlat (partiya) da muxim raxbarlik lavozimida bo’lish muddati chegaralarini nazarda tutmagan. Farb mamlakatlarining huquqiy tizimlarida anik yozib ko’yilgan bu norma xozir zamon davlati ( eski tuzum parchalanishi natijasida karor topgan davlat) siyosiy rivojlanish xususiyatlariga ta’sir etishi mumkin.
Tarixiy tajriba, xokimiyatning bir tomonlama uzurpasiya kilinishi va xalqdan ajralib kolish jarayonlariga karshi turish institutlariga ega bo’lgan jamiyatda yuz berayotgan o’zgarishlarni tez sezuvchan siyosiy tizimlar huquqiy begonalashtirishning eng keskin shakllarini zudlik bilan yenga oladigan barkaror vosita ekanlini ko’rsatadi.
Farbda siyosiy tizimlar jamiyatning davlat-huquqiy institutlari doimiy takomillashganli bois eng barkaror xisoblanadilar.
Siyosiy va huquqiy kurilishda ishtirok etish jarayonida shaxsni huquqiy begonalashtirish to’g’ridan-to’g’ri va vakillik demokratiyasi rivojlanishi bilan bog’lik. Fukarolarning mitinglar va namoyishlar, ish tashlashlar va norozilik xarakatlarini amalga oshirishga bo’lgan huquq va erkinliklari, bevosita demokratiyaning boshka shakllari huquqiy begonalashtirishga, uning darajasini kamaytirishga, jamiyat huquqiy va siyosiy xayotini rivojlantirish jarayoniga fukarolarning bevosita daxldorlik muxitini yaratish orkali jiddiy ta’sir ko’rsatadi.
Ijtimoiy rivojlanishni tartibga solishda bevosita demokratiya shakllari orkali fukarolar ishtiroki, shuningdek, shiddatli ijtimoiy o’zgarishlar tarixiy davrlarida (inkiloblar, kayta kurishlar va x.) bunday ishtirok etishga bo’lgan urinishlar darajasi eng yukori baxolanadi.
Axolining aksariyati erk-irodasini bevosita namoyon bo’lishi ta’sirida jamiyat katta kadamlar bilan asrlar mobaynida omma tashabbuskorlini bo’b ko’ygan, uni davlat ishida ishtirok etishdan begonalashtirgan normalar, qonunlar, yurish-turish koidalarini rad etib, yanada yukori boskichga karab xarakat kila boshlaydi.
Shaxsni huquqiy begonalashtirishni yenshda vakillik demokratiyasi shakllari xam o’z ijobiy rolini o’ynaydi.
Fukarolarning jamiyat va davlat ishlarida bevosita va bilvosita ishtiroki huquqiy tizimning shakllanishi va amal qilishi jarayonida yuzaga keladigan begonalashtirish xolatini barxam toptirish imkonini beradi.
Huquq ijod etish faoliyati natijalari shaxsni huquqiy begonalashtirish omili bo’lishi mumkin bo’ladigan vaziyat xayotda o’z tabiatiga ko’ra boshkacha xolatlar asosida yuzaga kelishi mumkin. Masalan, huquqiy madaniyat past bo’lgan jamiyatda odamlar garchi davlat tomonidan ko’p qonunlar qabul kilinsada, ular go’yoki mavjud emasdek bo’lib ko’rinadigan vaziyatga tez-tez duch keladilar. Qonunlar mavjudli sharoitida fukarolar o’z kundalik xayotlarida ularga rioya etmaydilar. Bunday xolatda odamlar presedent, boshlik fikri, kuch ishlatish, tanish-bilishlik yoki majburlovni ma’kul ko’radilar. Xozirda xam qonun matbuotda e’lon kilinishi bilan kuchga kirishi odatiy xol bo’lsada, birok fukarolar ulardan uzok vakt davomida foydalana olmaydilar, chunki teshli mansabdor shaxslar ularni qabul kilingan qonun bo’yicha yukori turuvchi organning tushuntirish va sharxlarini kutishga “sodda“ tarzda ishontiradilar.
Shaxsni huquqiy begonalashtirishning turli shakllari o’zaro uzviy bo¦langan, ular o’z birlida siyosiy huquqlar, erkinliklar va majburiyatlar maydonini tashkil etadi. Bu ijtiomiy tarakkiyotning o’tkinchi bo’lmagan va doimiy o’zgaruvchan omilidir. Inson fakat o’z huquqlari va manfaatlari uchun bo’lgan kurashdana jamiyatda begonalashtirish xolatini yenshi va istagan darajada erkinlikni ko’lga kiritishi mumkin.
Huquqiy begonalashtirishning konfliktlili. Xar bir inson voyaga yetganidan so’ng uning o’zidan oldin va uning shaxsiy extiyojlari, odatlarini xech bir darajada e’tiborga olmagan tarzda shakllangan fukaro xulk-atvori normalari va koidalari tizimini uchratadi. Bunday vaziyatda inson mavjud huquqiy tizimga moslashishi yoki uni o’z manfaatlaridan kelib chikib o’zgartirishi kerak. Ikki xolatda xam konfliktlar bo’lishi extimol, birok ikkinchi xolatda esa, mukarrardir.
Totalitar tip jamiyatlarda ijtimoiy konfliktlar kam uchraydigan vokelik xisoblanadi. Bu yerda gap fakat xokimiyatga karshilik ko’rsatishning xar kanday urinishlariga nisbatan zo’rlik va majburlov ishlatish ijtimoiy “tinch-totuvlik“ning kafolati bo’lib xisoblanishida emas. Bunday jamiyatlarda muxitning o’zi ijtimoiy munosabatlarni me’yorda amal qilishining kator muxim sharoitlariga ega bo’lmaydi. Bu yerda ijtimoiy guruxlarning umumiy manfaatlarini shakllantirish va unga aloxida individlarning ko’shilish jarayonini ta’minlay oladigan zarur tashkiliy shakllar yo’k. Mashxur fransuz tadkikotchisi A.Tokvil fikricha, guruxlarning birortasi xam karshilik ko’rsata olmaydigan markazlashgan davlat xokimiyati yetakchi mavkega erishsa ijtimoiy konfliktlar “yo’kolib boradi“.
Totalitar tizimlarda ochik konfliktlarning vujudga kelishini ijtimoiy tashabbus va o’zaro tashkillashuv mexanizmlarining yo’kli xam kiyinlashtiradi. Bunday tizimlar yukoridan sanksiyalanmagan tashabbus bilan chikisha olmaydi. Bunday sharoitlarda siyosiy konfliktlar fakat davlat byurokratik apparatining o’zida elementlar o’rtasida, uning nezida yuzaga kelishi mumkin. Yopik jamiyatda konfliktlilik xam yopik xarakterga ega bo’ladi. Xokimiyat tuzilmalarida yuz bergan konfliktlar xakida xakikatni jamiyat ular tugab bo’lganidan so’ng ma’lum bo’lgan natijalar va ijtimoiy okibatlarga ko’ra bila oladi.
Xozir zamon totalitarizmining asosiy xususiyatlari fakat fashistik rejimlar uchun xos bo’lmagan, shuningdek ular asta-sekinlik bilan turli darajalarda deyarli barcha ijtimoiyistik mamlakatlarda amalda namoyon bo’ldi. Bu ijtimoiy konfliktlilikning umumiy axvoliga xam ta’sir etdi. Birinchi karashda karor topgan ijtimoiyizmning uzok tarixi davomida jamiyatga jiddiy ijtimoiy ziddiyatlar va konfliktlar ma’lum bo’lmagandek ko’rinishi ajablanarli. Xakikatda ular ko’p bo’lmagan. Xozirda ijtimoiyizm mamlakatlarida ro’y bergan yirik ijtimoiy konfliktlar sonini barmok bilan sanash mumkin. Bunday xolatning sababi fakat ijtimoiyistik tuzumning ijtimoiy xususiyatlaridana emas, shu bilan birga ijtimoiy konfliktga aylanishga kodir bo’lgan norozilikning erkin namoyon bo’lishiga sun’iy tarzda to’skinlik kiluvchi totalitarizmning o’ziga xos xususiyatlari bilan xam izoxlanadi. Sobik Ittifokda “ijtimoiy uygnlik“ insonlar onga kudratli tarbot apparati vositasida ta’sir etish orkali erishilgan.
Demokratik jamiyatda fakat totuvlik emas, shuningdek konfliktlilik xam ijtimoiy tarakkiyotning odatiy xolatiga aylanadi.
Demokratik jamiyat o’zining mustaxkam yaxlit birli va konfliktlar yo’kli bilan emas, balki o’z xarakatchanli bilan barkarordir. U nafakat ijtimoiy konfliktlarni barxam toptiradi, balki ularning erkin namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi. Birok totalitar tizimda konfliktlardan fark kilib, ular qonun doirasida, koida bo’yicha nisbatan tinch kechuvchi konfliktlardir. Ijtimoiy o’z-o’zini tartibga solish rivojlangan mexanizmlarining mavjudli demokratik sharoitda ko’p darajada ijtimoiy to’knashuvlar keskinlashuvning eng so’ng shakllarining bo’lmaslini bellaydi. Ilmiy asoslangan va tekshirilgan uslublar bo’yicha muzokaralar, kelishuvlar, munozaralarning muayyan tartibini nazarda tutgan ijtimoiy texnoloya yordamida ijtimoiy konfliktlar umumdemokratik yo’nalishda keskin salbiy ijtimoiy okibatlarsiz kechadi.
Jamiyatning totalitar va demokratik tiplari sharoitida konfliktlilik tavsifi (eng umumiy jixatda) shaxsni huquqiy begonalashtirishni barxam toptirishning xukmron siyosiy rejim xarakteriga karab turli darajada bo’lishi xakida xulosa qilishga olib keladi. Ijtimoiy munosabatlarni konfliktsiz tartibga solishning ideal huquqiy tizimi mavjud bo’lmaydi. Fakat aloxida fukarolar va ular birlashmalarining xususiy manfaatlarini ifodalash va ko’llab-kuvvatlash erkinli orkali xakikiy umumiy manfaatni shakllantirish mexanizmiga o’tish mumkin.
Shunday kilib, shaxsni huquqiy begonalashtirish muammosini kiskacha tahlil etish asosida kuyida umumlashtiruvchi xulosalarni chikarish mumkin:
1) begonalashtirish falsafiy kategoriya bo’lib, uning mazmuni aloxida fanlar tomonidan o’rganiladigan uning xususiy jixatlariga karganda mislsiz boy, kuchli va ko’p kirralidir ;
2) begonalashtirish fenomeni inson xayotiy faoliyatining ajralmas xususiyati, uning sharoitlari, jarayoni va natijasining individlar ustidan xukmronlik kiluvchi va ularga majburiy bo’lgan muayyan xulk-atvor normasiga, mustakil kuchga aylanish imkoniyatidir ;
3) begonalashtirish fenomeni inson tabiati va jamiyat bilan uzviy boglik, shu bois uning salbiy jixatlarini barxam toptirish fakat yakka individlar va jamiyat xayotini doimiy insonparvarlik yondoshuvi asosida takomillashtirish orkali ro’y berishi mumkin ;
4) begonalashtirishning namoyon bo’lish xususiyatlari va shakllari muayyan tarixiy davr umumiy xususiyatlariga uzviy boglik xolda tarixiy tarakkiyot jarayonida ko’p darajada o’zgaradi. Birok mavjud bo’lgan xar bir davr begonalashtirish fenomenini butunlay yo’k kila olmadi. “Yan jamiyat“ni barpo etish, “yan inson“ni yaratishga bo’lgan urinishlar insonni begonalashtirish yan shakllarining ko’rinishlari bo’ldi, xolos;
5)shaxsni huquqiy begonalashtirishni yo’kotish jarayoniga konfliktlilik xos. Jamiyatning konfliktlilik darajasiga ta’sir etuvchi ko’p sonli omillar ichida unda begonalashtirishning muayyan anik xolati xam o’z o’ringa ega. Birok, jamiyatda konfliktlilik axvoli bilan begona-lashtirishning bogliklikli bir xil emas.
Begonalashtirishning yukori darajasi kichik konfliktlilik bilan yuz berishi mumkin, kam darajada konfliktlilik esa begonalashtirishning salbiy okibatlarini umumiy barxam toptirishga kodir shakllariga ega bo’lishi mumkin.
5.Konflikt funksiyalari.
Konfliktning ijtimoiy roli va funksiyasi. Konfliktning ijtimoiy xayotga ta’siri jamiyat va inson xayotining barcha soxalarida kuzatiladi. Bunday ta’sirni oydinlashtirishga funksiya tushunchasini kiritish orkali erishiladi. Bu tushuncha bir tomondan jamiyat xayotida ijtimoiy konfliktning umumiy axamiyatini , boshka tomondan esa, ijtimoiy konflikt bilan ijtimoiy xayotning boshka jixatlari (komponentlari) o’rtasida bogliklikni ifodalaydi. Birinchi xolatda funksiya deganda konfliktli munosabatlar ijtimoiy okibatlarining muayyan majmui tushuniladi. Ikkinchi xolatda funksiya deganda bu faoliyat yo’nalishi deb tushuniladi. Nazariy tahlilda bu ikki nuktai nazarni e’tiborga olish muxim, shuningdek ikki xolatda xam funksiyaning ichki ziddiyatli bo’lishini yoddan chikarmaslik kerak, chunki unga xos ziddiyatlar xarakteri fakat jamiyatningna emas, shuningdek konfliktning o’zini tabiatiga xam boglik.
Konflikt funksiyalarini ijtimoiy xayotning ikki asosiy soxasiga karab ikkita katta guruxga bo’lish mumkin : moddiy va ma’naviy. Moddiy funksiyalar xar kanday konfliktlar, shu jumladan ijtimoiy konfliktlar xam asosan ijtimoiy xayotning iktisodiy tomonlari bilan boglik bo’lganlari bois namoyon bo’ladilar. Bu bogliklik moddiy manfaatlarda, foyda ko’rishda, shuningdek ijtimoiy yo’kotishlarda, zarar ko’rishlarda ifodalanadi.
Iktisodiy rivojlangan mamlakatlarda aloxida konfliktlarning salbiy okibatlari juda sezilarli bo’ladi. Kimmatbaxo texnikaning ko’llanilishi, texnolok jarayonlarning murakkabli kam axamiyatli ishlab chikarish konfliktini iktisodiy jixatdan juda noxush xodisaga aylantirishi mumkin. Bunday sharoitda konfliktli vaziyatlarni o’z vaktida xal etilmasli korxona uchun katta zararni keltirib chikaradi. Moddiy zarar mikdori konfliktni o’zining ko’lamiga xam boglik. Xozir zamon sharoitida yadro kurolini ko’llash bilan kechadigan xalqaro konflikt sivilizasiya kelajaga xavf soluvchi xalokatni keltirib chikarishi mumkin.
