“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
227 lisani-ərəbi kimi qəbul etmişlər. Bu sürətlə beş yüz sənədən bəri şahlıq taxtında bir türk xanı otururdusa da gərək bu xanlar, görərsə də türk əhalisi iranlaşmış, yəni frslar tərəfindən təmsil olunmuşdur” [311,s.17,18]. Daha sonra müəllif iranlaşmanın da səbəblərinə toxunaraq fikrini belə açıqlayır: “Şiəlik İran türklərini o qədər farslaş- dırmışdır ki, indi onlar kəndlərini türkləşmiş fars, yəni əsasən iranlı hesab edirlər” [311,s.18]. Əslində məsələ göründüyü qədər də sadə deyil. M. Ə. Rəsulzadənin də qeyd etdiyi kimi “türklərin farslara mənəvi məğ- lubiyyətlərinin” kökü [331,s.18] “ 500 illik” türk hakimiyyəti za- manında qoyulmuşdur. Bu vaxt ərzində İranda siyasi hakimiyyət türklərin olsa da, mədəni və lisani-ədəbi hakimiyyət farslara məxsus idi. Və türklər zaman-zaman mənən məğlub olur, farsla- rının siyasi hakimiyyətə də sahib olmalarına zəmin yaranırdı. Hazırkı dövrə İran türklərinin dünyada hüquqları tapda- lanan ən böyük çoxluqlardan biri olması məhz bu cür tarixi prose- sin, yürüdülən məqsədyönlü siyasətin məntiqi yekunudur. “İran Türklərin”ndə M. Ə. Rəsulzadə İran və Qafqaz, bütövlükdə isə bütün türklərin tarix, mədəniyyət və ictimai həyat- larında mövcud olan oxşar, ümumi xüsusiyyətləri təhlil etməklə yanaşı, Şimali və Cənubi azərbaycanlıların arasında bir sıra psixoloji və mədəni fərqlərin olduğunu da unutmamışdı. Əsər “Türk Yurdu”nda dərc edildikcə geniş oxucu kütlə- sinin marağına səbəb olurdu. Ə. Y. Akpınar yazır: “M. Ə. Rəsul- zadənin bu yazıları Türkiyədə İran türklərinə qarşı artmış bu- lunan ilginin ehtiyac duyduğu bilgini oxuculara ulaşdırır, Iranın gerçək üzüylə tanımasını sağlıyırdı” [311, s.2]. Türkiyə ictimaiyyətini maraqlandıran məsələlərdən biri də əsərdə imperializmə qarşı İran və Türkiyə arasında iş birliyinin zəruriliyi ideyasının irəli sürülməsi idi. (Azərbaycan mühacirlərindən Məmməd Sadıx Aran da Cənubi Azərbaycanın ictimai-siyasi vəziyyəti, tarixi, görkəmli 228 şəxsiyyətləri barədə “İran türkləri” adlı maraqlı əsər dərc etdir- mişdi). “Çağdaş Azərbaycan tarixi” əsəri məzmun və qarşıya qo- yulan problem baxımından “Azərbaycan Cümhuriyyəti” həm də “Qafqasya Türkləri”ndə ən böyük bölmə olan eyni adlı bölmə (Azərbaycan Cümhuriyyəti) ilə eyniyyət təşkil edir. Hər üç əsərdə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin meydana gəldiyi ictimai-siyasi, tarixi şərait, XX əsrin əvvəllərində yaranmış beynəlxalq şəraitin Azərbaycan daxili proseslərə təsiri, nəhayət ADR-in yaranması, iki illik fəaliyyəti, məğlubiyyəti və bu məğlubiyyətin obyektiv-subyektiv səbəbləri araşdırılmışdır. M. Ə. Rəsulzadənin XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərini əhatə edən Azərbaycan tarixinə bir neçə dəfə qayıdışı hər şeydən əvvəl, Azərbaycan probleminə beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmək, yaxın tarixi keçmişdə bölgədə baş verən hadisələr barədə obyektiv rəy yaratmaq istəyindən irəli gəlirdi. Lakin əsərlərin yazılmasında məqsəd oxşar olsa da, hədəflər fərqli idi. Belə ki, 1923-cü ildə nəşr olunan “Azərbaycan Cümhuryyəti”nin əsas ünvanı Türkiyə ictimaiyyəti idisə, 1951-ci ildə Avropada çapdan çıxan “Çağdaş Azərbaycan tarixi” Qərb ictimaiyyətini hədəf götürmüşdü. 