O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

jamoa extiyojlari kishining shaxsiy extiyojlari 
tusini kasb etadi. 
 
Extiyojlar kelib chikishga va predmetiga kura farklanadi. 
Kelib chikishiga kura extiyojlar tabiiy va madaniy bulishi mumkin. 
Tabiiy extiyojlarda
kishining faollik kasb etayotgan faoliyati, uning 
xayoti va uning avlodi xayotini saklash va kullab-kuvvatlash uchun zarur 
bulgan shart-sharoitlarga buysunganlik ifodalanadi. Barcha odamlarda 
ovkatlanishga, suv ichishga, karama-karshi jinsning mavjud bulishiga, 
uxlashga, sovukdan va xaddan ziyod issikdan saklanishga va xokazolarga 
tabiiy extiyoj buladi. Agar tabiiy extiyojlardan kaysi biri biron darajada uzok 
vakt davomida kondirilmasdan kolsa, odam mukarrar ravishda xalok buladi 
yoki sulolasini davom ettirish imkoniyatidan maxrum buladi. 
Garchand tabiiy extiyojlar (ularning soniga kura) odamning xayvon 
ajdodlaridagi va ibtidoiy odamlardagi kabi tarzda kolgan bulsa xam, lekin 
ular uz psixologik moxiyatiga kura xayvonlarning tabiiy extiyojlaridan 
tubdan fark kiladi. Extiyojlarni kondirishning usullari va kurollari 
uzgaribgina kolmasdan, eng muximi, extiyojlarning uzi uzgarib bormokda, 
endilikda xozirgi zamon kishisi uni miloddan oldingi ajdodlarga karaganda 
boshkacha tarzda xis etmokda. "Ochlik bu ochlik demakdir, lekin pishirilgan 
gushtni pichok va ailka yordamida iste'mol kilish orkali kondiriladigan 
ochlikka nisbatan xom gushtni kullar, tirnoklar va tishlar yordamida 
yamlab yutiladigan ochlik boshkacha tarzdagi ochlikdir". Shunday kilib, 
kishining tabiiy extiyojlari ijtimoiy-tarixiy xarakterga egadir. 
Kishi extiyojlarining rivojlanishi xususiyatlari
. 
Xayvonning xatti-
xarakatlari xamisha u yo bu extiyojni kondirishga bevosita yunaltirilgan 
buladi. Extiyoj xayvonni fakat faollikka undab kolmasdan, balki ushbu 
faollikning shakllarini xam belgilaydi. Misol uchun ovkatlanish extiyoji 
(ochlik) xayvonda, jumladan, ovkatlanish faolligini vujudga keltiradi-ogzida 
sulak ajratila boshlanadi,ovkatni izlash yoki uljani poylash, egallash va uni 
iste'mol kilish kabi jarayonlar yuz bera boshlaydi. Shartli refleks-bu faollikni 
yangi kuzgatuvchilar (masalan, kungirok chalinishi) bilan yoki yangi 
xarakatlar (masalan, tepkini bosish) bilan boglanishi mumkin. Lekin 
bundan xayvonning xatti-xarakati tuzilishi shundayligicha koladi. 
Kungirokning chalinishi tashki kuzgatuvchilar okimidan aynan ovkatlanish 
xakida xabar beruvchi signal sifatida ajralib turadi. xayvon tepkini bosishni 
aynan ovkatning berilishiga olib keluvchi xatti-xarakat tarzida bajaradi. 
Boshka suzlar bilan aytganda, xayvon eng murakkab shartli reflekslar orkali 
faoliyat kursatgan takdirda xam extiyojlar tugridan-tugri uning 
psixikasining xam aks ettirish, xam yunaltirish funksiyalarini belgilaydi. 
Xayvon organizmining talab-extiyojlari psixika tevarak-atrofdagi olamga 

---

172 
nimalarni in'om etishi va kanday javob xatti-xarakatlarini keltirib 
chikarishini belgilab beradi. 
Odamning xulk-atvori esa butunlay boshkacha tarkib 
topgandir. Stulchada utirib, ovkat yeya oladigan kichkinagina 
bolaning xatti-xarakatlarini xam uning tabiiy extiyojlari tufayli 
xosil bulgan deb aytish mumkin emas. Ovkatlanish extiyojini 
kondirish uchun uzicha koshikning sira xojati yuk Lekin 
tarbiyaning ta'sirida bu xildagi predmetlar bola uchun 
yukoridagidek extiyojni kondirishning zarur sharti bulib koladi. 
Asl ma'nodagi extiyojning uzi emas, balki unikondirishning 
jamiyatda kabul kilingan usullari xatti-xarakatning shakllarini 
keltirib chikara boshlaydi. 
Shunday kilib, bolaning faolligi rivojlantirishning dastlabki 
boskichlaridayok biologik jixatdan axamiyatga molik buyumlar emas, balki 
ularning kishi tomonidan iste'mol kilinishi usullari, ya'ni ushbu 
buyumlarning ijtimoiy tajribadagi vazifalari uning omillari sifatida 
maydonga chikadi. Bolaning shu yusinda orttiradigan xatti-xarakat 
shakllari-
bu buyumlar bilan munosabatda bulishning jamiyat tomonidan 
ularning kishilar amaliyotdagi vazifalariga muvofik tarzda 
ishlab chikilgan 
usullaridir:
stolning atrofidautiriladi, koshik bilan ovkat yeyiladi, 
kravatchada uxlanadi va xokazo.