Q ə r I b m ə mm ə dov, mahmud X
Yüklə 10,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6.3. Ə n mühüm biogen madd ə l ə rin biogeokimy ə vi tsikll ə
- Karbonun dövran ı
| oksidl
əş m ə – reduksiya funksiyas ı – su hövz ə l ə rind ə ya ş ayan orqanizml ə r oksigen rejimini nizamlay ı r v ə bir s ı ra metallar ı n (V, Mn, Fe) v ə qeyri metallar ı n (S) h ə ll olmas ı na v ə çökm ə sin ə şə rait yarad ı r; - Dördüncü – biokimy ə vi funksiya – canl ı madd ə nin çoxalmas ı , böyüm ə si v ə ə razid ə yerl əş m ə si; - Be ş inci – insan f ə aliyy ə tinin biogeokimy ə vi funksiyas ı – Yer qab ı ğ ı n ı n getdikc ə artan madd ə l ə rini, o cüml ə d ə n insan ı n t ə s ə rrüfat v ə m ə i şə t ehtiyac ı üçün laz ı m olan da ş kömür, neft, qaz v ə b. bu kimi konsentratorlar ı ə hat ə edir. Biogeokimy ə vi dövranda iki hiss ə ay ı rmaq laz ı md ı r: 1) ehtiyat fondu – orqanizml ə rd ə n as ı l ı olmayaraq h ə r ə k ə t ed ə n böyük kütl ə ; 2) mübadil ə fondu – bir q ə d ə r az, lakin aktiv olub orqanizml ə r v ə onlar ı n bilavasit ə ə hat ə sind ə olan biogen madd ə nin birba ş a mübadil ə sind ə n ir ə li g ə lir. Biosferi bütövlükd ə t ə hlil (t ə svir) ets ə k, onda a ş a ğ ı dak ı lar ı ay ı rmaq olar: 1) atmosfer v ə hidrosferd ə (okean) ehtiyat fondu il ə qaz şə killi madd ə l ə rin dövran ı v ə 2) yer qab ı ğ ı nda (geoloji dövranda) ehtiyat fondu il ə çöküntü tsikli. Bununla ə laq ə dar olaraq Yerd ə yaln ı z bir prosesi – fotosintez n ə tic ə sind ə üzvi madd ə l ə rin yaranmas ı n ı qeyd etm ə k laz ı md ı r. Bu proses Gün əş enerjisini s ə rf etmir, ə ksin ə onu toplay ı r. 6.3. Ə n mühüm biogen madd ə l ə rin biogeokimy ə vi tsikll ə ri Atmosfer, hidrosfer v ə o cüml ə d ə n planetin biosferin ə daxil olan qatlar ı nda ged ə n prosesl ə rd ə madd ə l ə rin d ə f ə l ə rl ə (t ə krar ə n) i ş tirak ı elementl ə rin dövran ı adlan ı r. Oksigen, karbon, azot, kükürd v ə fosforun dövran ı xü- susil ə böyük ə h ə miyy ə t k ə sb edir. Oksigenin dövran ı Oksigenin dövran ı - biokimy ə vi tsikli planetar proses olub, atmosferi v ə hidrosferi Yer qab ı ğ ı il ə ə laq ə l ə ndi- rir. Oksigenin dövran ı n ı n ə sas h ə lq ə l ə ri bunlard ı r: ya ş ı l bitkil ə rd ə fotosintez zaman ı s ə rb ə st oksigenin ə m ə l ə g ə lm ə si, bütün canl ı orqanizml ə rin t ə n ə ffüsü üçün oksigend ə n istifad ə edilm ə si, üzvi qal ı qlar ı n v ə qeyri-üzvi madd ə l ə rin (m ə s. yanaca ğ ı n yand ı r ı lmas ı ) oksidl əş m ə sinin reaksiyas ı üçün v ə dig ə r kimy ə vi d ə yi ş iklikl ə r, bun- lar karbon qaz ı , su kimi oksidl əş mi ş birl əş m ə l ə rin ə m ə l ə g ə lm ə sin ə v ə onlar ı n fotosintetik çevrilm ə l ə rin yeni tsiklin ə c ə lb edilm ə sin ə s ə b ə b olur. Oksigenin dövran ı nda canl ı madd ə nin aktiv geokimy ə vi f ə aliyy ə ti ayd ı n t ə zahür olunur, bu canl