Moddiy funksiyalar fakatna konfliktning xalokatli okibatlarida namoyon bo’lmaydi. Ba’zida ular yaratuvchilik mazmuniga xam ega bo’ladilar. Konflikt jarayonida taraflardan biri konflikt boshlanguniga kadar o’z tasarrufida bo’lmagan moddiy kiymatlarni ko’lga kiritishi mumkin. Boshka tomondan, konflikt moddiy ishlab chikarishni rivojlanishida umumiy yuksalishga olib keluvchi ijtimoiy kuchlarning kayta taksimlanishiga yordam qilishi mumkin. Mulkiy xarakterda ijtimoiy konfliktlar boyliklarni kayta taksimlanishiga, bir tarafning foyda va ikkinchi tarafning zarar ko’rishiga olib keladi.
Konfliktlarning jamiyat ma’naviy xayotiga ta’siri bekiyosdir. Bu yerda konfliktlar ma’naviy soxada tub va tez sodir bo’ladigan o’zgarishlarning ra¦batlantiruvchi vositasi rolini o’ynashi mumkin. Ular xodisalarga odatda bir tomonlama baxo berish jarayonini to’xtatib, ijtimoiy xayotga boshka tomondan , ijtimoiy e’tibordan chetda kolgan xususiyatlarini anglab olib karash imkoniyatini yaratadi. Shaxslar aro konfliktlar uning ishtirokchilari ruxiy xolatiga jiddiy ta’sir eta oladi.
Ogoxlantiruvchi funksiya konfliktni jamiyat muayyan xolatining ko’rsatkichi sifatida xarakterlaydi. Konflikt bu yerda odatda ijtimoiy alokalar va munosabatlarda nimadir izdan chikkanlini, nimadir tub o’zgarishlarga muxtojlini ko’rsatadi. Koidaga ko’ra, konfliktning o’zi uni yuzaga keltirgan sabablarni chukur aks ettirmaydi. Birok uning mavjudli kator masalalarni amaliy ko’rib chikish uchun yetarli xisoblanadi. Agar analoya ko’llanilsa, konfliktning ogoxlantiruvchi funksiyasini tirik organizm rivojlanishida o¦rikning fiziolok roliga kiyoslash mumkin.
Axborot funksiyasi ogoxlantiruvchi funksiyaga yakin xisoblanadi. Konflikt doimo anik sabablarga ko’ra yuzaga keladi, ular bilan obyektiv boglik va unda bu sabablar o’z ifodasini topadilar. Konfliktli vaziyatning avj olishi , kechishi, o’zgarishlari uni yuzaga keltirgan sabablar xakida muayyan axborot yuklamasini ifodalaydi, ularni o’rganish ijtimoiy jarayonlarni bilishning muxim vositasi xisoblanadi.
Ijtimoiy konfliktlarda konflikt subyektlari va ishtirokchilarining extiyojlari , manfaatlari , intilishlari, shuningdek ularning ijtimoiy norozili va konikmaslik sabablari to’lalicha aynan o’z ifodasini topadiki, bu xolat odatda faoliyatda va xulk-atvorda yashirin bo’ladi. Konflikt xolatida taraflar o’zlarining xam, ular manfaatiga karshi turganlarning xam xarakatlarini yanada anik tasavvur kiladilar, ijtimoiy tarakkiyot ziddiyatlari va obyektiv muammolarining mavjudlini yanada chukur anglaydilar.
Differensiasiya funksiyasi konflikt ta’sirida vujudga keluvchi ijtimoiy differensiasiya jarayonini xarakterlaydi, bu xolat ko’pincha avval ijtimoiy tuzilmalarni buzish va o’zgartirish orkali yuz beradi. Bu funksiya konfliktda ijtimoiy xulk-atvorning umumiy xususiyatini ifodalaydi, unga jalb etilgan ijtimoiy kuchlarning kayta joylashuvi va kayta guruxlashuvidan iborat. Konflikt ta’sirida ijtimoiy differensiasiya jarayoni ikki karama-karshi yo’nalishda rivojlanadi. Agar jonli tabiat analoyasidan foydalanilsa, yirik va uzok davom etuvchi konfliktda ijtimoiy differensiasiya jarayoni jonli xujayraning bo’linishini yodlatadi. Dastavval xarakat yagona markazni cho’zishga yo’naltiriladi, avval butunning aloxida elementlarini o’ziga tortuvchi karama-karshi kutblar shakllanadi. Bu yo’nalishda karama-karshi kurashuvchi kuchlar kutblanishi yuz beradi. Shu bilan birga karama-karshi jarayon xam yuz beradi, ya’ni birlashish jarayoni, yandan paydo bo’lgan markazlar atrofida parchalangan kuchlarning jipslashish jarayoni yuz beradi. Masalan, konfliktlashuvchi davlatlar o’z ittifokchilarini safarbar kiladilar, janjallashuvchi odamlar o’z nuktai nazarlari tarafdorlarini to’playdilar. Konfliktning bu ta’siri shu darajada kuchli bo’lishi mumkinki, u ijtimoiy konfliktning differensiyalovchi ta’siridan, ijtimoiy kuchlarning kutblanishi va yan jipslashish jarayonidan chetda kolishni xoxlagan shaxslar yoki ularning birlashmalarini xam o’z ta’sir doirasiga tortishi mumkin.
Dinamik funksiya . Ijtimoiy konflikt dinamik funksiyasining siyosiy axamiyati o’z vaktida tomonidan sinfiy kurash va ijtimoiy inkilobga oid xulosalarida ishonchli kilib ochib berilgan. Tushunchalarda xar kanday ijtimoiy konflikt ijtimoiy tarakkiyotni tezlashtiruvchi va ijtimoiy o’zgarishlarga olib keluvchi vosita ekanli umumiy tarzda aks ettirilgan. Tub kayta o’zgarishlarning umuman bo’lmasli ijtimoiy xayotning tinch va bir maromda kechishini ta’minlaydi, kichik o’zgarishlar muammo moxiyatiga ta’sir etmaydi va vakt ichida sekinlik bilan yuz beradi. Birok konflikt yuzaga kelsa xamma narsa xarakatga keladi. Odamlarni yillar davomida koniktirib kelgan xulk-atvor va faoliyatning odatiy normalari xayratlanarli darajada keskinlik va afsuslanishsiz uloktirib tashlanadi. Konflikt zarbalari ta’sirida jamiyat kayta o’zgaradi, avval tinchlik xolati yo’koladi. O’zgarishlar avvalcha kam axamiyatli va sezilarli emasdek tuyuladi, birok insonlar o’rtasida munosabatlarda , karashlarda, xulk-atvorda darz ketishlar kuzatiladi. Ijtimoiy konflikt kanchalik kuchli bo’lsa, uning ijtimoiy jarayonlarni borishiga bo’lgan siyosiy ta’siri shunchalik yakkol bo’ladi, yuzaga kelgan o’zgarishlar va ularni amalga oshirish tezli shunchalik sezilarli bo’ladi.
Konfliktning funksional ziddiyatlili. Konflikt funksiya-larini tavsiflashda shuni kayd etish zarurki, ular jamiyatda karama-karshi yo’naltirilgan tendensiyalarning o’zaro ta’siri orkali namoyon bo’ladilar. Bu esa ularning dialektik, ichki ziddiyatli tabiatga ega ekanlini ko’rsatadi.
Konflikt funksiyalari - ziddiyatlarni aniklash va xal qilish usuli bo’lib xizmat kiladi. Agar karam-karshi kuchlar, ularning manfaatlari ochik kurashga aylanuvchi tanglikni yuzaga keltirsa, tabiiyki unda bu kurash ertami-kech tugaydi. Konflikt va uning xal kilinishi yuzaga kelgan berk xolatdan chikish yo’llaridan biridir.
Konflikt funksiyasiga bunday yondashuvda kuyidacha savol yuzaga keladi: konfliktning yuzaga kelishi yaxshimi yoki yomonmi? Odatda xar kanday konfliktga bir tarzda salbiy baxo berish qabul kilingan. Aslida xam odamlar fakat turmushda janjallar va kelishmovchiliklardan, xizmatda ko’nl-sizliklardanna emas, balki keyin paytlarda millatlararo, xududiy, ijtimoiy-siyosiy va boshka karama-karshiliklar, kurashlardan charchagan. Shu bois ko’pchilik tomonidan konflikt salbiy, noxush xodisa deb baxolanadi va xakikatda xam u taraflardan biri uchun keraksiz vokelikdir. Shu bilan birga konflikt fakatna mukarrar ijtimoiy vokelik emas, balki shu bilan birga yana foydali ekanli to’¦risida nuktai nazar xam mavjud.
Konfliktni noxush, keraksiz vokelik deb tan oluvchi tadkikotchilar uni me’yorda amal kiluvchi ijtimoiy tizimga putur yetkazuvchi xodisa deb xisoblaydilar. Ularning fikricha, konflikt dastlab tizimda mavjud emas va odatda tizimni barkaror va muvozanat xolatiga kaytaruvchi kuchlar yuzaga kelganda (yoki faollashganda) u yuz beradi. Birok bundan konfliktning o’zida tizimni barkaror xolatda tutib turish uchun zarur bo’lgan institutlarni paydo bo’lishiga sababchi omillar yotganli tushuniladi. Bu institutlarga: qonunchilik faoliyati, turli nizolarni xal etish uchun qabul kilingan tartiblar, siyosiy baxslar, munozaralar, tortishuv(debat)lar, bitimlar vositasida sotuvchi va xaridorlarning rakobatlashuvchi manfaatlari xal kilinadigan bozor va shu kabilar kiradi. Bundan shunday xulosa chikadiki, konfliktni umuman salbiy xodisa deb xisoblovchi mutaxassislar xam unda ba’zi ijobiy xususiyatlarning borliga e’tibor beradilar.
Boshka bir ilmiy yondashuv esa, konfliktni normadan chetga chikuvchi va o’tkinchi vokelik deb emas, balki ijtimoiy munosabatlarning doimiy va xatto eng muxim tarkibiy kismi deb karaydi. Bunday yondashuv Aristotel, Gobs, Gegel, Veber karashlariga asoslanadi. Bu karashga ko’ra, jamiyatda xar kanday tankislik fakti o’z-o’zicha konfliktni yuzaga keltirish uchun yetarlidir; xar kanday inson istalgan doirada (guruxda) o’zining tankis resurslarga bo’lgan ulushini, zarur bo’lsa, boshkalar xisobidan ko’paytirishga xarakat kiladi. Xudud va boyliklar (resurs) uchun kurashuvchilarda yana yo’lboshchilikka, xokimiyatga va mavke uchun kurashga moyillik bo’lsa, konflikt bo’lishi mukarrar. Darendorfning fikricha, «Real borlik uchun turli karashlarning kesishuvi, konfliktlar, o’zgarishlarning bo’lishi zarur. Aynan konflikt va o’zgarishlar insonlarga erkinlik beradi; bularsiz erkinlikning mavjud bo’lishi mumkin emas».
Uchinchi gurux olimlar esa, konflikt ziddiyatni u yoki bu tarzda xal kilganli uchun uni foydali deb xisoblaydilar. Birok, konflikt nimaning evaziga xal etiladi? Tizimni buzish yoki unga jiddiy zarar yetkazish yo’li bilan yoki taraflardan birini yo’kotish vositasida xal etilishi mumkin. Yaxshisi, obyektiv mavjud ziddiyatni konflikt darajasiga yetkazmasdan, uni tinch, ma’rifiy vositalar yordamida yo’kotish kerak. Shu sababli konfliktlarning foydalili xakida fakat muayyan konkret xolatlarda va shartli ma’noda gapirish mumkin.
Ziddiyatni xal etish - ijtimoiy konfliktning obyektiv funksiyasidir.
6.Konfliktlar soxalari va tipoloyasi.
1. Konflikt soxalari. Konflikt subyektlari va ularning namoyon bo’lish soxalariga karab konfliktlarni kuyida turlarga bo’lish mumkin: iktisodiy, siyosiy, millatlararo, turmush, madaniy va ijtimoiy konfliktlar.
Jamiyatning bozor iktisodiyotiga o’tish davrida iktisodiy konfliktlarning moxiyati va yoyilish darajasi sezilarli darajada o’zgardi. Negaki, davlat mulkchili xukmronlik kilgan va bozor munosabatlari mavjud bo’lmagan jamiyatda iktisodiy konfliktlar uchun nez juda cheklangan va tor bo’ladi. Bunda Sovet Ittifokida ishsizlik, ish tashlashlar, sinflar kurashi bo’lmagan degan fikrlar tarbot ma’nosida bo’lmaganli ma’lum, umumdavlat mikyosida ko’p yillar davomida iktisodiy soxada konfliktlar amalda uchramagan yoki juda maxalliy va kiska muddatli bo’lgan.
Bozorga o’tishda boshkacha manzarani kuzatish mumkin. Moxiyatiga ko’ra bozorning o’zi doimiy konfliktlar uchun maydondir, birok u rakobat kurashi yoki rakibini sikib chikarish ko’rinishida emas, balki, avvalo, dialog, ba’zida sherini foydali kelishuvga majburlovchi turli xarakatlar (taxdid solish, shantaj, zo’rlik) bilan birga ro’y beradigan savdo bitimlari shaklida yuzaga chikadi. Shu bilan birga bozor iktisodiyoti sharoitida boshka kuchli konfliktli vaziyatlar xam yuz beradi: ish tashlashlar, pul muomalasida inkirozlar va b. Bozor iktisodi maxsus ishlab chikilgan koidalar bilan tartibga solinuvchi, doimo yuzaga keluvchi mexnat konfliktlarini xam takozo etadi. Garchi mexnat nizolari xar kanday ijtimoiy tuzumda mavjud bo’lsada, ular aynan istagan tovarni (ishchi kuchini xam) oldi-sotdisiga asoslangan bozor iktisodi uchun ko’p darajada xosdir.
Katta ko’lamda iktisodiy konfliktlarning xususiyati shundaki, ularga axolining keng katlamlari jalb kilinadi. Aviadispetcherlarning ish tashlashi fakat aviasiya kompaniyalariga emas, shuningdek minglab yo’lovchilarga xam tallukli. Agar ish tashlash vrachlar tomonidan amalga oshirilsa, millionlab jabrlanuvchilar paydo bo’ladi. Shu bois ba’zi turda ish tashlashlarni man qilish jamiyat xayotini barkarorlashtirishning muxim vositasi xisoblanadi.