1928-ci ildə Yusif Akçuranın rəhbərlik etdiyi “Türk yurdu”nda hissə-hissə dərc edilən “Qaf- qasya türkləri” isə Türkiyə ictimaiyyətini ümumi Qafqaz türk- lərinin tarixi və çağdaş problemləri ilə tanış etmək məqsədi ilə yanaşı, bu ölkədə məskunlaşan Qafqaz mühacirləri arasında iş birliyi, Müştərək təşkilatlar yaratmaq üçün həmin mühacirət kontingentinə də ünvanlanmışdı. Məqsədlərin nə qədər maraqlı və əhəmiyyətli, hədəflərin çeşidli olmasına baxmayaraq, tədqiq olunan Azərbaycan tarixi idi ki, son nəticədə elm daha çox qazanırdı. Qeyd edək ki, mühacirlərimizin araşdırdığı problemlərin əksəriyyəti 80-ci illərin sonlarından başlayaraq formalaşmaqda olan yeni baxışdan aktual və əhəmiyyətli görünür. Nümunə kimi, son illər albanşünaslıqda türklərin tarixi yeri barədə meydana 229 gələn mülahizələrin (II əsrdən başlayaraq Cənubi Qafqaza axıb gələn türk tayfalarının Albaniyada məskunlaşaraq ərəb istilasına qədər hakim etnosa çevrilməsi), M. B. Məmmədzadənin “Azər- baycan tarixində türk Albanya” əsərində irəli sürdüyü ideyalarla səsləşməsini göstərmək olar. Əsərin məntiqindən aydın olur ki, Albaniyada türk etnosu hakim olmasaydı, qonşu xristian məmləkətləri kimi albanlar da islamı qəbul etməzdilər. Əslində Azərbaycanın cənubunda islam qəbul edildiyindən şimaldakı türklər də bu dinin yayılmasına nəinki müqavimət, əksinə yardım göstərirdilər. “Ermənilər və İran”da təsvir olunan İran ermənilərinin və- ziyyəti, fars-erməni münasibətləri isə bu günün özündə də məz- mun baxımından dəyişmədiyindən, əsrin əvvəllərində aparılan təhlillər öz aktuallığını saxlayır. Azərbaycan tarixi ilə bağlı araşdırmalar sırasında başqırd mühaciri, prof. Ə. Zəki Vəlidinin iki tədqiqatı da xüsusi yer tutur. Bunlar, uyğun sahələr üzrə Azərbaycan tarixşünaslığında ilk sistemli araşdırma sayılan, “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası” və “Azərbaycan türk etnoqrafisinə dair” əsərləridir. Müəllif. “Azər- baycan tarixi coğrafiyası” əsərinin giriş hissəsində qarşısına qoy- duğu məqsəd barədə yazır: “Azərbaycanın tarixi coğrafiyasına aid məxəzlərdə mövcud bütün quyudatı (rəsmi qeydləri-X. İ.) bir araya toplamaq... tarixi əsərlərdə keçən coğrafi isimlərin yerini mümkün olduğu qədər doğru təyinə çalışmaq” [192, N-1, 1932]. Doğrudan da Ə. Zəki Vəlidi qədim ərəb, fars, yunan, roma müəlliflərinin, eyni zamanda müasir tədqiqatçıların Azərbaycanla bağlı araşdırmalarını saf-çürük edərək vətənimizin çayları, karvan yolları, şəhərləri barədə hərtərəfli və dəqiq məlumat verə bilmişdı . “Azərbaycanın tarixi coğrafiyası”nda Dərbənd, Bərdə, Abxaz- Quba, Şabran, Şamaxı, Bərzənk, Bakı, Ərəş, Şəki, Zaqatala və b. şəhərlərin tarixi haqqında çox qiymətli bilgilər var. “Azərbaycan Etnoqrafisinə dair” əsərində isə müəllif, Azərbaycana türk tayfalarının gəlməsinin aşağıdakı xronologi- yasını verir: Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|