ı madd ə nin tsikl prosesind ə apar ı c ı roludur. İ l ə rzind ə sintez olunan üzvi madd ə l ə rin kütl ə sin ə ə saslanaraq (15% t ə n ə ffüs prosesin ə s ə rf edilm ə sini n ə z ə r ə alaraq) bu n ə tic ə y ə g ə lm ə k olar ki, planetin ya ş ı l bitki örtüyünün illik oksigen m ə hsulunun miqdar ı 300x10 9 ton t əş kil edir. Onun az miqdar ı , y ə ni 25%-d ə n bir q ə d ə r art ı ğ ı quruda yerl əşə n bitki örtüyü t ə r ə find ə n, qalan ı is ə Dünya okean ı n ı n fotosintez ed ə n orqanizml ə ri t ə r ə find ə n ayr ı l ı r, s ə rb ə st oksi- gen yaln ı z atmosferd ə deyil, h ə mçinin t ə bii sularda h ə ll olunmu ş v ə ziyy ə td ə mövcuddur. Dünya okean ı sular ı - n ı n h ə cmi c ə mi 137x10 19 litr ə b ə rab ə rdir, 1 litr suda is ə 2-d ə n 8 sm 3 oksigen h ə ll olunur. Dem ə li, Dünya okean ı sular ı nda 2,7-d ə n 10,9x10 12 ton h ə ll olunmu ş oksigen vard ı r. 100 Øÿêèë 6.6. Áèîñôåð, ùèäðîñôåð âÿ ëèòîñôåð àðàñûíäà îêñèýåí, êàðáîí ãàçû, ñó áóõàðû ìöáàäèëÿñèíèí ñõåìè. (Ìÿììÿäîâ, Ñóðàâåýèíà, 2000) Oksigen yanma prosesi v ə antropogen f ə aliyy ə tin dig ə r növl ə ri üçün istifad ə edilir. B əşə riyy ə tin 1980-ci il ə q ə d ə r olan tarixind ə dünyada 84 mlrd. ton da ş kömür, 30 mlrd. ton neft v ə 7,3 trln. m3 t ə bii qaz yanaca ğ ı ndan istifad ə olunmu ş dur. Bu q ə d ə r yanaca ğ ı n yand ı r ı lmas ı na 273 milyard ton oksigen s ə rf edilmi ş dir, bunun n ə tic ə - sind ə 322 milyard ton karbon qaz ı ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Göst ə ril ə n yanaca ğ ı n 90%- ə q ə d ə ri son 40-60 ild ə yand ı r ı l- m ı ş d ı r. Bura insan, heyvan, bitkil ə rin t ə n ə ffüsün ə , mikroorqanizml ə rin oksidl əş m ə reaksiyalar ı na s ə rf olunan oksi- geni ə lav ə etm ə k laz ı md ı r. Karbonun dövran ı M ə lum oldu ğ u kimi karbon biosferin ə n mühüm kimy ə vi elementl ə rind ə n biri say ı l ı r. Bu a ş a ğ ı dak ı larla ba ğ - l ı d ı r: a ) H ə yat ı n dem ə k olar ki, bütün formalar ı karbon birl əş m ə l ə rind ə n ibar ə tdir. b) Biosferd ə karbon birl əş m ə l ə rinin oksidl əş m ə si v ə reduksiyas ı reaksiyalar ı yaln ı z karbonun deyil, h ə mçi- nin oksigenin v ə bir çox dig ə r elementl ə rin qlobal yay ı lmas ı na v ə balans ı na s ə b ə b olur; ç ) Karbon atomlar ı n ı n z ə ncir v ə h ə lq ə yaratma qabiliyy ə ti üzvi birl əş m ə l ə rin müxt ə lifliyini t ə min edir; 101 Øÿêèë 6.7. Êàðáîí èêè îêñèäèí äþâðàíû. Ðÿãÿìëÿð áèîñôåðèí ÿñàñ ùèññÿëÿðèíäÿ âÿ îíëàðûí àõûíëàðäà (îõëàðëà) ÑÎ2-íèí (ìëðä. òîí) ìèãäàðûíû ýþñòÿðèð. c) t ə rkibind ə karbon olan qazlar – karbon qaz ı (CO 2 ) v ə metan (CH 4 ) – antropogen parnik effektind ə mü ə y- y ə n rol oynay ı r. Karbonun ə sas ekosfer ehtiyatlar ı hidrosfer, litosfer v ə atmosferd ə yerl əş ir. Onlar aras ı nda intensivliyi ild ə on milyard tonlarla aktiv karbon mübadil ə si gedir. Bu mübadil ə d