Siyosiy soxada konfliktlar - bu umuman demokratik jamiyatda odatiy vokelikdir. Ularning xususiyati shundaki, ular katta mikyosda ijtimoiy xodisalarga, ko’zgolonlarga, ommaviy tartibsizliklarga, okibat natijada fukarolik urushiga aylanishi mumkin. Xozir davrda ko’pchilik siyosiy konfliktlar uchun millatlararo jixat xarakterlidir. Deyarli barcha xollarda siyosiy konflikt bir vaktning o’zida milliy xam xisoblanadi yoki xar kalay uning milliy tomoni bo’ladi (vatanparvarlik, separatizm yoki diniy xarakat).
Mexnat, so¦likni saklash, ijtimoiy ta’minot, ta’lim soxasida manfaatlar karama-karshili bilan kechuvchi konfliktlar yukorida bayon kilingan konfliktlarning ikki turi - iktisodiy va siyosiy konfliktlar bilan uzviy boglik. Bu konfliktlar bevosita ijtimoiy tuzum tabiatiga boglik emas va ularning ko’lami unchalik katta emas. Xuddi shunday fikrni kishilar o’rtasida ularning ish yoki yashash joylarida sodir bo’ladigan turmush konfliktlariga nisbatan xam bildirish mumkin.
Ijtimoiy konflikt tipoloyasi.
Konfliktli o’zaro munosabatlarning aralash variantlari ko’p uchrab turadi. Masalan, jamoat tashkilotlari (siyosiy partiya, kasaba uyushmasi) bilan davlat organlari o’rtasida konflikt dastlab yuzaga kelganda, ijtimoiy xarakterga ega bo’lmasli mumkin, birok keyinchalik huquqiy konfliktga aylanib, u yoki bu qonunchilik normalari (konstitusiyaviy, ma’muriy, moliyaviy) ta’siriga tushishi mumkin. Ijtimoiy konfliktlarning aralash tiplari fukarolar o’rtasida o’zaro munosabatlarda, ayniksa, ish joyida yoki turar joyida uzok davom etuvchi nizolarda uchrab turadi. Masalan, oilaviy janjal sifatida boshlangan konflikt - ma’muriy huquqbuzarlik, xatto jinoyatga (kaltaklash, bezorilik) o’tishi mumkin; muassasada ma’muriy o’zaro munosabatlar mexnat, ba’zida huquqning turli soxalari bilan tartibga solinadigan siyosiy konfliktga aylanishi mumkin. Milliy munosabatlar soxasida konfliktlar ijtimoiy nuktai nazardan ko’pincha ko’p tarmokli xarakterga ega. Ularga: konstitusiyaviy, ma’muriy, fukarolik, jinoiy, prosessual, xalqaro huquq normalari ko’llanilishi mumkin.
Teshli huquqiy normalar tabiatiga karab ijtimoiy konfliktlar tipoloyasiga to’xtalsak, bunda konflikt sifatida istalgan huquq normasini: vakolat beruvchi, majburiyat yuklovchi, yoki man etuvchi normalarni turlicha sharxlash va tushunish yotadi (yoki ularga rioya etmaslik, ularni buzish). Man etuvchi normalar bilan boglik konfliktlar tez-tez bo’lib turadi. Birok normaning xarakteri fakat konfliktlar soniga emas, balki, uning subyektlariga xam ta’sir kiladi.
Vakolat beruvchi normada konflikt vakolatli subyekt bilan xususiy shaxs - jismoniy yoki ijtimoiy shaxs o’rtasida yuzaga keladi, bunda xususiy shaxsning manfaatlari vakolatli subyekt tomonidan buzilgan bo’ladi yoki shunday bo’lgan deb taxmin kilinadi.
Misol, 1993 yili davlat tomonidan viloyat xududida yer uchastkalari fukarolar uchun dala xovli barpo etish uchun ajratilgan. Birok, dala xovlilar uchun ajratilgan yer uchastkalaridan avval chorva mollarini o’tlatish va yem-xashak tayyorlashda foydalanib kelayotgan ko’shni kishloklar axolisi tomonidan norozilik bildirilgan. Bu yerda konflikt yer uchastkalariga huquqi bor shaxslar bilan yozilmagan koida tarzida foydalanuvchilar o’rtasida yuzaga kelgan. Bu konflikt maxalliy xokimiyat tomonidan maxalliy axolining extiyojlari uchun boshka yerni ajratish yo’li bilan xal kilingan. Bu xolda ijtimoiy konflikt uchun xos bo’lgan ikkita emas, balki uchta taraf: dala xovli egalari, kishlok axolisi va xokimiyatning maxalliy organlari ishtirok etgan.
Majburlovchi normani ko’llash xolatida konflikt subyektlari doirasi kengrok: u burchli shaxs va davlat o’rtasida (majburiyat bajarilmagan xolda), shuningdek, shu shaxs bilan uning kontragenti o’rtasida yuzaga kelishi mumkin. Gap shundaki, majburiyat fakatna jismoniy va ijtimoiy shaxslarnina bo¦lamaydi, balki davlat xam uning ijrosining kafolati sifatida chikadi. Misol, avtobusda nazoratchi o’z majburiyatini bajarib chiptasiz yo’lovchini jarimaga tortadi, yo’lovchi esa jarimadan bosh tortib, janjallasha boshlaydi. Agar nazoratchi chiptasiz yo’lovchi bilan konfliktga kirishishni istamay, uni ko’yib yuborsa, u avtomatik ravishda davlat bilan bo’ladigan boshka konfliktga kiradi.
Man etuvchi normalarni ko’llashda konfliktlarda teshli jismoniy yoki ijtimoiy shaxs bu normalarni buzadi. Bunga atrof-muxitni muxofaza qilish soxasida huquqbuzarliklar misol bo’ladi.
Bunday tipoloyaga huquqni ko’llovchi yoki huquqni muxofaza kiluvchi organlar tizimi bo’yicha ijtimoiy konfliktlarni tasniflash yakin turadi. Bu tasnif konfliktli vaziyat vujudga kelgan xolda bu organlarning kompetensiyasi xakida tasavvur xosil qilish uchun kulay. Bu kompetensiya huquqni muxofaza kiluvchi organlarga nisbatan yetarli darajada anik bellangan bo’ladi (sud, arbitraj, prokuratura, milisiya va b.).
Konfliktlarni organlar tizimi bo’yicha tasniflash xammadan xam fukarolar uchun foydali, chunki ular turli nizoli masalalarni xal etish uchun kayerga murojaat etishlari to’¦risida anik ma’lumotga ega bo’lishlari kerak.

3 MAVZU: Konfliktlar rivojlanish boskichlari va mexanizmi.

REJA:

1.Konfliktli vaziyat.

2.Konfliktning rivojlanishi.
3.Konfliktning tugashi.
4.Ijtimoiy tanglik.
5.Konflikt ishtirokchilarining ruxiyati.

1.Konfliktli vaziyat.

Tushunchasi. Konfliktgacha bo’lgan xodisalarni ko’rib chiksak, ularning ikki guruxdan iborat ekanlini aniklash mumkin: karama-karshi kurashuvchi taraflar ishtirok etayotgan obyektiv xayotiy vaziyat va taraflarning o’zi - muayyan manfaatlarga ega kishilar.
Ma’lumki, xayotiy vaziyat o’zining ko’p jixatlari bo’yicha turlicha bo’lishi mumkin. Inson turmushi yoki ijtimoiy gurux mavjud bo’lishi xolatlari o’zgaruvchan, tezlik bilan yoki aksincha,sekinlik bilan kechuvchi , uzok vakt o’zgarmaydigan tarzda o’tishi mumkin.Ular muayyan ma’naviy muxit va u yoki bu darajada moddiy ne’matlar bilan xarakterlanishi mumkin. Ular subyektlarning xududiy joylashuvi, turli ijtimoiy iyerarxiyalar va boshka ko’p omillar bilan bog’lik.
Konfliktli vaziyat deganda insonlar manfaatlari bilan boglik bunday xolatlarning shunday jamlanishiki, bu ijtimoiy subyektlar o’rtasida real karama-karshilik uchun obyektiv tarzda nez yaratadi.Bu ta’rifni batafsil ko’rib chiksak, vaziyatning bosh xususiyati bu konflikt predmetining vujudga kelishidir.Vaziyat, konfliktdan oldin yuzaga kelishi uchun u taraflar tomonidan xali foydalanmasli va xatto to’la ma’noda anglanmagan bo’lishi mumkin. Masalan, ilmiy muassasada shtatlar kiskarishi kutilmokda. Ko’p xodimlar, ayniksa, nafaka yoshidalar bu tadbir ta’siri ostiga tushishlari mumkin. U yoki bu lavozimlarni tugatish xakida masala kun tartibiga anik ko’yilmaganli uchun konfliktni vujudga kelganli xakida gapirish ertalik kiladi. Birok, konfliktli vaziyat bor, chunki bo’lishi kutilayotgan kelishmovchiliklar predmeti va kurash mavjud, jamoada tanglik paydo bulgan, bu vaziyat ishtirokchilarining keyin xarakatlarini yuzaga chikaradi , bellab beradi.
F.M.Borodkin va N.M.Koryak mexnat jamoalarida turli konfliktli vaziyatlarni tahlil etib, tashkilotlarda konfliktlar uchun nez yaratuvchi turli tipik vaziyatlarni kuyidacha umumlashtirganlar: a) tashkilotlarning tarkibiy bo’linmalari o’rtasida texnolok alokalarning nomuayyanli; b) turli farmoyishlar beruvchi ko’p sonli boshliklarning mavjudli; v) bir boshlikka bo’ysunuvchi xodimlarning ko’p mikdorda bo’lishi, bu boshkaruvda tartibsizlikni yuzaga keltiradi; g) mas’uliyatni bir xodimdan ikkinchisiga o’tkazish, bu umumiy mas’uliyatsizlik xolatini yuzaga keltiradi; d) bir kator xodimlarning uncha yukori bo’lmagan shaxsiy va ishchanlik sifatlariga ega bo’lishi. Tabiiyki, shunday sharoitlarda jamoada konflikt va ziddiyatni yuzaga kelishi juda yenl yuz beradi. Bu ruyxatga tanglikni yuzaga keltiruvchi yana kator boshka omillarni kiritish mumkin, masalan, boshkaruv tizimini kayta tashkil qilish, yukori idoralarning shtatlar kiskarishi xakida ko’rsatmalari, ish xakini to’lash bilan boglik kiyinchiliklar va b.
Xalqaro soxada konfliktli vaziyatlar o’ta murakkab va turlichadir. Masalan, Dnestr bo’yi respublikalarida Moldova xukumati bilan shu xududda rus tilida so’zlashuvchi axoli o’rtasida konflikt yuzaga kelgan. Bu xududda taraflar karama-karshilining boshlanishi Moldaviya SSR Oliy Soveti til xakida qonunning muxokama kilinayotgan vakt, ya’ni 1989 yilning yoz-kuz fasliga to’g’ri kelgan, bu qonun moldav tilini butun respublika xududi uchun yagona davlat tili sifatida tasdikladi. Bunga javoban Dnestr bo’yining ko’p korxonalarida mexnat jamoalari kengashlari tuzilib, ular bu masala yuzasidan referendum o’tkazilishini talab etganlar. Bu talab respublika xukumati tomonidan rad etilgan. Dnestr bo’yi konfliktining boshlanishi shunday yuz bergan.
Konfliktli vaziyat obyektiv ravishda bo’lgsi karama-karshi taraflar erki va xoxishidan tashkari (masalan, muassasada shtatlar kiskarishi) yoki taraflardan birining yoxud ikkisining xoxishi bilan yuzaga kelishi mumkin. Bunda shu narsa juda muximki, xar kanday vaziyat obyektiv mazmunga (u real mavjud xodisalar bilan bellanishi mumkin) va subyektiv mazmunga (bu xodisalarga taraflarning xar biri kanday ta’sir etishiga boglik) ega, chunki subyekt shulardan kelib chikib konfliktda xarakat kila boshlaydi.
Konfliktli vaziyatni qabul qilish. Konfliktli vaziyatni subyektiv tarzda aks ettirish ishning xakikiy xolatiga to’¦ri kelishi shart emas. Adabiyotda konfliktni anglab olish xar doim o’zida subyektivizm elementini aks ettirishi va shu sababli muayyan darajada buzib aks etilishi xakida fikr to’¦ri bildirilgan.
Dnestr bo’yi vaziyatida moldav raxbarlarining xarakatlarini xarakterlovchi obyektiv faktlar shu xudud axolisi tomonidan tezda il¦ab olingan va tub millatga mansub bo’lmagan shaxslarga nisbatan kamsitilish deb qabul kilingan.
Ko’p o’tmay Dnestr bo’yi avtonomiyasini yaratish maqsadida Dnestr bo’yi axoli punktlarining ko’pchilida referendumlar o’tkazilib, ularda ovoz berganlarning ko’pchili suverenitetni yoklagan. Bu xolda barcha vokealarning tahlili shuni ko’rsatadiki, yuzaga kelgan vaziyatni subyektiv baxolash obyektiv xolatlar bilan ko’p darajada mos kelgan. Birok,moldav xukumatining xarakatlarini Dnestr bo’yi axolisi tomonidan Moldaviyada eng ekstremistik xarakat okimlarining shiorlari va chakiriklari bilan bevosita o’xshashdek qabul kilinganlini istisno qilish kerak emas, bu xukumatning diskriminasion maqsadlarini ma’lum darajada bo’rttirib yuborishni anglatadi.
Vaziyatni noto’¦ri qabul qilish keng ko’lam kasb etishi mumkin.Ma’lumki,konflikt sababi bo’lib boshka subyektni tushunmaslik xisoblanishi mumkin. Mutaxassislar «adekvat tushunilmagan» va «soxta» konfliktlar kategoriyalarini ajratadilar1 .
Birinchisiga shunday xolatlar kiradiki, bunda konfliktli vaziyat mavjud va taraflar uni shundaylicha qabul kiladilar, birok xakikiy axvoldan jiddiy chetga chikkan xolda qabul kiladilar. Jiddiy chetga chikish deganda paydo bo’lgan muammoning ko’lamlarini xaddan ziyod kengaytirish (mutlok xususiy sabab yuzasidan paydo bulgan kelishmovchilik umumiy xarakterga ega kelishmovchilik sifatida noto’¦ri talkin kilinishi mumkin) yoki aksincha uni xaddan ziyod toraytirish mumkin, ya’ni konfliktli vaziyat to’likmas yoki kisman aks etishi mumkin. Boshka turda chetga chikish «shartli» konflikt vaziyatida mavjud bo’ladi, bunda ziddiyatlarning mavjud bo’lishi kurashuvchi taraflar tomonidan anglashilmaydigan yenl o’zgaruvchi vaziyatlarga boglik bo’ladi. Millatlararo konfliktlarda bu xol tez-tez uchraydi.
