“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
230 1) Ağ hunlar-451-ci il; 2) “Atilla” dövrü- 466-cı il; 3) “Savir” və yaxud “Suvar” tayfaları- 552-ci il; 4) VI-IX əsrlərdə fasilələrlə Xəzərlər; 5) 1033-1048-ci ildə indiki dilimizin əsas sahibləri oln oğuzlar; 6)1145-1158-ci illərdə qıpçaqlar; 7) XIII əsrdən moqol və tatarlar. Qeyd edək ki, bu bölgu Dyakonov, Q. Qeybullayev, L. Qu- milyov və b. Müəlliflərin bölgüsü ilə üst-üstə düşür. Q. Qey- bullayev yazır: “568-ci ildə suvarlar Şimali Qafqazda avarlar tərə- findən məğlub edildikdən sonra, Azərbaycana axışaraq burada məskunlaşırlar”[383,s.128]. Ə. Z. Vəlidi sovet albanşünasları kimi udinlərin qafqazdilli olmaları məsələsinə də birmənalı yanaşmır: “Udinlərin əvvəlcə türk, yaxud turani olub sonradan Arran və Qafqaz lisanlarından birini qəbul etmiş olması ehtimalı yenə açıq qalır” [383, s.52]. 1980-ci illərdə mühacirlər Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərini əhatə edən iki əsr də dərc etdirirlər. Müəllifi Əhməd Qa- raca olan “Azərbaycanın yaxın tarixinə qısa bir baxış” əsərində Şimali Azərbaycanda XX əsrin I yarısında cərəyan edən hadisə- lərlə yanaşı, Güney Azərbaycandakı milli hərəkat da araş- dırılmışdı. Cəmil Ünalın “Türk və islam aləmində Azərbaycanın yeri” əsəri isə Azərbaycanın iki minlik tarixini ehtiva edən yığcam xülasədir. Mühacirlərimizin son tədqiqatlarından sayılan bu əsərlərdə Şimal və Cənub Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti ayrı-ayrılıqda deyil, vahid, həm də bütöv bir millətin, məmləkətin tarixi və mədəniyyəti kimi araşdırılıb. Qeyd edək ki, M. Ə. Rəsulzadə də kultoroloji planda ümumtürk və islam mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan Azərbay- can mədəniyyətini vahid mədəniyyət kimi ayrıca araşdırmışdır [307, s.10]. Mövcud fikri əsaslandırmaq üçün Azərbaycan coğrafiyasının təsviri ilə bağlı əsərdən bir parçaya diqqət yetirək: “Azərbaycan, tutduğu mövqe etibarilə Yaxın Doğunun pək önəmli bir sahəsidir. Bir tərəfdən, Kaspi dənizinə, o biri tərəfdən də 231 Böyük və Kiçik Qafqaziya dağları ilə Savalan ətəklərinə dayanan bu sahə Kür, Araz və Qızıl Üzən kimi böyük nəhrlərin bərəkətli hövzələrini təmsil edən ovaları içinə alır” [307, s.10]. Əsərdə “kültür” “mədəniyyətə” nisbətən geniş anlayış kimi işlənir və onun formalaşmasında üç əski amilin həlledici yolu göstərilir: “Coğrafi amil-vətən, etnoqrafik amil-millət və mənəvi amil-mədəniyyət” [307, s.9]. Bu bölgüyə əsasən M. Ə. Rəsulzadə, Azərbaycan adlı vətənin ümumi türk ailəsinə və daha geniş kontingenti əhatə edən, öz ağuşuna daha çox milləti alan islam mədəniyyətinə daxil ol- duğu qənaətinə gəlir. O, XIV əsr ərəb tarixci İbn Xəldunun belə bir fikrini də təqdir edir ki, “... islam mədəniyyəti yalnız ərəblərin yaratdığı bir abidə deyil, islam dinini qəbul edən xalqların bərabər tikdiyi binadır” [303, s.6]. Digər tərəfdən “Qafqasya türkləri” və “İran Türkləri”ndə M. Ə. Rəsulzadə eyni bir millətin coğrafi amillərin təsiri altında müxtəlıf mədəniyyətlərə yaxınlığı məsələsinə də toxunur. Belə ki, Şimali Azərbaycan zaman-zaman ümumi Qafqaz, Rusiya, Qərb