ə okean karbonun ə sas uducusu hesab olunur, bu qurudan çay ax ı nlar ı il ə üzvi madd ə l ə rin destruksiyas ı , h ə m d ə atmosferd ə n – bütün canl ı orqanizm komp- leksinin (biotan ı n) t ə n ə ffüsü n ə tic ə sind ə daxil olur. Biosferd ə mühüm prosesl ə r – qeyri-üzvi madd ə l ə rd ə n gü- n əş enerjisinin i ş tirak ı il ə (fotosintez) üzvi madd ə l ə rin formala ş mas ı , biotan ı n (biosenozun) aerob v ə anaerob prosesl ə rin f ə aliyy ə ti v ə üzvi madd ə l ə rin destruksiyas ı ndan üzvi madd ə l ə rin s ə rf olunmas ı prosesl ə ri gedir. Biokimy ə vi tsikld ə aktiv i ş tirak ed ə n karbonun ə sas ehtiyat ı Dünya okean ı nda yerl əş ir, burada o, müxt ə lif for- malarda olur. Son n ə tic ə d ə karbonun ə ks ə r hiss ə si okean ı n dibind ə toplan ı r, sonra daha cavan çöküntül ə rd ə örtülür v ə bel ə likl ə , ekosferd ə n k ə nara ç ı x ı r, bu zaman litosfer madd ə l ə rinin böyük tsiklind ə qal ı r. Karbonun qlobal tsiklind ə ə sas antropogen ax ı n enerji istehsal ı prosesind ə yanacaqlar ı n yand ı r ı lmas ı n ə tic ə - sind ə ə m ə l ə g ə lir. Dig ə r karbon ax ı n ı is ə quru ekosisteminin antropogen d ə yi ş ilm ə si zaman ı biotan ı n üzvi mad- d ə l ə rinin v ə torpa ğ ı n müxt ə lif destruksiya növl ə ri say ı l ı r. Bel ə antropogen ax ı n nisb ə t ə n az olsa da onun miqdar ı durmadan art ı r v ə parnik effektinin gücl ə nm ə sin ə s ə b ə b olur. Bu m ə s ə l ə haqq ı nda «Atmosfer» bölm ə sind ə ə traf- l ı m ə lumat verilir. Quruda fotosintez prosesi zaman ı karbon qaz ı n ı n funksiyas ı , bununla da üzvi madd ə l ə rin ə m ə l ə g ə lm ə si v ə ə lav ə olaraq oksigenin ayr ı lmas ı ba ş verir. Ömrünü ba ş a vurmu ş bitkil ə r v ə heyvanlar mikro- orqanizml ə r t ə r ə find ə n parçalan ı r, bunun n ə tic ə sind ə ölü üzvi madd ə l ə rin karbonu oksidl əşə r ə k karbon qaz ı na çevrilir v ə yenid ə n atmosfer ə dü ş ür. Karbonun dövran ı su mühitind ə d ə bel ə ba ş a çat ı r. Bitkil ə rd ə fiksasiya olunmu ş (toplanm ı ş ) karbon heyvanat al ə mi t ə r ə find ə n çoxlu miqdarda istifad ə olunur, o da öz növb ə sind ə t ə - n ə ffüs zaman ı onu karbon qaz ı şə klind ə ay ı r ı r. Hidrosferd ə karbonun dövran ı kontinent ə (quruya) nisb ə t ə n xeyli mür ə kk ə bdir, bel ə ki, karbon qaz formas ı nda bu elementin ya ş ı h ə m atmosferd ə n, h ə m d ə alt qatlard ı n suyun üst qat ı - na daxil olan oksigend ə n as ı l ı d ı r, quru v ə Dünya okean ı aras ı nda karbonun daim miqrasiyas ı gedir. Bu elementin kar- bonat v ə üzvi birl əş m ə l ə r formas ı nda qurudan d ə niz ə g ə tirilm ə si üstünlük t əş kil edir. Dünya okean ı ndan karbonun quruya daxil olmas ı olduqca az miqdarda, yaln ı z karbon qaz ı şə klind ə atmosfer ə diffuziya olunaraq hava ax ı nlar ı va- sit ə sil ə gedir. Yüklə 10,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|