«Soxta» konfliktda esa obyektiv konfliktli vaziyat butunlay bo’lmaydi, subyektlar o’rtasida birorta ziddiyat yuk, shunga karamasdan taraflar o’zaro munosabatlarining konfliktlilini xis etadilar va karama-karshi kurashni boshlaydilar. Ijtimoiy adabiyotda bu masalada bildirilgan yana bir fikr dikkatga sazovordir, ya’ni : “Insonlar xayotni va unga xos bo’lgan kiyinchiliklarni turlicha tushunadilar, chunki :
- xar birimizda takrorlanmas xarakter va o’ziga xos xayotiy tajriba bor;
- xar birimiz erkak yoki ayol bo’lib tulamiz;
- xar birimiz tulishda muayyan muxitga tushib kolamiz va butunlay boshka tajriba, dunyokarash va rolga ega bo’lamiz;
- xar birimiz turli kadriyatlarga ega bo’lamizki, bular bizning tafakkurimizga va xulk-atvorimizga ta’sir etadi hamda bir xil xarakatlarni sodir qilishga va boshkalaridan voz kechishga majbur kiladi.
Shu sababli biz boshka odamlar bilan tanishganimizda va ishlaganimizda xammamizning aynan bir xil narsalarni turlicha qabul qilishimiz ajablanarli emas»1
Yukorida ko’rsatilgan xollarda noadekvat bo’lmagan yoki soxta qabul qilishning ikkala tarafga xosli kam kuzatiladi.Odatda fakat bir subyekt vaziyatni xato yoki buzib, boshkasi esa to’la adekvat xolda tushunadi. Birinchi subyekt vaziyatni konfliktli deb tushunib, shunga mos xarakat kila boshlaydi, boshkasi esa, konfliktli xarakatlarni o’ziga yo’naltirilganlini bilgandan so’ng bu vaziyatni «konfliktli» deb baxolash uchun ko’prok asosga ega bo’ladi. Mabodo ikkinchi subyekt vujudga kelgan muammoning tasodifiylini anglab yetmasa, vaziyatni u tomondan baxolanishi obyektiv bo’la olmaydi.Soxta qabul qilish kimningdir oldindan ko’zlanmagan xarakatlarini kasddan, ataylab kilingan, ya’ni shaxsning muayan manfaatlariga mos keluvchi xarakat deb tushunish bilan bog’lik bo’ladi. Bunday muammoni xal qilish uchun odatda konfliktni boshlagan xarakatlar extiyotsizlik tufayli, kasddan bo’lmaganlini aniklash va tushunish yetarli xisoblanadi. Birok, ko’pincha bu imkoniyatlar e’tibordan chetda koldiriladi va taraflar bir-birlarining xarakatlarida yovuz kasdni ko’radilar, bu esa konfliktning kuchayishi va chukurlashishiga olib keladi.
Konfliktli vaziyatni noadekvat yoki soxta qabul qilishning sababi sifatida karaganda shuni ta’kidlash muximki, agar bunday qabul qilish kognitiv konflikt genezisida bayon kilinayotgan nuktai nazar mazmunini buzib sharxlash bilan boglik bo’lsa, mafaatlar konflikti genezisida esa bu, eng avvalo, opponent motivlarini baxolashda xatolar bilan bellanadi.
Soxta qabul qilish odatda boshkalarning so’zi va xarakatlarini noto’¦ri tushunish bilan boglik. U turli sabablardan kelib chikadi: xabarning ikki xil mazmunga ega bulishi, xabarning dastlabki mazmuniga mulokot matni orkali kiritiladigan xatoliklar bilan va b. Muayyan xolatlarda savol berish yoki xatto xushomad qilishni xakorat sifatida qabul kilinishi kuzatilgan. O’zgalarning xatti-xarakatlarida ma’noni bunday qabul qilishda tafovutlar ko’pincha madaniyatda farklar, mulokotning turli koidalari bilan bellanadi.
Afsuski, xatolik orkasida yuzaga kelgan konflikt keyinchalik guyoki o’zining real predmetiga ega bulgan konflikt kabi avj olishi mumkin. Konflikt jarayonining o’zidayok xakikiy konfliktli vaziyat vujudga keladi. Bunday xolat ko’pincha kriminal konfliktlarga xos beldir. Shu munosabat bilan A.M.Yakovlev xatto jinoiy xatti-xarakatni yuzaga kelgan vaziyatga nisbatan noadekvat reaksiya sifatida xarakterlagan. Vaziyatni noadekvat baxolashning o’zi turli shaxsiy omillar bilan izoxlanadi: dunyokarashning cheklanganli, ruxiy ta’sirlanish (stress), okibatlarni oldindan ko’ra bilishning sustli, narkotik yoki alkogol ta’sirida bo’lish va x. Bunda vakt omilining xam axamiyati bor: xamma narsani birdaniga obyektiv xal qilish mumkin emas.
Konfliktli vaziyat va shaxs. Shunday kilib, shaxslar o’rtasida konfliktda konfliktli vaziyatni taraflar tomonidan qabul qilish xarakteri katta axamiyatga ega. Yuzaga kelgan vaziyatni e’tiborga olib, shaxs o’z xarakteri va karashlarining xususiyatlariga muvofik xolda xarakat kiladi. Aynan shu narsa bilan bir xil vaziyatda turli kishilar(guruxlar) tomonidan turlicha, ba’zan zid xarakatlar sodir etilishini tushuntirish mumkin. Aynan konkret vaziyat bilan shaxs xususiyatlarining o’zaro ta’siri konfliktni yuzaga keltirishi mumkin yoki odamni undan kutkarishi mumkin.
2.Konfliktning rivojlanishi.
Latent boskich. Konfliktdan oldin uning latent - yashirin boskichi shart xisoblanib, unda tashki xarakatlarni istisno kilganda konflikt barcha elementlari mavjud bo’ladi.
O’z navbatida bu boskich konflikt rivojlanishining bir kator izchil jarayonlarini yoki davr(etap)larini o’z ichiga oladi.
Birinchi davr - obyektiv konfliktli vaziyatning yuzaga kelish davri.
Ikkinchi davr - bunday vaziyatda subyektlar (yoki xech bo’lmaganda subyektlarning biri) tomonidan o’z manfaatlarini anglab yetish davri.
Uchinchi davr – o’z manfaatlarini kondirish uchun to’sikni anglab yetish (kognitiv konfliktda – o’zga karashlarni anglash) davri. Bu to’siklar uch turda bo’lishi mumkin. Birinchidan, bu to’siklar bo’lgsi konfliktning doimiy ishtirokchilari deb karalishi mumkin bo’lgan boshka shaxslarning pozisiyalariga boglik emas, balki obyektiv vaziyatdan kelib chikishi mumkin. Masalan, ximiya zavodi atmosferani ifloslantirib atrof-muxitni muxofaza qilish bo’yicha talablarni doimiy ravishda buzib kelgan. Sababi - mazkur kimyoviy ishlab chikarish uchun mo’ljallangan suvni muxofazalash inshootlarining sanoatda ishlab chikilmaganlidadir. Zavodning manfaati - bu mazkur vaziyatni o’zgartirish, oshkora huquqbuzarlikka barxam berishdir. Zavod bilan konfliktlashuvchi tarafning o’zi yo’k. Bu yerda konfliktli vaziyat bevosita konfliktni yuzaga keltirmaydi. Ikkinchidan, ishtirokchilarning o’z subyektiv xususiyatlari ularning manfaatlarini kondirish uchun to’sik bo’lishi mumkin. Masalan, zavod misolida ko’radigan bo’lsak, uning o’zi tozalash inshootlarini o’z kuchlari bilan kurishi mumkin edi, birok kerakli tashabbusni namoyon etmagan. Birok bunda zavodning tashki tartibda konfliktga kirishuvini kuzata olmaymiz. Bu yerda konflikt jamoa ichida bo’lishi mumkin.
Nixoyat, uchinchidan, tashki to’sik mavjud va obyektiv bellangan, masalan, tozalash inshootini kurish uchun ko’shimcha xarajatlarga vazirlikning mansabdor shaxsi tomonidan rozilikning berilmasli. Bu xolatda to’sik yetarli asosda mavjud va anglashilgan, bu esa, konfliktni keyin rivojlanishi uchun muxim shart xisoblanadi.
To’rtinchi davr – o’z manfaatlarini va boshka tarafning teshli karshiliklarini anglash davri.
Beshinchi davr - taraflarning biri tomonidan o’z manfaatlarini ko’llab-kuvvatlash maqsadida amalga oshirgan muayyan xarakatlarini o’z ichiga oladi (masalan, zavod ma’muriyatining vazirlikka rasmiy murojaati).
Birok, bu murojaatga berilgan rad javobi konfliktni boshlanishi bo’lib, unda ikkala tarafning pozisiyalari anik shakllangan bo’ladi va bir-biriga nisbatan amaliy xarakatlar boshlanadi. Bu oltinchi davrdir.
Konflikt rivojlanishining oltita davri ko’rsatilgan izchillikda bir-birining o’rniga kelishi shart emas. Ba’zilari tushirilib koldirilishi, boshkalari takrorlanishi, ularning izchilli boshkacha tarzda bo’lishi mumkin. Yukorida keltirilgan mantikiy sxema konflikt tashki rivojlanishining eng tipik misolidir.
Tabiiyki, bunda konflikt ochik shaklga ega bo’ladi, bu esa kamida uch xolat bilan xarakterlanadi. Birinchidan, ishtirokchilarning xar biri uchun konfliktning mavjudli shak-shubxasizdir;
Ikkinchidan, xarakatlar amaliy axamiyat kasb etadi, ular tashki shaklga ega bo’ladi, ommaviy axborot vositalaridan foydalanish, nizoli obyektni egallash bo’yicha xarakatlar sodir etish, zo’rlik, taxdid va b.;
Uchinchidan, latent boskichdan o’tgan konflikt xakida konfliktga u yoki bu darajada ta’sir etishga kodir bo’lgan uchinchi shaxslar, begona shaxslar xabardor bo’ladilar. Bunday ta’sir bir xil axamiyatli bo’lmaydi. U ba’zida konfliktni sustlashtirishi yoki, aksincha, millatlararo konfliktlarda taraflarning yovuz kayfiyatlarini kuchaytirishi mumkin.
Ba’zi konfliktlarda boshkacha darajada konfliktlarga o’tish kuzatiladi, masalan, shaxsiy munosabatlardan guruxlar o’rtasida konfliktga o’tish mumkin.
Tashki xarakatlar. Konflikt odamlar, guruxlar yoki individlar o’rtasida munosabat bo’lganli bois u xar kanday ijtimoiy munosabat kabi yurisprudensiyada yaxshi o’rganilgan ijtimoiy axamiyatli xulk-atvor singari kamida to’rtta elementdan iborat bo’ladi, ya’ni : konflikt subyektlari, obyekti, karama-karshi jarayonning ichki, ruxiy (subyektiv) va tashki (obyektiv) tomonlari. Konfliktli xulk-atvor obyektiv jixatdan konflikt ishtirokchilarining karama-karshi yo’naltirilgan xarakatlaridan iborat. Bu xarakatlar orkali konfliktlashuvchi tomonlarning fikriy, ruxiy, irodaviy soxalarda yashirin jarayonlari amalga oshiriladi. Xar bir taraf manfaatlarining karor topishiga yo’naltirilgan o’zaro ta’sirning almashinishi va rakib manfaatlarini cheklash ijtimoiy xodisa sifatida konflikt moxiyatini tashkil etadi.
Konflikt tuzilmasini to’lik tushunish va demak, u kanday rivojlangan va okibatda nimani kutish mumkinli xakida tasavvurga ega bo’lish uchun yukorida ko’rsatilgan elementlarni tahlil etish lozim. Ishtirokchilar tashki xarakatlarining o’zi xarakat joyi va vaktiga boglik xolda o’z moxiyatini keskin o’zgartiradi. Vakt omili juda muxim. O’z vaktida erishilmagan bitim yoki aksincha, rad etish konfliktda manfaatdor tomon kutayotgan natijani bermasli yoki teskari natijani berishi mumkin.
Konfliktda barcha xarakatlarni shartli ravishda asosiy va yordamchi xarakatlarga bo’lish mumkin. Asosiy xarakatlar bu manfaatlarda mavjud karama-karshilikni o’zgartirishga olib keluvchi yoki saklab koluvchi bevosita konflikt predmetiga yo’naltirilgan xarakatlardir. Yordamchi xarakatlar asosiy xarakatlarning bajarilishini ta’minlaydi va konflikt markaziy muammosini xal qilishga kodir emas.
Konfliktlashuvchi taraflarning asosiy, tashki xarakatlarini obyektiv nuktai nazarga ko’ra ikki guruxga : tajovuzkor va mudofaa xarakatlariga bo’lish mumkin.
Tajovuzkor xarakatlar dushmanga xujum qilish, uning mulkiga zarar yetkazish, nizoli obyektni ko’lga kiritish, dushmanni ajratib ko’yish, kuvish, tutkinlikka solish va karshi taraf manfaatlarini to’¦ridan-to’¦ri kamsitishga karatilgan boshka xarakatlardan iborat. Ayrim mutaxassislar fikricha, «Zo’rlik - insonlarga jismoniy, ruxiy, ijtimoiy yoki ekolok zarar yetkazish mumkin bo’lgan va/yoki insonlarning o’zlarini to’la namoyon qilishga imkon bermaydigan xarakatlar, so’zlar, ko’rsatmalar, tuzilmalar yoki tizimlardan iborat»1.
Mudofaa xarakatlari nizoli obyektni ushlab turish, o’z-o’zini ximoya etish, moddiy kiymatlarni yo’k kilinishi yoki zararlanishidan ximoya qilish kabi xarakatlardan iborat.

Taxdid solishlar . Konfliktda ko’rsatilgan xarakat tiplaridan tashkari rakibga ta’sir etish vositasi bo’lgan taxdid solish xam foydalaniladi. Taxdid solishdan maqsad bu boshka tomonning manfaatlarini xavf ostida koldirish yoki rakibni o’zining maqsadlariga erishishga yordam berishga majburlashdir.

Taxdid solish kurash yoki muzokaralar olib borish jarayonida ko’llanilishi , ba’zida konfliktning mustakil boskichi sifatida karaladi.
Taxdidni ko’llash konfliktda zo’rlik ishlatishga turtki bo’lishi mumkin. Taxdid bu fakat rakibga nisbatan ko’yilgan kelishmovchilikdan guvoxlik beruvchi kat’iy talab, shart bo’libna kolmay, shuningdek, dolzarb muammoviy vaziyat doirasidan tashkariga chikkan ochik dushmanchilik ko’rsatkichi xamdir.
Taxdid - bu konfliktda muayyan ma’noda taktik vositadir. Taxdid solish - terrorchi mafkurada davlatlar va terrorchilar xarakatlarining odatiy usulidir (garovga olish, samolyotni portlatish xavfi va b.).
