Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış

63
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
van  is tiqa mətində müharibənin birinci mərhələsinin dö yüş 
və vu ruş ma la rının ağırlığı  məhz bu qoşunların üzərinə düş-
müş dü.  Ba rı şıq bağlanılması 1807-ci ilin fevral ayında Qaf-
qaz  ins pek si ya sının qoşunlarını yenidən təşkil etməyə im-
kan verdi. İns pek si ya  19-cu  və 20-ci piyada diviziyalarına 
çev ril di,  19-cu  və 20-ci artilleriya briqadaları onlara verildi. 
Bu nun la  da  hərbi ida rə et mə nin  və  təchizatın strukturu mü-
da fi ə müharibəsinin de 
yil, hücum müharibəsinin  şəraitinə 
uy ğun laşdırıldı
12
. Məhz bu mə qam dan  Rusiyanın Qafqazda 
mü tə şəkkil və  məqsədyönlü hər bi  ekspansiyasının baş la nıl-
ma sın dan  danışmaq olar. Buna qə dər Qafqazdakı baş ha kim 
knyaz P.D.Sisianovun iradəsi ilə yö nəl di lən Rusiya hökm ran-
lı ğı Böyük Qafqaz sıra dağlarının o ta yı na  başlıca olaraq re-
gio nun daxili siyasi həyatında cə rə yan  edən hadisələrin təbii 
gedişi nəticəsində yayılmışdı – əgər  Qa ra bağ,  Şəki,  Şamaxı, 
Şu ragöl Rusiya imperiyasının  sü ze ren li yi ni  əldə etmək is-
tə yir di lərsə, onu əldə edirdilər. Lakin əv vəl cə fransalı, sonra 
isə britaniyalı müttəfi qlərin təzyiqi nə ti cə sin də iranlılar 1808-
ci ildə barışığı pozduqdan və  sülh  mü qa vi lə si  im za la maqdan 
im tina  etdikdən sonra Rusiya hərbi  ko man dan lı ğı nın qa car-
la ra  və  Şimali Azərbaycan xanları  sırasından  on la rı  dəs tək-
lə  yən lərə mümkün qədər böyük hərbi-texniki zi yan vur maq 
məq  sə di  ilə Qafqazda planauyğun istilalara baş la maq dan  sa-
va yı  al ter na tivi  qalmadı.
Rusiya–İran müharibəsi xronoloji cəhətdən iki dövrə – 
Uzun kil sə barışığından  əvvəlki və sonrakı dövrlərə  bö lü nür. 
Mü ha ri bə nin knyaz P.D.Sisianovun adı ilə  qırılmaz su rət-
də bağlı olan birinci mərhələsi Qafqazdakı Rusiya ko man-
dan  lı ğının  qa car la ra,  onların qohumlarına və müttəfi qlərinə 
12
  Керсновский А.А. История Русской армии: В 4-х тт. М.: Голос, 
1992. т. 1, С. 184.

---

64
Oleq Kuznetsov
mak simum  zə rər  ye tir mək, yeni meydana çıxmış bu şah sü-
la lə sinin  bütün  əleyh dar larını Rusiyanın regiondakı  geo si ya-
sətinin orbitinə  cəlb etmək niyyəti ilə  səciyyələnir. 1804-cü 
ilin yayından 1806-cı ilin sonlarınadək Qafqazdakı Rusiya 
hərbi administrasiyası Azər bay can  xanlıqlarını  dəqiq ifadə 
edilmiş belə bir ideoloji prin 
si 
pə  əsasən «qütbləşdirirdi»: 
kim qacarlara qarşıdırsa, bi zim tə rə fi  miz də dir;  müasir  Şimali 
Azər baycanın bu prinsipial mə sə lə də öz mövqeyini dəqiq 
müəy yən edə bilməyən  yerli  ha kim lə ri nə qarşı, qətl də daxil 
ol maqla, – Qarabağ hakimi İb ra him xə lil xan Cavanşirin öl-
dü rülməsi kimi, – müxtəlif məc bu riy yət tədbirləri tətbiq edi-
lir di, amma belə  tədbirlər  o  döv rün  prak ti ka sı na tam uyğun 
idi (hətta Rusiya imperatoru I Pa vel İngiltərənin Sankt-Pe-
ter burq dakı  səfi ri Çarlz Uitvortun dəstəklədiyi saray çev-
ri li şi nəticəsində öldürülmüşdü).  Əgər 1804–1813-cü il 
lə-
rin Ru siya–İran müharibəsinin birinci mərhələsi  şərti olaraq 
«qa car la ra  qarşı» müharibə idisə, 1808-ci ildə başlanmış 
ikinci mər hə lə si  «İrana qarşı» müharibə oldu. Bu mərhələnin 
vəzifəsi isə İra nın ardıcıl hərbi-strateji və hərbi-texniki məğ-
lu biy yətə  uğ ra dıl ma sı,  əvvəlcə Böyük Britaniyadan, son-
ra Napoleon Fran sa sın dan, daha sonra isə  Böyük  Bri ta ni ya-
dan avropalı müt tə fi q lə rin  İra na  göndərdikləri hərbi  əmlakın 
məhv edilməsi və ya ələ  ke çi ril mə si kimi müəyyən edilmişdi. 
Avropa siyasətində  cərəyan edən hadisələr 1804–1813-
cü il lə rin  Rusiya–İran müharibəsinin dinamikasına bilavasitə 
təsir gös tərirdi. Fətəli şah və onun oğlu Abbas Mirzə ardıcıl 
ola raq 10 il ərzində Rusiyanın beynəlxalq aləmdəki rəqibləri 
Bri taniya  və Fransa imperiyalarının Qafqazdakı geosiyasi 
ma raq larını mü da fi ə edirdilər. 1804-cü ilin iyun ayında Ru-
si yaya  qarşı hərbi əmə liy yat lara  başlayarkən hər iki İran ha-
kimi Britaniyanın hərbi-tex ni ki  yardımının davam edə cə yi-

