Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması»
88 Oleq Kuznetsov Dağlıq Qarabağ: «parçalanma xəttində müharibə» Elə bilirəm, heç kəs belə bir faktı şübhə altına almır ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bir-birinə antaqonist olan iki si- vi li zasiyanın (müvafi q olaraq erməni və Azərbaycan si vi- li za si ya la rı nın) münaqişəsidir, hərçənd bu gün millətçi əh- val-ruhiyyəli er məni ziyalılarının radikal nümayəndələri bu nöq teyi-nəzəri fəal surətdə təkzib edərək, özgün sosial or qa- nizm kimi Azərbaycan et nosunun milli eyniyyətini tə yin et- mək hüququnu inkar edir və onu «Qafqaz türkləri» ad lan dı- rır lar. Bu nöqteyi-nəzər prin sip cə yeni deyildir və XIX–XX əsr lərin hüdudlarında azər bay can lı la rı müstəqil etnos say- maq dan inadla boyun qaçıran və «Za qafqaziya ta tar la rı» ad- lan dır maqda davam edən Ru si ya im pe ri yasının rəsmi ha- ki miyyət orqanlarının yüz il əv vəl ki möv qe yi ilə bir çox cə hət dən səsləşir. Əslinə baxılarsa, er mə ni lə rin bir qis minin Azər baycan etnosunun müstəqil mövcudluq hüququnu in kar et məsi hər şeydən yaxşı sübut edir ki, bu iki xalqın qar şı dur- ma sı sosial-iqtisadi və siyasi-dövlət deyil, parlaq ifadə olun- muş si vi lizasiya xarakteri və ya mədəni-kulturoloji xarakter da şı yır. S.F.Hantinqtonun terminologiyasında Dağlıq Qarabağ mü na qi şəsi «parçalanma xətti boyunca müharibə»dir. Onun «Si vi li za si ya ların toqquşması və dünya nizamının dəyişməsi» ad lı trak ta tının 10-cu və 11-ci fəsilləri həmin müharibənin xa rak te ris ti ka sına həsr edilmişdir. Özümüzdən əlavə edək ki, öz sə bəb lərinin və çıxış nöqtələrinin sayına görə bu mü- na qi şə müa sir dövrün bütün digər lokal münaqişələrini və re- gio nal per ma nent ləng gedişli müharibələrini (məsələn, Su- da nın cə nu bun da ya şa yan xristianlar ilə şimalında yaşayan 89 Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların toqquşması?» mü səl man lar ara sın da çox il lik qarşıdurmanı və ya Yaxın Şərqdə elə bu qə dər sü rəkli Ərəb–İsrail qarşıdurmasını) üstələyir. Dağlıq Qa ra bağ da mü na qi şə nin tərəfl əri arasında «parçalanma xətti»nin dərinliyi 1979–1989-cu illərdə SSRİ- nin Əfqanıstanda apardığı müharibə, 1982-ci ilin İngiltərə– Argentina (Folklend) müharibəsi və ya hət ta 1991-ci ildə İran körfəzində çoxmillətli koalisiya qüv və lə ri nin İraqa qarşı «Səhrada tufan» əməliyyatı kimi stereotip döv lət lə ra ra sı və ya millətlərarası münaqişəyə xas olan də rin lik lə mü qayisəyə gəlmir. «Parçalanma xətti» ilk baxışda gö rün dü yün dən çox- çox dərindir, bir deyil, iki deyil, çox sayda amillər ilə müəy- yən edilir. Aşağıda bu amillər barəsində söhbət gedəcəkdir. Samyuel Hantinqton «sivilizasiyaların toqquşması» nə- zə riy yə si nin təməlinə belə bir tezisi qoymuşdur ki, yaxın onil lik lər ərzində sivilizasiyalararası münaqişələrin əsas hə- rə kət ve ri ci qüv vəsi din amili olacaqdır. Bu mülahizəsində o, qis mən haq lı dır, amma yalnız o vaxtadək ki, indiki «dinlər toq quş ma sı» nı XX əsrin ikinci–dördüncü rüblərinə təsadüf etmiş «ideologiyalar toq quşması» dövrü ilə müqayisə edir. Bəşəriyyətin tarixində qlo bal dini müharibələr həmişə olmuş və çox vaxt xristian alə mi ilə islam aləmi arasında qarşıdurma xətti boyunca cərəyan et mişdir (XI–XV əsrlərin səlib yürüşləri də, VIII–XV əsrlərdə Re konkista da, XIV–XVII əsrlərdə osmanlıların Cənubi və Şərqi Av ropada müharibələri də buraya aiddir). Lakin bu o demək de yil dir ki, xristian və ya islam sivilizasiyasının daxilində baş ve rən dövlətlərarası müharibələrdə din amili heç olmamışdır; mə sə lən, XIII əsrdə Baltikyanı xalqlara xristianlığın qəbul et di ril məsi səlib yürüşü xarakteri daşımışdır, 1240–1242-ci il lər də şimal-şərqi Rus dövlətinə qarşı katolik Avropasının V sə lib yürüşünü heç demirik, Avropada Reformasiya dövründə ka to lik lər ilə 90 Oleq Kuznetsov protestantlar arasında müharibələr fasilələr ilə bir əsrdən çox sürmüşdür, iranlılar ilə osmanlılar arasında xəlifəlik hüququ uğ run da müharibə bir neçə onillik davam etmişdir. Ona görə də biz erməni–azərbaycanlı qarşıdurmasının «Daşnaksütun» er mə ni inqilabi federasiyasının fəalları sırasından olan ideoloqları ki mi Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin mahiyyətini yalnız xristian er mənilərin əzəli düşmənlərinə – müsəlman türklərə qarşı dini mü haribəsi kimi səciyyələndirərək və bütün azərbaycanlıları da türk lərə aid edərək, münaqişənin anlayışını bəsitləşdirməli de yi lik və bəsitləşdirməməliyik. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sırf xristian–müsəlman dini qarşıdurması sayılmasına iki səbəb əhəmiyyətli dərəcədə mane olur. Bu səbəblərin üzə çıxarılması və dərk edilməsi erməni–azər bay canlı sivilizasiya qarşıdurmasının dərin köklərini müəy yən ləş dir mə yə və səciyyələndirməyə kömək göstərir. Əvvəla, 1918-ci ildə elan olunduğu vaxtdan Azərbaycan Res publikası özünü həmişə dünyəvi dövlət kimi göstərmiş və bu məsələdə təkcə Türkiyə Respublikasını deyil, həm də müsəlman oykumenasının digər dövlətlərini qabaqlamışdır. Bütün XX əsr ərzində Azərbaycanın və azərbaycanlıların hə- yatında din ami li hansısa rol oynamışsa da, bu rol siyasi de- yil, daha çox kul tu ro loji xarakter daşımışdır, ona görə də et- nosun dövlətçilik hə ya tı na təsir göstərə bilməmiş və təsir gös tər məmişdir. Nə ti cə də dün yə vi «qeyri-siyasi» islamın müa sir Azərbaycan va rian tı lo yal lı ğı, tolerantlığı, digər din lər və mə dəniyyətlər ilə mü na qi şə dən büsbütün uzaq ol ması ilə sə ciyyələnir ki, bu da onu son onil lik lər ərzində Ya xın Şərq- də, Şimali Afrikada, son illərdə isə Qər bi Avropa öl kə lərində mü haribələrin, zorakılığın və nifrətin mən bəyi olan digər «ərəb-məğrib» siyasi islamından keyfi yyətcə fərq lən dirir. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|