Kurash dinamikasi. Konfliktda taraflarning biri yoki ikkalasi xam to’knashuvdan bosh tortishga yoki yon berishga xarakat kilmasa, u xolda karama-karshi kurash boshlanadi.
Taraflardan birining kuch jixatdan ancha ustunli uning ¦alabasini ta’minlagan xollarda , endi boshlangan konflikt juda tez tugashi mumkin. Birok, ko’p xollarda aksincha, konflikt uzok davom etadigan xususiyatga ega bo’lishi mumkin. Bundan tashkari, muayyan to’knashuvning tez yakunlanishi konfliktli vaziyatni barxam topishini anglatmaydi va konflikt yantdan avj oladi.
Millatlararo va siyosiy asosda konfliktlar ayniksa uzok vakt davom etadi. Xozir davrda ko’pchilik konfliktlarning ildizlari uzok o’tmishga va ommaviy ruxiyatning chukur katlamlariga borib takaladiki, ularning dastlabki asl sabablarini amaliy jixatdan aniklashning imkoni yo’k. Bunga misol kilib, ba’zi mamlakatlarda keng tarkalgan konli o’ch olish xolatlarini keltirish mumkin. Uzok davom etuvchi konfliktlar uchun keskin va nisbatan osoyishta xolatlarning, faol karama-karshilik qilish va o’ziga xos “tinch” davrlarning almashinib turishi xosdir.
Shaxslararo konfliktlarning bir turi bo’lgan oilaviy konfliktlar xam uzok davom etish xususiyatiga ega. Oilaviy konfliktlarda bir xil xolatlarning takrorlanishi, davriylik kuzatiladi. Oilaviy janjallar ko’pincha bir-birini takrorlaydi. Ular vaktinchalik tinchigandek bo’lsa xam, kelishmovchiliklarning xakikiy va yashirin sabablarini tugata olmaydi.
Konfliktning eng keskin boskichi bo’lgan kurash odatda xujum va mudofaaning almashinishi hamda muayyan sharoitlarga boglik turli xarakatlar va vositalarni ko’llashdan iborat. Xar kaysi taraf muayyan umumiy strateyaga rioya etishi mumkin va bunda xarakatlarning almashinuvi nazorat kilinishi mumkin. Muzokaralar vaktida to’xtatilgan kurash , agar ular natija bermasa yoki erishilgan kelishuv taraflardan biri tomonidan buzilsa, kayta tiklanadi. Xalqaro amaliyot muzokaralarni uzish yoki o’t ochishni tugatish xakida bitimlarni buzish xollari kurashni yanada avj oldirganlini tasdiklaydi. Ba’zida muzokaralarning o’zidan rakiblardan biri vaktincha tinch xolatga erishish uchun taktika maqsadlarida foydalanishi mumkin.
Bir gurush konfliktolog mutaxassislarning fikricha, «Konflikt dinamikasi o’zaro munosabatlar va vaziyat xususiyatlarini yanada anik tushunishda, faoliyatni ko’p darajada samarali rejalashtirish va xarakatlanishda yordam kiladi. Bunday tushunishga 2 yo’l bilan erishiladi:
1) turli nuktai nazarlar asosida bu konfliktlarning batafsil tahlilini amalga oshirish;
2) bu konfliktlarga alokador aloxida masalalar va muammolarni tadkik qilish.
Konflikt tahlili deganda nuktai nazarlarning ko’pliga asoslanib konfliktning reallini tushunish va tadkik qilish amaliy jarayoni tushuniladi. Bunday tushunish keyincha strateya va xarakatlarni ishlab chikish asosiga ko’yiladi»1.
Konflikt yetarli darajada ijobiy yo’nalishda rivojlanishi va mavjud ziddiyatni to’la yoki xech bo’lmaganda vaktinchalik xal qilish bilan tugashi mumkin. Birok, ko’pincha unda boshka xususiyat xam ustun kelishi mumkin : kurash avj oladi va keskinlashadi, konflikt o’sib boradi. Kurash dinamikasining bunday xolati odatda konflikt eskalasiyasi deyiladi.
Konflikt eskalasiyasi. Konflikt eskalasiyasining tashki namoyon bo’lish xususiyati - bu, eng avvalo, kurashning jadallashuvi xisob-lanadi. Konflikt spiralni burash metodi bo’yicha rivojlanadi : bir tarafning xarakati ikkinchi tarafning karshi xarakati bilan birga kechadi va bu keyin xarakat o’z okibatlarining ko’lamiga ko’ra konflikt boshlanishi nuktasidaga aynan bo’lmaydi.
Bir tarafning xarakatlari boshka tarafning ko’p marta kuchlirok va o’z navbatida yan tajovuzkor bo’lgan javob xarakatlarini keltirib chikaradi. Konflikt eskalasiyasi odatda aziyatni shunchalik chigallashtiradiki, bunda konfliktda xak yoki aybdorlarni topish mumkin bo’lmay koladi. Konfliktolok tadkikotlarda bu masalada xam muayyan fikrlar bildirilgan:»Ba’zida konfliktni jadallashtirish zarur bo’ladi. Masalan, odamlarning xamma narsasi yaxshi bo’lganda, o’z extiyojlarini kondirishda xamma uchun xokimiyat va resurslar yetarli bo’lganda boshka odamlarning axvoli unchalik yaxshi emasli yoki ular bir chekkada kolib ketayotganliklari e’tibordan chetda bo’ladi yoki bu xolatni tan olishni istamaydilar. Shunda zarur o’zgartirishlarni kiritishga imkoniyat paydo bo’lishi uchun konfliktni aniklash, uni oydinlashtirish zaruriyati yuzaga chikadi.
Jamoalar va inson huquqlarini rivojlantirish soxasida ishlovchilar ko’pincha ularning vazifalari bu konfliktni xal qilish emas, balki konflikt muammosining tan olinishi va faol xarakatlar boshlanishi eng yakkol namoyon bo’ladigan aynan konfliktning intensivlanishi ekanlini tushunib yetadilar. Bu ko’pincha manfaatiga putur yetkazilgan guruxga ko’shilish va shu gurux imkoniyatlarini orttirish uchun strateyadan foydalanish xisoblanadi. Masalan, JARda XX asr davomida vaziyatni o’zgartirishni maqsadi deb bilgan faollar yashirin konfliktlarni ochik konfliktlarga aylantirish va keyinchalik ular bilan ish olib borish uchun kuch-¦ayrat sarf etganlar.
Konfliktlarni intensivlashtirish - bu muayyan tinch (zo’rlik ishlatishni nazarda tutmaydigan) maqsadlarda yashirin konfliktlarni yanada oydinlashtirish va oshkora qilishdir.
Konflikt eskalasiyasi bu tanglik va zo’rlikning kuchayishi-dir»2.
Eskalasiya konfliktda ichki o’zgarishlarni xam keltirib chikaradi. Konflikt yakkol jadallashuvi sabablarini izoxlovchi asosiy o’zgarish bu konflikt predmetini va teshlicha o’zaro ta’sir shakllarining almashinuvidir.
Konfliktning sezilarli chukurlashuvi va kuchayishi bilan boglik eng keng tarkalgan va tipik xolatlardan biri bu nizoda asoslantirishdan e’tirozlarga, shaxsiy xakoratlashlarga, xatto jismoniy ta’sir ko’rsatishga o’tishdir.
Bu vaziyatda tankid shaxsni o’ziga o’zi baxo berishga bo’lgan taxdid sifatida qabul kilinadi, o’z o’ziga baxo berishni ximoya qilishga bo’lgan urinish konflikt predmetini “shaxsiy” darajaga ko’yishga olib kelishi mumkin. Totalitar va teokratik rejimlarda jiddiy tankid doimo davlat xavfsizliga xavf sifatida karalgan va kat’iy ta’kib kilingan. Parlament tortishuvlarida, davlatlararo munosabatlarda boshkacha nuktai nazarni bayon etish ko’pincha o’z mavkeini o’tkazishga bo’lgan urinish deb baxolanadi.
Manfaatlar konfliktida predmet almashinuvi yuz berishi mumkin. Nizoli obyekt tufayli boshlangan karama-karshi kurash yanada keng mikyosda to’knashuvga aylanishi mumkin.
Manfaatlar konfliktida predmet o’zgarishi mumkin. Bunday o’zgarishga “obyekt yo’kolishi” tipik misol bo’ladi. Uning mazmuni shundaki, nizoli obyekt tufayli boshlangan kurash yanada katta to’knashuvga aylanadi, bunda konfliktning dastlabki predmeti asosiy rol o’ynamaydi. Ko’shnilar o’rtasida yer tomorkalari chegaralari tufayli boshlangan janjal o’zaro dushmanchilik va xar xil shaxsiy noxushliklarni keltirib chikarishi mumkin. Kavkazorti va Shimoliy Kavkazda xududiy e’tirozlar tufayli boshlangan ko’p sonli konfliktlar o’zaro dushmanchilikka, tinch axoliga karshi genosidga olib kelgan.
Keltirilgan misollarda konfliktning “kattalashuvi” kuzatiladi, yanada chukur ziddiyatlarga o’tish to’knashuvning ko’pchilik turli nuktalarining paydo bo’lishiga olib keladi. Konflikt yanada keng xududlarga tarkaladi, o’z episentrini o’zgartiradi.
Konflikt eskalasiyasida yana xam ko’p mikdorda ishtirokchilarni jalb qilish xisobiga karshi kurashuvchi subyektlarning o’ziga xos “yiriklashuvi” yuz beradi. Individlar o’rtasida konfliktning guruxlararo konfliktlarga o’zgarishi, rakobatlashuvchi guruxlar tuzilmasining o’zgarishi va sonining ortishi ko’llaniladigan vositalar majmuini yanada samarali kuch ishlatish metodlari xisobiga kengaytirib konflikt xarakterini xam o’zgartiradi.
3.Konfliktning tugashi.
Konfliktni tugash shakllari. Konfliktlar tipoloyasi bir xil emas, konfliktlar o’zgaruvchan, biri boshkasiga o’xshamaydi. Bunday vaziyatda konfliktlar tugashining yagona shakllarini aniklash yoki ularni xal qilishning kandaydir universal usullarini topish kiyin masaladir. Birok, muammoning murakkabliga karamasdan to’plangan nazariy va amaliy tajribaga tayanib ba’zi xulosalarni chikarish mumkin.
Eng avvalo, konfliktning tugashi uni xal qilishdan ancha keng tushunchadir. Konflikt ikkala tarafning xalokati bilan yakunlanishi mumkin, birok bu uning xal kilinganlini anglatmaydi. Agar konfliktni tugashiga uning tamom bo’lishi, uning turli sabablarga ko’ra to’xtashi deb karalsa, uning xal kilinishini karama-karshi kurashni tinch yoki kuch ishlatish vositalari bilan to’xtatuvchi konflikt ishtirokchilarining o’zi yoki uchinchi tarafning u yoki bu ijobiy xarakati (karori) deb tushunishimiz kerak.
Amaliy faoliyat tajribasi shuni ko’rsatadiki, konfliktni xal qilish uchun ozmi-ko’pmi kuch-¦ayrat sarflash kerak. Konfliktning “o’z-o’zidan xal kilinishi” ma’noga ega emas. Albatta, konfliktni umuman paykamaslik, inkor etish, yaxshi xolatda tushuntirishga xarakat qilish mumkin. Birok, u stixiyali rivojlanadi, keskinlashadi, boshka konflikt-larga ta’sir kiladi va natijada tizimni to’la buzishi mumkin.
Konfliktni muvaffakiyatli xal qilish shart-sharoitlari ko’p darajada taraflar va boshka ishtirokchilarning imkoniyatlari va xoxish-erklari bilan bellanadi. Konfliktni to’xtatishning bosh, eng faol asosi bu konfliktli vaziyatni yuzaga keltirgan obyektiv sabablarni bartaraf qilish xisoblanadi. Konflikt xam tashki xarakatlar, xam konfliktlashuvchi subyektlarning o’zlari bilan bellanganli sababli uning xal kilinishi xam mazkur ikki gurux omillarga boglik. Masalan, oilaviy konflikt er-xotinlarning biri yoki ikkalasining bevafoli bilan boglik bo’lsa, uni yaxshi xal kilinishi er va xotin ruxiyatining xususiyatlarida ifodalanadi va o’tmishda xatolarni bartaraf etish, birgalikda xayot kechirishga bo’lgan intilish bilan bellanadi. Ba’zi xizmat bilan boglik konfliktlarda ko’p narsa tashki xolatlarga boglik. Masalan, bo’lim yoki muassasaning kayta tashkil etilishi ularda mavjud ichki konfliktlarni to’la bartaraf etadi.
Adabiyotda konfliktning yakunlanishi xususida kuyidacha fikr berilgan1:
- tomonlarning o’zaro yarashishi natijasida konfliktning to’xtashi;
- konfliktni simmetrik xal etish yo’li bilan to’xtatish( bunda ikkala taraf yutadi yoki yutkizadi) ;
- konfliktni assimmetrik xal etish yo’li bilan to’xtatish ( bunda fakat bir taraf yutadi);
- konfliktning boshka karama-karshi kurashga o’sib o’tishi;
- konfliktning asta-sekin bosilishi.
Bu tasnifda konfliktning obyektiv boshlanish asoslari uni xal qilishning subyektiv usullari bilan ko’shilganlini ko’rish mumkin. Ularni yanada bo’ladigan bo’lsak boshkacha tasnifga ega bo’lamiz. Masalan, konfliktlarga aralashish natijalariga karab tasniflasak, unda konfliktning xal kilinishi, uni tartibga solish yoki bartaraf etishni farklash mumkin.
Amerikalik tadkikotchi R.Dal konfliktni yakunlashning uch mukobil imkoniyatini ajratib ko’rsatadi : tupik, zo’rlikni ko’llash va tinch yo’l bilan tartibga solish1. Turli variantlarni boshkacha uygnlashtirib aytish mumkinki, konflikt taraflarning ikkalasi yoki birining xalokati bilan tugaydi, “yaxshi vaktlar kelguncha” to’xtatiladi yoki biron bir tarzda konstruktiv xal etiladi.
Birinchi xolatga kirn urush misol bo’lishi mumkin. O’tgan asrlarda yuz bergan ko’pchilik urushlarda ko’p sonli kuruklikda ko’shin askarlari va tinch axolining aksariyat kismi xalok bo’lgan bo’lsa (Ikkinchi jaxon urushi 50 mln.dan ziyod kishining yostini kuritgan) , endilikda extimol tutilgan atomli urushda butun insoniyatning xalokati xam istisno kilinmaydi. Shu sababli yadro kurolini kamaytirishga, dunyoni o’t olishiga olib keluvchi xalqaro konfliktlarni bartaraf etish yo’lida astoydil xarakatlarni ro’yobga chikarish uchun uzok vakt talab etilmokda.