---

65
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
nə ümid bəsləyirdi. Bu yardım iki ölkə arasında 1801-ci il 4 
yanvar tarixli siyasi və ticarət  mü qa vi ləsinin şərtlərinə uy ğun 
olaraq Böyük Britaniyanın  Hin dis tan dakı müstəmləkə tor-
paq larından daxil olmalı idi. Adı çə ki lən müqavilədə  Bri ta ni-
yanın Hindistandakı torpaqlarına əf qan  tayfalarının müm kün 
basqınının dəf edilməsində İran qo şun la rı nın işti ra kının təmin 
olunması üçün onlara silah və dö yüş  sur sa  tı göndərilməsi 
nəzərdə tutulurdu. Lakin Fətəli  şah və  Ab bas  Mir zə  in gi lis-
lər dən aldıqları bütün silah-sursatı  Ru si  ya  nın  Qaf  qaz da kı qo-
şunlarına qarşı yönəltdilər, döyüş  əmə liy yat larının apa rıl dığı 
iki il ərzində bütün bu müharibə  va si tə ləri işlənib tü kən dik-
dən və bu səbəbə görə Uzunkilsə ba rı şı ğı bağ lan dıqdan son ra 
hər bi-texniki  yardım üçün yenidən Böyük Britaniyaya mü ra-
ciət etdilər. Lakin bu dəfə onlara silah və döyüş sursatı gön-
də  ril  mək dən imtina edildi. Britaniya hakimiyyət orqanları öz 
mad di  resurslarını Hindistanda hökmranlığın təmin edilməsi 
ilə bağ lı olmayan məqsədlər üçün sərf etmək istəmirdilər.
Belə olduqda Fətəli  şah kömək üçün fransızların im-
pe ratoru Na poleon Bonaparta müraciət etməyi qərara aldı, 
Fran sa–İran  it ti faqının tez bir zamanda bağlanılması üçün öz 
nü mayəndəsi Mir zə Rzanı onun yanına göndərdi. 1807-ci il 
mayın 4-də  Na po leo nun  Finkenşteyn yaxınlığındakı dü şər-
gə sində Müdafi ə  və hü cum ittifaqı haqqında müqavilə im-
za lan dı  və bundan son ra general Qardan başda olmaqla 70 
nə fər 
lik Fransa hərbi  mis si ya sı  İrana göndərildi. Qardan 
İra  na  gəldikdən sonra şah  mü qa vi lə ni  təsdiqlədi və eyni za-
man da,  fransızlara böyük ticarət gü zəşt ləri, habelə geniş hü-
quq lar  və imtiyazlar verdi, lakin İran–Fransa hərbi-tex ni-
ki  əməkdaşlığının sonrakı inkişafına  geo si ya sət mane ol du: 
1807-ci il iyulun 9-da Napoleon Bonapart Ru si ya ilə Til zit 
sülh müqaviləsi imzaladıqdan sonra Rusiyaya qar şı mü ha-

---