mədəniyyəti ilə, Cənubi Azərbaycan isə fars mədəniyyəti ilə, çulğalaşdığından, “Əsrimizin Səyavuşu”nda deyildiyi kimi “İki mədəniyyətdən bir mədəniyyət” yarana bilmişdi (Müştərək fars- türk mədəniyyəti nəzərdə tutulur). Lakin “Azərbaycan Kültür gələnəkləri”ndə M. Ə. Rəsul- zadə ayrı-ayrı qonşuların mədəniyyəti ilə qohumlaşan Şimali və Cənubi Azərbaycanı birləşdirən başlıca amili-türkçülüyü ön plana çəkərək, onun yeni çalarlarını aşkarlayır. “Qafqasya Türklərin”də Şimali Azərbaycan ayrı, “İran Türkləri”ndə isə Cənubi Azərbaycan İranın tərkibində ayrı tədqiq edilsə də, “Azərbaycan Kültür gələnəkləri” əsərində problem təkcə mədəni aspektdən deyil, siyasi aspektdən də bütöv şəkildə araşdırılır. Çünki əsərin giriş hissəsində müəllif “kültür” anlayışının təkcə mədəniyyəti deyil, iqtisadiyyatı, sosial sahəni, eyni zamanda siyasəti də əhatə etdiyini açıq göstərərək, bütöv Azərbaycan məsələsinə siyasi bir məsələ kimi yanaşmışdı. Odur ki, M. Ə. Rəsulzadənin kultoroloji 232 konsepsiyasının mahiyyətini “İran Türkləri” və “Qafqasya türk- ləri”ni təhlil etmədən başa düşmək çox çətindir. Mühacirətin tarixi irsinin təhlilini yekunlaşdırmamışdan öncə onu da qeyd edək ki, maraqlı tarixi tədqiqatlardan biri də prof. Ə. Cəfəroğlunun “Tarixdə Azərbaycan-Rus münasibəti”dir. Müəllif Rusların Azərbaycana IX əsrdən başlanan ilk hərbi yürüşlərini Məsudi, Zahirəddin, Klaprot, Frohen, Sarmoy kimi nü- fuzlu mütəxəssislərin mülahizələri əsaında təhlildən keçirmiş, problemə müəyyən aydınlıq gətirə bilmişdı. [207, N-9.1929, N- 10,11,12.1930]. Mühacirlərimizin zəngin və çoxşaxəli yarıdıcılığında ətraflı araşdırma tələb edən sahələrdən biri də ədəbi-bədii sahədir. Xarakterinə və məzmununa görə bu sahəni əhatə edən əsərləri aşağıdaki şəkildə qruplaşdırmaq olar: 1. Klassik irsin tədqiqi: M. Ə. Rəsulzadənin “Azərbaycan şairi Nizami” (Ankara 1951), “Şirvanlı Xaqani” (Azərbaycan Yurt bilgisi. 1954. N-37, s.2-10), “Azərbaycan kültür gələnəkləri” (Ankara, 1945), Ə. V. Yurdsevərin “Azərbaycan Dram Ədəbiyyatı” (Ankara, 1951), “Mirzə Fətəlı Axundzadənin həyatı və fəaliyyəti” (Ankara, 1950), “Azərbaycan şairlərindən Vaqif və Vidadinin yaradıcıllığı” (Ankara, 1952), Əhməd Cəfəroğlunun “Azərbaycan Dil və Ədəbiyyatının dönüm nöqtələri” (Ankara, 1953) və s. 2. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının təhlili: M. Ə. Rəsul- zadənin “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” (Ankara, 1950), “Ədəbi bir hadisə” (“Azərbaycan” Ankara, 1955, N-4,5,6,7), Ə.Cəfəroğlunun “Modern Azərbaycan ədəbiyyatına toplu bir baxış” (Azərbaycan Yurt Bilgisi. 1954, N-37, s.40-48), Səlim Rafiqin “Son devir Azəri ədəbiyyatı” (“Azərbaycan Yurt Bilgisi. 1932, N-1, s.27-34), Ə. V. Yurdsevərin “Azərbaycan dram ədib- lərindən Cəfər Cabbarlı” (Azərbaycan, Ankara, 1952, N-1), M. B. Məmmədzadənin “Mirzə Ələkbər Sabir” (“Qurtuluş”. 1936. N- 23), “Cəfər Cabbarlı” (“Qurtuluş”. 1935, N-4) və s. 3. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının problemləri. Tənqid və təhlillər, nəzəri axtarışlar: M. Ə. Rəsulzadənin “Azərbaycan Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|