Konfliktni u yoki bu vaktga to’xtatib turish, kechiktirish, sekinlashtirishni kurashni to’la yakunlanishi deb xisoblab bo’lmaydi. Birok konflikt baribir ochik kurash sifatida davom etmaydi va tanglik sustlashadi. Bu xolat taraflarning kuchsizlanishi bilan, yan kurash uchun kuchlarni to’plash zaruriyati bilan boglik bo’lishi mumkin. Konfliktning vaktinchalik bosilishi tashki tasavvurni tu¦dirishi, birok uning xakikiy rivojlanishini ifoda etmasli xam mumkin : shunchaki “ochik” konflikt vaktinchalik “yashirin” shaklga o’tishi mumkin.
Konfliktni xal qilish mexanizmlari, asoslari(shart-sharoitlari). Adabiyotlarda konfliktlarni xal qilishning maqsadga muvofik asoslariga kuyidalar kirishi xakida fikr beriladi, ya’ni : konflikt sabablari; taraflar xulk-atvor motivlarini o’z ichiga olgan karama-karshi kurash diagnostikasi; vaziyatli va pozisiyaviy tahlilni amalga oshirish (vujudga kelgan vaziyat va taraflar nuktai nazarlarini aniklashtirish) ; konfliktlar borishini va okibatlarini bashorat qilish (shu jumladan konflikt u yoki bu tarzda tugaganda xar bir taraf uchun foyda yoki zararni aniklash). Bu xarakatlarning barchasi fakat uchinchi taraf (vositachi, xokimiyat organi) tomonidanna emas, shuningdek subyektlarning o’zlari tomonidan amalga oshirilishi foydalidir, bunda taraflar o’tkazilgan tahlildan so’ng umumiy karorlarni ishlab chikish zaruriyatini tushunishga yakinlashadilar.
Konfliktli vaziyat moxiyatini aniklash, uni obyektiv tushunish, konflikt ishtirokchilari tomonidan adekvat anglash kelishuvlarni ishlab chikish uchun asos bo’lib xizmat kiladi, shuningdek, ba’zi xollarda vaziyat taraflar tomonidan buzib qabul kilinsa, konfliktni umuman tugatish mumkin. Kelishmovchiliklar predmeti kanchalik anikrok va kat’iy bellansa, konfliktni xal qilishning samarasi uchun shuncha imkoniyatlar tuladi.
Konfliktni xal etish asoslaridan foydalanish, uni xal qilish mexanizmlariga olib keladi: a) konfliktni ishtirokchilarning o’zlari tomonidan xal kilinishi ; b) uchinchi tarafning aralashuvi. Bundan tashkari, konflikt turli boskichlarda xal kilinishi mumkin. Ba’zi xollarda uning rivojlanishini taraflar endi karama-karshi kurashga kirishganlarida va birinchi nokulayliklar va talafotlarni xis kilganlarida to’xtatish mumkin. Boshka xollarda konflikt tuzatib bo’lmas zarar yetkazilgandan keyinna xal kilinishi mumkin ( insonlar xalokati, turar-joylarning kulashi, mulkni yo’k kilib yuborilishi va b.).
Konfliktlarni xal qilishning keng tarkalgan yo’li - bu tinchliksevar kuchlarning aralashuvidir. Bu kuchlar konfliktli vaziyatning o’ziga (1), konfliktni saklab turuvchi xolatlarga (2), shuningdek ishtirokchilarning o’ziga (3) ta’sir ko’rsatishi mumkin. Konfliktni muvaffakiyatli xal etishning muxim koidalaridan biri - bu “xak” va “noxak” taraflarni bir-biriga karshi ko’yish emas, balki ikkala tarafning manfaatlarini to’la yoki kisman kondirishga imkon beruvchi karama-karshilikni xal qilish yo’llarini topishdir.
Ma’lumki, konflikt asosi bu subyektlar o’rtasida karama-karshiliklardir. Shu sababli konfliktlarni xal etishning eng makbul va natijali yo’li - bu ko’rsatilgan ziddiyatlarni bartaraf etilishidir. Birok bu yo’lga xar doim xam erishib bo’lmaydi. Bundan tashkari, ziddiyatlarning turli tiplarini (ochik, yashirin, obyektli, obyektsiz va x.), ularning darajalarini, subyektlari xususiyatlarini, shuningdek, konfliktni to’xtatishga intiluvchi kuchlar ixtiyorida obyektiv imkoniyatlarni xam e’tiborga olish kerak.
Konflikt asosida yotuvchi ziddiyatlarni bartaraf etishning asosiy usullari kuyidalar bo’lishi mumkin:
- konflikt obyektini bartaraf etish;
- konflikt obyektini taraflar o’rtasida bo’lib olinishi;
- obyektdan foydalanish navbatini yoki birgalikda foydalanish koidalarini o’rnatish;
- obyektni boshka tarafga berganlik uchun taraflardan biri tomonidan kompensasiya qilish;
- konflikt taraflarini ajratib ko’yish;
- taraflar munosabatlarini ularning umumiy manfaatlarini aniklashga yo’naltirish va b.
Konfliktlarning xal kilinishi - bu moxiyatiga ko’ra nizoli masala bo’yicha taraflar o’rtasida kelishuvga erishishdir. Bunday kelishuvning uch asosiy turi bor : 1) taraflar fikrining bir-biriga mos kelishi natijasida kelishuv ; 2) qonunchilikka yoki tashki kuchning axlokiy erkiga muvofik keluvchi kelishuv ; 3) karama-karshi kurashuvchi taraflardan biri tomonidan ma’kullangan va ilgari surilgan kelishuv.
Birinchi va uchinchi xollarda konfliktni xal qilish rakiblarning ikki taraflama faollini takozo etadi. Xalqaro va ichki siyosat soxasida amaliyot shuni ko’rsatadiki, ko’p xollarda konfliktni xal qilish jarayonini kuchli rakib tomonning o’z erkini nisbatan zaif tomonga bir tomonlama majburan o’tkazish sifatida tushunish mumkin emas. Negaki majburiy qabul kilingan karorning umri kiska bo’ladi, konflikt u yoki bu shaklda yana tiklanadi . Masalan, sobik Sovet Ittifokida avvaldan mavjud xududiy chegaralarning sun’iylini eslash kifoya. Ittifok inkirozga uchraganda va unga boglik millatlararo nifoklarning vujudga kelganidan so’ng, xalqlarning xududiy bo’linish muammosi juda keskin tarzda namoyon bo’ldi.
Shu sababli kuch ishlatish yo’li, ya’ni xarbiy yo’l bilan kon-fliktni xal etish mustaxkam nezga ega bo’lmaydi. Urushda ma¦lubiyatga uchrash, boy berilgan manfaatlarni kaytarishga bo’lgan intilish - zo’ravonlik kayfiyatlarini keltirib chikaradi. 1905 yilda rus-yapon urushi Rossiyaning ma¦lubiyati bilan tugadi. Birok, 1945 yilda Sobik Ittifok revansh oldi. Bu o’z navbatida ko’p yillar davomida Kurill orollari muammosi ustida bosh kotirayotgan yapon tarafiga yokmadi.
Xozir ikki mamlakat o’rtasida konflikt go’yoki to’xtatilgandek ko’rinadi. Birok, uzil-kesil karorga erishilmadi. U yoki bu urushlar natijasida vujudga kelgan boshka xududiy muammolar vakti-vakti bilan kun tartibidan joy olib turadi.
Birok, ikkala tarafni xam kanoatlantiruvchi karorga erishilmasa, nima kilmok kerak? Bunday vaziyat ba’zi xollarda konflikt yo’nalishini o’zgartirishi mumkin. Bu nafakat taraflar karama-karshi kurashi predmeti va motivlarini, shuningdek, ba’zida ishtirokchilarning o’zlarini xam almashinuvini anglatadi. Fukarolik va mexnat nizolari bo’yicha sud amaliyotida bunga o’xshash vaziyatlar uchrab turadi.
Ba’zan mexnat va fukarorlik-huquqiy nizolari yillar davomida cho’ziladigan sansalorlikka aylanishi mumkin. Konflikt predmeti allakachon yo’k bo’lib ketgan, nizoli karor qabul kilgan raxbarlar tarkibi xam o’zgargan, shikoyatchi esa, xanuz qonun talablariga e’tibor bermay vaziyatni o’z foydasiga xal qilishga erishmokchi bo’ladi. Bu yerda motivasiya o’zgaradi, “motivning maqsad tomon o’zgarishi” namoyon bo’ladi. Boshkacha aytganda konflikt yan jixatlarga ega bo’lib o’zgaradi.
Sanatoriyada tibbiyot xamshirasi bo’lib ishlovchi M. shtatlar kiskarishi bo’yicha ishdan bo’shatilgan. U ishdan bo’shatilish motivlari bilan rozi bo’lmagan, bunga xakikiy sabab bosh vrach bilan bo’lgan yomon o’zaro munosabatlar deb xisoblagan. Sanatoriya ma’muriyatining karori ustidan sudga shikoyat kilinganida natija bermagan. Shunda M. sanatoriya bosh vrachi ustidan prokuraturaga, kasaba uyushmasi ko’mitasiga va markaziy gazeta taxririyatiga shikoyatlar yozgan. M. konstitusiyaviy sudgacha kator shikoyatlarni yozaverib, natijada bu konfliktga ellikdan ortik tashkilotlarni jalb kilgan. Uning o’zi esa, ishga tiklash masalasi uni allakachon kiziktirmayotganli ( u bu vaktda xususiy klinikada ishlayotgan edi) ni aytib, gap sanatoriya bosh vrachi va boshka xodimlarning “insonga noinsoniy munosabatda bo’lganliklari” uchun jazolash “prinsipi” xakida ketayotganlini bildirgan.
Chukur va keng ko’lamli konflikt tizimni inkirozli xolatga va okibat natijada uni buzishga, xalokatga yoki jiddiy o’zgarishga olib kelishi mumkin.
Inkiroz odatda jamiyat kadriyatlari tizimini shikastlanishi, xokimiyat, boshkaruv institutlarining buzilishi, ijtimoiy nazoratning zaiflashuvi, anomaliyaning vujudga kelishi, ya’ni odamlar o’rtasida mavjud tartibotni ochik buzilishi bilan boglik. Shu sababli ba’zida kimlardir rivojlanayotgan konfliktga befark karaydilar xam. Ko’pincha esa kishilar konfliktlarni zudlik bilan bartaraf etish uchun barcha imkoniyatlarni safarbar qilishga moyil bo’ladilar.
Ma’rifiy xayot kechirish norozilar , “kiynokka solinganlar”ni yuzaga keltirishni rad etib, balki odamlar o’rtasida uzok muddatli munosabatlarga asoslangan turmush farovonlini ta’minlashdan iborat. Tarixiy tajriba esa kuch ishlatish va boshka tarafni aldash bilan yutukka erishish, ularni xokimiyat va mulkchilik tizimida mustaxkamlash mumkinlini ko’rsatadi.
Konfliktni barxam toptirishga yo’naltirilgan shaxslar va guruxlarning kuch-g’ayrati xamma xollarda bir xil emas, ikkala tarafning manfaatlarini e’tiborga olish kerak. Bir taraf xak bo’lmasli mumkin, boshkasi xam aybsiz, kamchiliksiz bo’lmaydi. Birok, birinchi tarafning o’z manfaatlari bo’lishi mumkin va agar ularni umuman e’tiborga olinmasa, konflikt vaktincha bosilishi mumkin, birok yo’kolmaydi. Ijtimoiyist konfliktologlar tomonidan konfliktni tinch yo’l bilan xal etishning kator usullari1 ishlab chikilgan, shuningdek, buning uchun zarur omillar ko’rsatilgan.
Ularga kuyida usullar va omillar kiradi :
- institusional: jamiyatda maslaxatlar, muzokaralar o’tkazish va o’zaro foydali karorlarni axtarish uchun xizmat kiluvchi mexanizmlar, jumladan qonun chikarish, sud va ijro xokimiyati doirasida mexanizmlar (konstitusiyaviy sud, arbitraj va b.)ning mavjudli;
- konsensual: makbul karor kanday bo’lishli xakida konfliktlashuvchi taraflar o’rtasida kelishuvning mavjudli;
- kumulyativ omil: u kanchalik oz bo’lsa, tinch yo’l bilan xal etish extimoli shunchalik yukori bo’ladi. Boshkacha kilib aytganda konflikt yan muammolar va ishtirokchilar bilan o’sib bormaydi;
- tarixiy tajriba omili: bunga o’xshash konfliktlarni xal qilish usullari kiradi. Bunda oksokollar va boshka obro’li shaxslar muxim rol o’ynashlari mumkin ;
- kuchlar muvozanati omili: agar konfliktlashuvchi taraflar majburlash imkoniyati bo’yicha taxminiy teng bo’lsalar, ular konfliktni tinch yo’l bilan xal qilish yo’llarini kidirishga majbur bo’ladilar;
- psixolok omil: konflikt vaktida karor qabul qilishga mas’ul bo’lganlarning shaxsiy xususiyatlariga ko’p narsa boglik bo’ladi. L.Kozerning yozishicha, konflikt subyektlari uning befoydali va noo’rinlini tushunib yetsalar o’z xatti-xarakatlarini konfliktni yuzaga keltirgan dastlabki maqsadga erishish uchun emas, balki mavjud vaziyat yuzaga keltirgan ijtimoiy tanglikni kamaytirish uchun kaytadan o’zgartira boshlaydilar1.
Ijtimoiy guruxlar konfliktlarini xal etish.
Konflikt tadkikotchisi uchun va ishtirokchilarining o’zlari uchun xam yirik ijtimoiy muammolarni tartibga solishning zarurlini tushunib yetish muxim, bu muammolar nezida ko’p konfliktlar yuzaga keladi. Bu ishda ziyolilarning turli ijtimoiy katlamlari asosiy rolni o’ynaydi, chunki aynan shu ijtimoiy gurux fikrlarning ko’zgolishini susaytirishi, ¦azablangan taraflarga “yaxshilik va bosiklik”ni yoyishi kerak. Aynan shu jixatdan shovinistik va millatchilik mafkurasini koralash eng ta’sirchan xisoblanadi.
Tinchlik va kelishuv xakida chakiriklar bilan kechuvchi ko’p tadbirlar o’zining muximliga karamasdan vaktinchalik xisoblanadi. Koida bo’yicha ular konflikt moxiyatiga ta’sir etmaydi, balki fakat uning bellariga taallukli bo’ladi.
