O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

ma’lum darajada asos bo`lishi ham mumkin. 
   Bizga ma’lumki, har qanday odam boshqa odamdan o`zining individual -
psixologik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bundan ma’lum bir odamga xos 
bo`lgan xislatlar nazarda tutiladi. Psixologiyada xarakter deganda mazkur shaxs 
uchun tipik hisoblangan faoliyat usullarida nomoyon bo`ladigan, tipik sharoitlarida 
ko`rinadigan va bu sharoitlarga shaxsning munosabati bilan belgilanadigan 
individual psixik xususiyat yig`indisi tushuniladi. Xarakter termini fanga qadimgi 
yunon olim va faylasufi Teofrast tomonidan kiritilgan. Xarakter so`zi yunoncha 
«tamg`a», «xususiyat» ma’nosini anglatadi. Teofrast o`zining xarakterga 
bag`ishlangan «traktat»ida 30 xil xarakterni ko`rsatadi.  
  Shaxsning individual - psixik xususiyatlari turli-tumandir. Masalan: kamtarlik, 
mag`rurlik, xudbinlik, samimiylik, rostgo`ylik, bahillik, g`amho`rlik, tortinchoqlik, 
quvnoqlik va x.k. Shunday ekan xarakterni tashkil qiluvchi xususiyatlar xarakter 
xislatlari deyiladi. Xarakter xislatlari 2 ta katta gruppaga bo`linadi: 
1.
 
Xarakterning ma’naviy sifatlari-mehnatsevarlik, halollik, rostgo`ylik, 
mehribonlik, tashabbuskorlik, kamtarlik kabilar; 
2.
 
Xarakterning irodaviy xislatlari-maqsadga intiluvchanlik, qat’iylik, jasurlik, 
mardlik, matonatlilik, o`z-o`zini tuta bilish kabilar. 
   Xarakter  tug`ma  o`zgarmaydigan xususiyat emas. U kishining hayot 
sharoitlarga bog`liq holda tarkib topib, o`zgaruvchan va tarbiyalanuvchandir: 
maxsus sharoitda, maxsus ta’lim-tarbiya ta’sirida salbiy xarakter xislatlarini 
bartaraf qilish, ijobiy xarakter xislatlarini tarbiyalash mumkin. Shaxs 
munosabatlari xarakter xislatlarining individual  o`ziga xos xususiyatni 2 xil 
tarzda aniqlaydi. Bir tomondan xarakterning mazkur xususiyati namoyon 
bo`ladigan har bir tipik vaziyat imotsional  kechilmalarining individual o`ziga xos 
xususiyati shaxs munosabatlariga bog`liq. Shu bilan bir qatorda, odam 
xarakterlarining usullari iroda xissiyot diqqat tafakkur xususiyatlariga ham 
bog`liqdir. Masalan: mehnatda namoyon bo`ladigan tirishqoqlik va puxtalik faqat 
mehnatga ijobiy munosabatda bo`lishi emas, balki diqqatning to`plashishiga 
harakatlarning aniqligi, irodaviy zo`r berishga va shu kabilarga bog`liqdir. Shu 
sababli harakat usullariga turli psixik jarayonlarning ustunlik qiluvchi tasiriga 
bog`liq holda xarakterning intektual, emotsional va irodaviy xislatlarni ajratish 
mumkin.  
      O’quvchilar  xarakter  xislatlarini bilish, ularga individual munosabatda 
bo`lishning asosidir. Odam xarakterik jamiyat uchun ham katta ahamiyatga 
ega. Kollektivning mehnat faoliyati va hayoti, undagi odamlarning xarakter 
sifatlari bilan belgilanadi. Ba’zi bir og`ir xarakterli o`quvchilar tufayli sinfdagi 
intizom, o`quvchilar o`rtasidagi munosabat sinfning psixologik muhiti 
buzilishi mumkin. Shu sababli har bir pedagog xarakter strukturasini, xarakter 
shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni, o`quvchilarda xarakterni tarbiyalash 
yo`llarini yaxshi bilishi lozim.  
Xarakterning fiziologik asosi 
    Bir  qancha  olimlarning  tadqiqotlarda odamlarning harakat usullari nerv 
sistemasi umumiy tipining xususiyatlari bilan aynan bir tipik vaziyatda va 
 