U yoki bu konfliktlashuvchi taraf raxbarlarining rasmiy yoki norasmiy xarakati o’ta axamiyatlidir. O’z tayinlanishiga ko’ra xokimiyat markazlari odamlarning ziddiyatli manfaatlarini muvofiklashtirishni uddalay olishi kerak. Xokimiyat tuzilmalarining raxbarlari kamida muayyan erk-irodaga, maxorat va intellektga ega bo’lishlari so’zsiz talab etiladi.
Ijtimoiy guruxlarning biror axamiyatli konfliktida yo’lboshchilarda institutlashtirish, instrumental ( iktisodiy va boshka turda ra¦batlantirish, sanksiyalar, tarbot, qonunlarni ishlab chikish va b.) va boskichli muntazam yondoshuvlarni tezlik bilan jamlashga bo’lgan xoxish; milliy xususiyatlarga karamasdan taraflar uchun teng sharoitlarni yaratish ; millatlararo munosabatlarni insonparvarlashtirish, nixoyat, xakam sudyalarni jalb etishga bo’lgan intilish kuzatilgan. Aytish joizki, To¦li Korabo¦da konfliktni to’xtatishga bo’lgan ko’p sonli urinishlarda yukorida sanalgan xarakatlardan xech biri amalga oshirilmagan, muzokaralar rejasiz va oldindan tayyorgarliksiz , tartibsiz olib borilgan va , tabiiyki, birorta ijobiy natijaga erishilmagan.
Fakat millatlararo konfliktlarda emas, shuningdek ko’pna boshka konfliktlarda ishlatilishi mumkin bo’lgan usullardan biri bu taraflarni ajratish, ularni bir-biridan aloxida qilishdir. Turmush konfliktlarida bu ko’shnilarni turli joylarga ko’chirish, oilada - ajralish, tashkilotda - konfliktlashuvchi xodimlarni turli bo’limlarga o’tkazish bo’lishi mumkin. Xalqaro amaliyotda taraflarni ajratish “xavfsizlik yo’la”ni o’rnatish, tinchliksevar kuchlarni kiritish va x.ni takozo etadi. Tabiiyki, taraflarni ajratish karama-karshi kurashuvchi kuchlarning karshiliga uchrashi mumkin, birok ba’zida xalqaro amaliyot ko’rsatganidek, u yagona samarali usul bo’lib xisoblanadi.
Konfliktning goyaviy va ijtimoiy-ruxiy elementlariga ta’sir etish xam muxim, xususan, konfliktlashuvchi boshka taraf xakida , uning xarakatlari va xulk-atvor motivlari xakida soxta tasvvurlardan xalos bo’lishga xarakat qilish kerak. Bunday buzuk tasavvurlar, ortikcha bo’rttirib ishonishlar, soxta axborot, mish-mishlar odatda va , ayniksa, millatlararo munosabatlarda kam emas.
Konflikt xarajatlarini uning rivojlanishini nazorat qilish orkali kamaytirish mumkin. Bu yerda gap fakat keskinlik yo’nalishini o’zgartirishdana emas, balki uni tartibga solish xakida (masalan, “jamoaviy shartnoma” tizimlarida mexnat nizolarida) xam boradi. Koidaga ko’ra, tarixning doimiy guvoxlik berishicha, taraflardan birini cheklashga karatilgan choralar qabul kilinadi. Bu xolda vaktinchalik samarali bo’lgan tashvikot, ma’muriy, kuch ko’llash vositalari ko’llaniladi. Birok bu yerda konflikt asosida yotuvchi uzok vakt davom etuvchi ziddiyatlarni xal qilish bo’yicha ko’shimcha amalga oshiriladigan xarakatlar juda muximdir.
Bir vaktning o’zida raxbar barcha tarafni vaktinchalik kanoatlantiradigan konfliktni xal etish bo’yicha choralarni ko’llashi mumkin (raxbariyatning kompromiss ish tutish uslubi). Raxbarning imkoniyatlari yetarli darajada bo’lmasli xam mumkin, uning rakiblari va maslaxatchilari ba’zida uni jiddiy karorlarni qabul qilishga undashlari mumkin.
Yirik ijtimoiy konfliktni xal kilinishiga oxir maqsad deb karash kerak emas. Gap shundaki, jamiyatni izdan chikarishga olib keluvchi yirik guruxlar o’rtasida konfliktlarni bir oddiy sababga ko’ra fakat salbiy ko’rsatkich sifatida asosiy insoniy kadriyatlar darajasiga bir ma’noda joylashtirish mumkin emas; ular ( muayyan sharoitlar mavjudlida) fakatna buzgnchi funksiyani emas, shu bilan birga barcha ijtimoiy-siyosiy barkarorlikni saklovchi funksiyani xam bajarishlari mumkin.
Aslida manfaatlar o’xshashliga yoki farklanishiga asoslangan to’knashuvning tabiiyli va mukarrarli tan olinishi xakida tezisga tayanadigan bo’lsak, ochik namoyon bo’ladigan ziddiyatlar ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash nuktai nazaridan yetarli darajada foydali bo’lishi mumkin. Muammo tanglikni olib tashlash, konfliktning o’zini bartaraf etishda emas, balki uning rivojlanishi bilan boglik xavfni iloji boricha kamaytirishda, ya’ni to’knashuvlarni maxorat bilan boshkarishdadir. Bunday yondoshuv rakibda ko’rolmaydigan dushmanni emas, balki bo’lgsi sherik (xamkor)ni ko’rishga majbur etadi.
Bu xususda konfliktolok nazariya eskalasiya va deeskalasiyaga yo’naltirilgan xarakatlar konfliktlarni yumshatish ishida natijali bo’lishga imkon beruvchi turli sharoitlarni ko’shimcha tadkik etish zarurlini ko’rsatadi. Konfliktni xal etish bilan boglik yondoshuv metodlari konflikt xolatlari, bu konfliktni xal etishning extimol tutilayotgan okibatlari xakida ko’shimcha bilimlarni talab etadi.
Totuvlikning goyaviy asosi bu davlat xokimiyatida ko’p ukladli iktisod konsepsiyasidir. Mulkchilik va xokimiyatni kayta taksimlash ikki ukladning mavjud bo’lishiga olib keladi: davlat va bozor mulkchili. Bunday xolatda davlatning o’zi so’zsiz tarzda kuchli bo’lib kolaversada, uning funksiyalari torayadi. Qonun doirasida amalga oshiriladigan mulk va xokimiyatning kayta taksimlanishi konfliktni yumshatadi. Iktisodiyotning davlat va xususiy mulkchilik sektorlari orkasida turgan yirik ijtimoiy guruxlar aloxida faoliyat ko’rsatadilar va bir-birlari bilan asosan rakobatlashuvchi tovar ishlab chikaruvchilar sifatida to’knashadilar. O’tish davri xarajatlari shu tarika nisbatan makbul mikdorgacha kamaytirilishi mumkin.
Xalqaro konfliktlarni xal qilish. Xalqaro konfliktlarni xal etish bir muncha murakkab xisoblanadi. Ular an’anaviy ravishda rakobat va zo’rlik bosh, muxim rol o’ynaydigan davlatlararo keskinlashgan munosabatlardan iborat. Bu yerda ko’pincha irkiy, sinfiy va guruxiy, milliy, xududiy va boshka manfaatlar chambarchas ko’shilib ketadi. Kurashga turli xil xukumat va xususiy tashkilotlar, ijtimoiy xarakatlar jalb kilinadi.
Keyin o’n yillikda xalqaro konfliktlarni tushunishda jiddiy o’zgarishlar kuzatildi. Mavjud ziddiyatlarni tinch yo’l bilan o’zaro makbul va keng kamrovli vositalar yordamida xal qilish mumkinli xakida goya vujudga keldi va keng tarkaldi. Bu goya tinch yo’l bilan yechimlarni axtarib topishni ilgari surar ekan, uning o’zi konfliktologiya nazariyasining rivojlanishi va amaliy maqsadlar uchun ijobiy va foydalidir.
Tinch yo’l bilan xal etish usulini tanlashda ochik namoyon bo’ladigan ziddiyatlarning kat’iy chegaralarini bellash maqsadga muvofikdir, chunki yashirin ziddiyatlarga karaganda ularni boshkarish yenl kechadi. Bundan tashkari, rakibga va konfliktning xar kanday ishtirokchisiga dushman sifatida emas, balki xamkor (sherik) sifatida karash kerak.
Xalqaro konfliktlarda yanlikni odatda ikki yondoshuvni tushunish bilan farklaydilar.
An’anaviy yondoshuv konflikt nezida yotgan ziddiyatlarni xal qilish bilan boglik. U jaxonda yuz beruvchi o’zgarishlarni yetarli darajada aks ettirgan ijtimoiy nazariyalar bilan muvofiklashtiriladi. Ikkinchi yondoshuv keyin yillarda ishlab chikilgan. U umumiy ko’lamda tinchlikni barkarorlashtirishga, shuningdek, kurolli konflikt imkoniyatlarining o’zini cheklashga karatilgan “tinchlik yaratuvchilik” goyalari bilan boglik. Kurolli konfliktlar extimolini cheklashga karatilgan tinchlikni o’rnatuvchi usullari o’z ichiga konfliktlarga yo’l ko’ymaslikning institusional usullarini kidirish va rivojlantirishni oladi. Bu yondoshuv davlatlar va xalqlar o’rtasida munosabatlarning bo’lgsi andozalari uchun ayniksa ma’kuldir. U kisman amalda sinalgan (Serbiya va Xorvatiya, Gruziya va Janubiy Osetiya, Kiprda grek va turk jamoalari chegaralariga tinchlikparvar ko’shinlarning kiritilishi va b.) va nisbatan bo’lsada xam o’z samarasini ko’rsatgan.
Muzokaralar yuritish konfliktlarni xal qilish usuli sifatida. Taraflar karama-karshilini bartaraf etishning barcha usullari ichida muzokaralar eng samarali xisoblanadi. O’zaro ta’sir etishning muzokaraviy tipi uchun taraflarning ko’zlangan natijaning xech bo’lmaganda biror kismiga erishishga, muayyan kompromissga borishga bo’lgan intilishlari xosdir. Muzokaralar jarayoni kuyida sharoitlar bo’lganda boshlanishi mumkin: 1) taraflar ziddiyatli manfaatlardan tashkari axamiyatli umumiy manfaatlarga xam ega bo’ladilar ; 2) taraflar o’zlari uchun foydali bo’lgan muayyan bitim yoki bir xil tushunishga erishishning imkoniyati bor deb xisoblaydilar ; 3) ular o’zaro koniktiruvchi karorlarni izlashda muzokaraga kirishadilar1.
Muzokaraviy jarayondan samarali foydalanishga misol bo’lib Dnestr bo’yida konfliktli vaziyat xisoblanadi. Bunda karama-karshi kurashuvchi taraflarni vaktinchalik bo’lsa-da kelishtirishga erishilgan, okibatda kon to’kishlar oldi olingan. Chechenistonda esa, bunday muzokaraviy jarayon ko’llanilmagan.
Konfliktni o’chirish uchun taraflar nizoli masalalar xakida va keyin kanday bo’lishlari xakida kelishib olishlari kerak. Bunda nizo predmeti kanchalik anik va kat’iy bellansa, konfliktni uzil-kesil xal kilinishining imkoniyati shunchalik ko’p bo’ladi.
Muzokaralar o’z ichiga xarakatlarning turli tiplarini oladi: iltimoslar, talablar, takliflar, va’da berishlar, rad etish va x.
Kishilik jamiyati butun tarix davomida muzokaralar yuritishning boy tajribasini to’plagan. Bu tajribaning shakllanishida nafakat siyosatchilarning, shuningdek, ekspertlar , jurnalistlar, boshka-ruv soxasi mutaxassislari , olimlarning xam katta xissasi bor. So’ng o’n yillik esa ularni yuritishning ayrim koidalari va tartiblarini tadkik etish davri bo’ldi. Muzokaralarning elementlari: uning taraflari, bevosita ishtirokchilari, predmeti, o’zaro kommunikasiya kanallari, axborot aniklandi. Ko’pchilik tadkikotchilarning fikriga ko’ra, axborotning yetishmovchili ishtirokchilarning shubxalanishiga va ishonmasliga, ya’ni konfliktning chukurlashuviga olib keladi. Shuningdek, muzokaralarning borishi va natijalarini baxolash mezonlarini ishlab chikishda kiyinchiliklar xam mavjud. Umuman olganda ishtirokchilarning xatti-xarakati mavjud vaziyatga, shuningdek, ularning ta’lim va madaniy darajasiga, irodaviy va boshka shaxsiy xususiyatlariga boglik.
Menejmentga bashlangan ishlarda katta e’tibor ishlab chikarish konfliktlarini xal qilish muammolariga karatilgan. Bu yerda muzokaralarga tayyorgarlik ko’rishning o’zi o’ta muximdir. Unga rakib (muzokaralar bo’yicha xamkor) , uning shaxsiy xususiyatlari, extimolli argumentlari xakida ma’lumotlarni yish kiradi. Muzokaralar vaktida konfliktning keskinlashuviga karshi ta’sir ko’rsatuvchi xatti-xarakat yo’nalishi tavsiya etiladi. Bunda asosiy koidalar juda oddiydir : 1) bir-birlarining huquqlarini tan olish; 2) sherik tomonni batafsil tinglash; 3) sherik tomon nuktai nazari tushunilganlini namoyish etish ; 4) konfliktning sherik taraf tomonidan kanday qabul kilinayotganlini aniklash; 5) muxokama predmetini kat’iy shakllantirish; 6) umumiy nuktai nazarni kayd etish; 7) taraflarni nima ajratayotganlini aniklash; 8) shundan so’ng konflikt mazmunini kaytadan tasavvur etish; 9) umumiy karorni topish ; 10) yakdillik va farklarni kayd etib , umumiy karorni qabul qilish.
Muzokaralar yakunlanishida yuz berishi mumkin bo’lgan tipik xatolar va xatto or okibatlar kuyidalar bo’lishi mumkin, ya’ni:
-sherik taraf o’zining yanglishganlini rakibining xatosi deb biladi;
-sherik taraf o’z manfaatlarini kisman yashiradi;
-sherik taraf zaruriyatsiz “urush xolati”ni qabul qilishi yoki mudofaaga kirishishi mumkin;
-sherik taraf o’z ustunlini tan olishni talab kiladi;
-eski arazlar yodga olinadi, rakibning zaif tomonlariga e’tibor karatiladi;
-muzokaralar nixoyasida “golib” va “ma¦lub” e’lon kilinadi.
Muzokaralarda tanglik manbalari ko’pincha fakat uning ishtirokchilari tasavvurlaridana mavjud bo’ladi. “Soxta” konfliktlarni xal qilish xakikiy konfliktlarga nisbatan kiyin bo’ladi. Fakat malakali olib borilgan muzokaralarna bunday “konflikt-sharpalar”ni kun tartibidan chikarishi mumkin, bu esa xakikiy mavjud konfliktlarning xal etilishini ma’lum darajada yenllashtiradi.