147

---

sharoitda bir xil ijobiy munosabatda bo`lish bilan solishtirib ko`rilgan. Bunda shu 
narsa aniqlangan-ki, nerv sistemasi umumiy tipining zid xususiyatlarga psixologik 
jihatidan zid bo`lgan xarakat usullari mos keladi. Masalan: sust nerv sistemasiga 
ega bo`lgan o`quvchilar yaxshi tanigan o`rtoqlarining tor doirasi bilan alohida 
qilishga loyiq bo`ladilar. Ular o`z tashabbuslari bilan o`zlari haqida kamdan-kam 
biror narsa aytadilar. Ular juda qiyinchilik bilan yangi tanish orttiradilar, ammo 
ular eski o`rtoqlari bilan uzoq vaqtga ajratayotgan bo`lsalar, ular bilan 
munosabatlarini uzushlari qiyin bo`ladi.  
     Aksincha,  harakatchan nerv jarayonlariga ega bo`lgan o`quvchilar odamlar 
bilan bo`ladigan munosabatlarida qarama-qarshi xususiyatlarning umumiy tipi ayni 
bir vaqtning o`zida temperamentning fiziologik asosi ham hisoblanadi. Bu esa ular 
o`rtasida mustahkam aloqa borishini bildiradi. Bundan temperament tipi 
xarakterning individual o`ziga xos xususiyatlarining paydo bo`lishidagi muhim 
psixologik sharoitdan biridir. 
      Tashqi  taassurotlar  natijasida  hosil bo`ladigan vaqtni aloqalar sistemasi 
xarakter fiziologik asosini ikkinchi tomonini tashkil qiladi. Dinamik stereotip  
(yunoncha  dinamikas – kuchga oid, o`zgaruvchanlik, harakatchanlik, stereos - 
qat’iy, tunos - iz). Bir xildagi tashqi taassurotlarning ko`p martalab takrorlanishi 
natijasida bosh miya yarim sharlari qobig`ida hosil bo`ladigan, ma’lum darajada 
qat’iy shartli reflektor yoki muvaqqat nerv bog`lanishlari sistemasi. D.S.ning hosil 
bo`lishi kishida muayyan malaka va odatlarning tartib topishini, kishining 
muayyan hayot sharoitlarga  moslashuvini taminlaydi. (B.M. Teplov, V.S. Merlin, 
Ye.A. Klimov laboratoriyadagi tadqiqotlar bo`yicha). Demak, xarakter 
xususiyatlari paydo bo`lishining boshqa fiziologik sharoiti nerv sistemasi umumiy 
tipining xususiyatlaridir. Vaholanki, nerv sistemaning umumiy tipi ayni bir 
vaqtning o`zida temperamentning fiziologik asosi ham hisoblanar ekan, bunday 
holda temperament o`rtasida mustahkam aloqa kelib chiqadi. Temperament tipi 
xarakterning individual o`ziga xos xususiyatlarining paydo bo`lishidagi muxim 
psixologik sharoitlaridan biridir. 
    Odam    xarakterining  strukturasi  bir – biri bilan ma’lum  munosabatlarda 
bo`lgan turli xususiyatlar va psixik protsesslarning o`zaro bog`liqligidan hamda 
yaxlit holda nomoyon bo`lishidan iborat. Biz xarakterning bir yoki necha 
xususiyatlari asosida bizga noma’lum bo`lgan boshqa xislatlarni ham aytib 
berishimiz mumkin. M: odamning takabbur va shuhratparastlikni bilsak, uning 
odamlarga nisbatan qora ko`ngilli ekanligi haqida taxmin qila olamiz. Agar odam 
kamtarin bo`lsa, uni ko`ngilchan deb tahmin qila olamiz. 
     Psixik xususiyatlarning o`zaro bog`langan sistemasini simptomokomplekslar 
yoki omillar deb ataladilar. Bu simtomokomplekslarni analiz qilish orqali xarakter 
srukturasining nima bilan belgilanishini aniqlay olamiz. Masalan: Shaxslararo 
munosabatlarda nomoyon bo`ladigan xarakter xususiyatlarining bir – biriga 
qarama - qarshi sistemasi ajratishi mumkin. (Shartli ravishda buni «shaxs – 
atrofidagi odamlar» sistemasi deb ataymiz). 
     Agar nihoyatda zid qarama - qarshi nazarda tutilsa, unda ayrim odamlarda bu 
sistema  o`ziga ishonish, o`zidan mag`rurlanish, o`zbilarmonlik, maxtanchoqlik, 
urishqoqlik, o`ch olishlik, kekayishi, pismiqlik, jamoatchilik tomonidan 
 
148

---