Muzokaralar ishtirokchilar o’rtasida ishonchning mustaxkamlana borishi bilan yanada yaxshilanishi mumkin.
Mexnat va xalqaro konfliktlar , boshkarma tizimida konflikt-larni xal qilishga taallukli muzokaralarni yuritish bo’yicha ko’pna tavsiyalar amerikalik tadkikotchilar tomonidan ishlab chikilgan:
1) muzokaralar tartib asosida va ish moxiyati bo’yicha olib borilishi kerak;
2) muammoni tomonlarning bir xil tushunishlariga erishish va shundan so’ng uni birga xal etishga erishish;
3) kishilarga ularning muammolaridan aloxida xolda karash, munosabatlarni yaxshilash, ishontirishga intilish muxim;
o’z karashlarinzni asoslantiruvchi adolatli yondashuvdan foydalaning. Ma’kullamasanz xam boshkalar tomonidan bildirilgan fikrlarni xurmat kiling;
nimaga intilayotganlinzni yoddan chikarmang, xayollarga ko’p berilmang.
Konfliktni xal etish usuli sifatida muzokaralarning muximlidan tashkari ularning jiddiy cheklanganlini xam aytish joiz. Muzokaralar yordamida doim xam xar kanday konflikt asosida yotgan obyektiv ziddiyatlarni zaiflashtirish yoki yo’kotishning iloji yo’k. Birok, ular avval kelishmovchiliklarni yensh mumkin bo’lmagan joylarda foyda berishi shubxasizdir.
Ba’zida o’zaro ta’sirning muzokaraviy tipi kurashga xam aylanishi,xususiy sabab asosida muzokaralar orkali yanada chukur kelishmovchiliklar yoki subyektlardan birining yanada chukur e’tirozlari yuzaga kelishi mumkin. Bunday kurash predmeti bo’lib, muzokaralar predmetini tashkil kiluvchi kelishmovchiliklar emas, balki, masalan muzokaralar natija bermasa, yashirin kelishmovchiliklar bo’lishi mumkin.
Garovga olish bilan boglik muzokaralar.
Endi konfliktlarning eng keskin va xavfli turlarida, aynan garovga olishda muzokaralarni yuritish bo’yicha ¦arb mutaxassislarining ba’zi tavsiyalariga to’xtalamiz.
Garovga olishda muzokaralarda kuyida xolatlar chukur tahlil etilishi va e’tiborga olinishi kerak: 1) garovga oluvchilar shaxsi xususiyatlari; 2) garovga olish motivlari va jinoyatchilar maqsadlari; 3) garovga oluvchilarning yakin va uzok vaktga mo’ljallangan xatti-xarakatlari; 4) ular bilan muzokaralar yuritishning kelishilgan tartibi; 5) muzokara yurituvchi shaxs va psixolog-maslaxatchini tanlash; 6) muzokara yurituvchilar, raxbariyat va yorib kirish guruxi o’rtasida kat’iy o’zaro ta’sirni tashkillashtirish.
Ko’rsatilgan vaziyatda muzokaralarning bosh vazifalari kuyidalardir: a) garovga olinganlar xayoti; b) garovga oluvchilarni tutish; v) mulkni kaytarish yoki ximoya qilish.
Muzokaralar predmeti kuyidalardir: garovga olinganlarni ozod etish shartlari; garovga olinganlar va garovga oluvchilar uchun ozik-ovkat maxsulotlari yetkazish; garovga oluvchilarga erkinlik berish shartlari; tovon to’lash xakida masala; muzokaralashuvchi taraflar o’rtasida o’zaro munosabatni shakllantirish xakida masalalar va x. Mutaxassislar garovga oluvchilarda kuchli ruxiy xolatni yo’kotishni muxim deb xisoblaydilar, chunki bu ular tomonidan kotilliklar yoki boshka kutilmagan xarakatlarni sodir etish extimolini kamaytiradi. Shu sababli muzokaralarni yakunlashga shoshilish va erishilgan barcha bandlarga kat’iy rioya etish tavsiya etiladi. Tavsiyalarda garovga olganlar bilan kanday mulokotga kirishish, uni kanday amalga oshirish, muzokara olib boruvchi shaxslar va mulokotning boshka ishtirokchilari kanday talablarga javob berishlari lozimli xakida maslaxatlar beriladi. Shubxasiz, muzokaralarni uzilish xavfi va garovga olinganlarni ozod etish uchun kuch ishlatish zaruriyatini doimo e’tiborga olish kerak.
Kuch ishlatish yo’llari qonun doirasida va kachonki tinch yo’l bilan xal etish samara bermagan xollardana ko’llanilishi mumkin. Kuch ishlatish shakllari turlicha, ular xar doim xam odamlarga jismoniy zarar yetkazishni nazarda tutmaydi, balki ommani sikib ko’yish, to’siklarni o’rnatish, boshlovchilarni tutish, “tinch yo’laklar”ni joriy etish va b.ni o’z ichiga oladi, bu vositalarning ko’plari BMT tinchliksevar kuchlari tomonidan Yevropa, Osiyo, Afrika va dunyoning boshka xududlarida muvaffakiyat bilan ko’llanib kelinmokda.
Ba’zida masalani kuch ishlatish yo’li bilan xal etish xavfining o’zi konfliktdan chikishga yordam qilishi mumkin.
4.Ijtimoiy tanglik.
Tushunchasi. Ijtimoiy tanglik moxiyatiga ko’ra bu borlikni qabul qilish va baxolashning o’ziga xos vaziyati, ijtimoiy ong va xulk-atvorning muayyan xolatidir. Odatda bunday vaziyat konflikt uchun xos. Ijtimoiy tanglik ko’lamlari koida bo’yicha konflikt ko’lamlari bilan kiyoslanadi va bellanadi. Shaxslararo, guruxlararo, millatlararo yoki jamiyatda umumiy tanglik xakida fikr yuritish mumkin.
«Ijtimoiy tanglik» atamasi huquq sosioloyasi, psixoloya, ijtimoiy falsafa, tarix va siyosiy fanlar kategoriyalari katoriga kiradi va unga fanlararo tushuncha sifatida karash mumkin.
Shunday kilib, ijtimoiy tanglik tabiiy yoki ijtimoiy muxit tazyiki ostida yuzaga keluvchi va muayyan vakt oralida davom etuvchi gurux yoki butun jamiyatning xissiy xolatidir. Insonlarga bo’ysunmaydigan tabiiy kuchlar ta’sirida (iklim o’zgarishi, resurslarning kamayishi, zilzila va b.) kishilarning odatda xolati keskin o’zgarishi mumkin.
Ijtimoiy tanglik esa, xar kanday boshka ijtimoiy xodisa kabi sharoit, vakt, joyning muayyan uygnliga amal kiluvchi umumiy va maxalliy shart-sharoitlar va sabablarga ega.
Ijtimoiy tanglikning eng umumiy shart-sharoitlari - bu butun axoli ommasi yoki uning ko’pchilik kismining extiyojlari, manfaatlari, kutilayotgan ijtimoiy yechimlari bilan ularning ama-liy kanoatlantirilishi o’rtasida yuzaga keluvchi va norozilikni kuchayishiga, aloxida shaxslar va guruxlar tajovuzkorlini ortishiga, ruxiy ko’z¦alish va asabiylikni keskinlashuviga olib keluvchi barkaror va uzok davom etadigan, xal kilib bo’lmaydigan vaziyat xisoblanadi. Boshkacha kilib aytganda, gap konfliktli vaziyatning axoli onda aks etishi xakida boradi.
Ijtimoiy konflikt jamiyatda kuyida kamida ikki xolat bo’yicha yuzaga keladi: birinchidan, odamlarning ko’pchili avvaliga o’zlarining ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy, milliy, madaniy yoki boshka xayotiy muxim extiyojlari, manfaatlari va huquqlarining kondirilishi xavf ostida kolganlini yoki kondirish mumkin bo’lmaslini oz darajada anglagan bo’lsalar, ikkinchidan, mavjud ijtimoiy sharoitlarda o’z manfaatlarini amalga oshirish va o’z extiyojlarini kondirish imkoniyatiga ega bo’lmagan odamlarning nisbatan ozchilik kismi o’z huquqlarini kamsitishga yoki xakikiy (yoki soxta) to’siklarga karshi kurash boshlab, jamiyatda konikmaslik, ko’rkuv, tushkunlik, lokaydlik kabi kayfiyatlarni tarkatgan xollarda.
Ijtimoiy tanglik xar kanday xamjamiyat mavjudlining doimiy bo’lmasada, zarur xususiyatidir. Mikrodarajada inson uni kuchli xissiy xolat(stress) sifatida boshidan kechiradi, unga nisbatan “immunitet” ishlab chikaradi, shu bilan inson ijtimoiy madaniyatining zarur kismiga aylanadi. U yoki bu darajada va shaklda tanglik odamlarga butun xayotlari davomida xamkorlik kiladi.
Makrodarajada ijtimoiy tanglik ma’rifiy jarayonlarga kirib , butun jaxon xamjamiyatiga sinb boradi.
Olib borilgan tadkikotlar shuni ko’rsatadiki, ijtimoiy tanglik, eng avvalo, ijtimoiy-ruxiy va xulk-atvor darajalarida namoyon bo’ladi va kuyida xususiyatlar bilan xarakterlanadi :
- ijtimoiy xayotning xayotiy muxim soxalarida mavjud sharoit (vaziyat)lardan konikmaslik kayfiyatlarining yoyilishi (Sobik Ittifokda XX asr 90-yillarida ijtimoiy tanglik narxlarning keskin o’sishidan, inflyasiyadan, iste’mol bozorining tankislashuvidan, shaxsiy xavfsizlikning yo’klidan, atrof-muxitni ifloslanishidan konikmaslikda namoyon bo’lgan) ;
-xokimiyatga ishonchning yo’kolishi, xokimiyatning obro’sizlanishi, lokaydlik kayfiyatlari, turli mish-mishlarning tarkalishi. Butun jamiyatda, aloxida xududiy birlikda ommaviy ruxiy notinchlik, xissiy ko’z¦alish muxitini vujudga keltirish ;
- xulk-atvor darajasida ijtimoiy tanglik stixiyali ommaviy xarakatlar (vaximali extiroslar, «kora kun» uchun ozik-ovkat maxsulotlari va sanoat tovarlarini xarid qilish va b.) turli xil konfliktlarga, namoyishlar, ish tashlashlar, norozilik va bo’ysunmaslikning boshka shakllariga ko’shilib ketishida, boshka xududlarga yoki chet elga majburiy va ixtiyoriy ko’chib ketish kabi xarakatlarda namoyon bo’lishi mumkin;
- xududiy darajada ijtimoiy tanglik ko’pincha turli ijtimoiy-siyosiy tuzilmalarning omma orasida ta’sir ko’rsatish va xokimiyat uchun kurashda faollining o’sishi bilan, turli ekstremistik guruxlar faoliyati , jinoiy elementlar faolli ortishi bilan boglik bo’ladi.
5.Konflikt ishtirokchilarining ruxiyati.
Kichik va katta guruxlar darajasida, shuningdek, shaxs darajasida konfliktlar murakkab tabiatga ega va ularni fakatna obyektiv va subyektiv sabablar o’zaro ta’sirini e’tiborga olgan xolda tushuntirish mumkin.
Xar kanday jamiyatda shaxsiy yoki guruxiy konfliktlar fakat tashki (iktisodiy, ijtimoiy, madaniy va b.) sabablar bilan emas, shuningdek, shaxslar va guruxlarning ruxiy xususiyatlari bilan xam yuzaga keladi. Ko’pchilik tadkikotchilar konfliktning tashki va ichki (ruxiy) omillarini bir xil axamiyatda omillar deb karashga moyildir.
Konfliktli vaziyatlarni tahlil etishda va ularni tartibga solish bo’yicha amaliy choralarni bellashda ruxshunoslar uchun eng muxim narsa bu konfliktlilik darajasini ortishiga olib keluvchi shaxslar va guruxlar xulk-atvorining tipolok ruxiy xususiyatlarini aniklash xisoblanadi.
Xulk-atvor modelidan kelib chikib umumlashgan ko’rinishda konflikt ishtirokchilarining kuyida uch asosiy ruxiy tipi farklanadi :
1. Destruktiv(buzgnchi) tip. Subyektning bu ruxiy tipi konfliktni yuzaga keltirishga va uni to rakibini jismonan yo’k kilib yuborishgacha yoki to’la ma¦lub qilishgacha kuchaytirishga intiladi. Turmushda - bu xudbin, janjal va mojarolar tashabbuskori, muassa-sada - tuxmatchi, ig’vogar omma orasida - tartibsizliklar va buzgnchi xara-katlar boshlovchisidir. Agar shunday toifa shaxslar bo’lmaganida ko’pna konfliktli vaziyatlar tinch yo’l bilan xal etilishi mumkin bo’lar edi. Bu xolat so’ng vaktda dunyoning turli xududlarida bo’lib o’tayotgan millatlararo konfliktlar misolida yakkol ko’rinadi. Xalqaro maydonda xarakat kilayotgan bunday subyektlar xam ma’lum (S.Xuseyn, Ben Laden va va b.)
Konfliktli xulk-atvor o’z-o’zini nazorat kilmaslik okibatida kelib chikadi. Konfliktlarga moyil kishilar koidaga ko’ra, yenl ta’sirchan, kaxrli, ko’pol, o’tkir xissiyotlarga va tavakkal qilishga moyil bo’ladilar, uzokni ko’ra bilmaydilar.
2. Konstruktiv (ijobiy) tip. Bu tipda shaxslar konfliktdan kochishga, xar ikkala tomon uchun makbul karorni topishga intiladilar. Konstruktiv yondashgan odam vositachi yordamidan foydalanadi va tanglikni yumshatishga yo’naltirilgan xarakatlarni amalga oshiradi. Konstruktiv tip subyektlar muzokaralarni ishtiyok bilan olib boradilar, kelishmovchilik predmetini va uni tartibga solish yo’llarini oydinlashtirishga intiladilar.
3.Konform tip. Konfliktda bunday tip shaxs ko’prok yon berishni, kurashni davom ettirishdan ko’ra itoatkorlikni afzal ko’radi.
Ko’p xollarda xulk-atvorning komform modeli boshkalarning tajovuzkor xarakatlariga obyektiv yordam qilishi mumkin , masalan, subyektlar o’rtasida ziddiyatlar arzimagan sabablarga ko’ra vujudga kelgan bo’lsa. Bu xolda xulk-atvorning kompromiss yo’li - bu konfliktni to’xtatishning eng yaxshi usulidir.
4 MAVZU: KONFLIKT IShTIROKChILARI