Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
78 Oleq Kuznetsov Ka xe ti nin, Meqrelinin, İmeretinin, Quriyanın, Abxaziyanın və müa sir Azər baycanın bir hissəsinin – Bakı, Qarabağ, Gən- cə, Şir van, Şə ki, Dərbənd, Quba xanlıqlarının və Talış xan- lı ğının bir his sə si nin Rusiyaya keçməsini təsdiq etdi. Ser Q.Ous li Rusiya ilə İran arasında sülh müqaviləsinin mətnini ha zırlamaqla Ru si ya ya göstərdiyi diplomatik xidmətə görə 1814-cü ilin yayında Teh ran dan Londona gedərkən yolüstü Pe terburqda olduğu zaman im pe rator I Aleksandr tərəfi ndən rəs mi qəbula layiq görüldü. Ru si ya monarxı onu müqəddəs Alek sandr Nevski ordeni ilə təl tif etdi və ona brilyantlarla bəzədilmiş, üzərində öz portreti olan qı zıl tütün qutusunu hədiyyə etdi. Bundan başqa, Britaniya ba ro ne ti Peterburq Elm lər Akademiyasının fəxri üzvü seçildi və Xa ri ci İşlər Na- zir liyinin Dövlət kollegiyasından təşəkkürnamə al dı 17 . Ser Qor Ouslinin İrandakı səfi rliyinin katibi və tərcüməçisi Vil- yam Praysın «İrandakı ingilis səfi rliyinin jurnalı» adlı kitabı (in gi lis dilində tam adı – «Journal of the British Embassy to Per sia, embellished with numerous views taken in India and Per sia, also, a Dissertation upon the Antiquates of Per se polls, by Wil liam Price») 1825-ci ildə Londonda nəşr edil miş dir. Bu kitabda o, 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran mü ha ri bəsinin dip lo matik səh nə arxasının bütün gedişlərini və müəm ma la rı- nı, əvvəlcə mü ha ribəni qızışdırmaq, sonra isə sa kit ləş dir mək üçün Böyük Bri ta ni yanın göstərdiyi səyləri açıq və vic dan la təs vir etmişdir. Gör dü yü müz kimi, Britaniya öz dip lo ma tik qə ləbələrini sirrə çe vir mir di, amma bunu bütün tarixi dövr lər- də Rusiya barəsində söy lə mək mümkün deyildir... Gülüstan müqaviləsinin bağlanması işində müstəsna ro- luna bax ma yaraq, ser Qor Ousli Britaniyanın ön Asiyadakı xa rici si ya sə tinin əsl yaradıcısı olan ser Robert Stüart, vi kont 17 Price W. Op.cit.P. 112, 114. 79 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra Kaslri, mar kiz Londonderrinin ona tapşırdığı müxtəlif dip lo- matik və hər bi-siyasi vəzifələrin daha çox «texniki icraçısı» idi. Ser Ro bert Stüart Kaslri 1807–1812-ci illərdə Böyük Bri ta niyanın hər bi na ziri və müstəmləkə işləri üzrə naziri, 1812–1822-ci illərdə xa rici işlər naziri olmuşdu. Böyük Bri- ta niyanın Napoleon Bo na par ta və onun müttəfi qlərinə qarşı üçüncü ölkələrin qüvvələri ilə hər bi əməliyyatlar aparması, bu yolla öz insan resurslarını qo ru ması və hərbi sənayesini in ki şaf etdirməsi ideyası Bri ta ni ya tarixində məhz onun adı ilə bağlıdır. Bu məqsədlə bağ lı və zi fə lərin yerinə yetirilməsi üçün o, hərbi fi tnəkarlıq akt la rı tö rə dilməsi və qabaqcadan mü haribə elan etmədən döyüş əmə liy yat larına başlanılması ba rə də əmrlər verməkdən çəkinmirdi. Bun la rın arasında ən çox tanınan müharibə 1807-ci il avqustun 14-dən sentyabrın 21-dək davam etmiş İngiltərə–Danimarka mü ha ri bəsi olmuş- dur. Q.Ouslinin missiyası da tamamilə onun tə şəb büsü idi. Qa car lar ordusuna Britaniya silahları gön də ril mə si nə dair əmr ləri də o verirdi. 1812-ci ilin iyul ayında Rusiya ilə Bö- yük Britaniya arasında Erebru sülh müqaviləsi imzalandıqdan son ra Qaf qaz hərbi əməliyyatlar meydanında Rusiyaya mü na- si bə ti kö kündən dəyişdirmək barəsində sərəncamı da o, qəbul et miş di. R.Stüart Londonderri və Q.Ousli əsl Britaniya dip lo mat- ları idi lər, ona görə də Gülüstan müqaviləsinin ilkin mət ni ni elə tər tib etmişdilər ki, 1804–1813-cü illərin Ru si ya–İran mü- ha ri bə sinin yekunlarına gələcəkdə yenidən bax maq imkanı qal sın. Mə sə lə burasındadır ki, müqavilənin 4-cü mad dəsi Qaf qaz da Ru siya ilə İran arasında sərhədin müəy yən ləş di ril- mə si mə sə lə si nin qəti həllini sərhəd demarkasiyası üz rə iki tə- rəfl i komissiyanın sə la hiyyətinə vermişdi, həm də bu za man komissiyanın tərkibi və işi ni başa çatdırılması müddəti müəy- 80 Oleq Kuznetsov yən edilməmişdi. Sülh bağ la nıldığına görə infanteriya ge- neralı rütbəsi verilmiş general-ley te nant N.F.Rtişşevin si ma- sında Rusiyanın Qafqazdakı ad mi nis trasiyası bu «gecaçılan mi naları» görməyə bilməzdi, am ma əks tədbir görməkdə aciz idi, çünki onun sərəncamında müha ri bə ni davam etdirməyə qa dir olan yetərli sayda qoşun yox idi (1813-cü ildə Ru si- yanın Qafqazdakı hər piyada polkunun tər ki bin də 10-15 za- bit və 200-250 əsgər vardı). Avropada baş verən ha di sə lər üzün dən Britaniyanın hərbi-texniki yardımından mü vəq qə ti məh rum olmuş İran tərəfi nin də müharibəni davam et dir mək üçün qüvvə və vəsaiti yox idi. Ona görə də İran tərəfi gə lə- cək də sərhəd ixtilafl arının real kəskinləşməsi imkanını nə zər- də tutan müddəaların – zərurət olduqda casus belli-yə, yəni mü ha ri bə vəziyyətinin elan edilməsi səbəbinə çevrilə biləcək müd də ala rın müqavilədə mövcudluğuna qane olmalı idi. Be- lə lik lə, biz tam qəti söyləyə bilərik ki, 1813-cü ildə Gülüstan mü qa vi lə si ol sa-olsa Qaf qaz da müharibəni dayandırdı, amma re gio na sülh gə tir mə di. Sərhədin demarkasiyası üzrə Rusiya–İran komissiyasının fəa liyyəti 1818-ci ildə Qafqaz korpusunun komandanı, ar- til le ri ya generalı A.P.Yermolovun Təbrizə səfəri sayəsində başa çatdı və yal nız bundan sonra müqavilənin mətni rəsmən dərc edildi. Bü tün əvvəlki dörd il ərzində Böyük Britaniyanın dəstəyi ilə İran müqavilənin şərtlərinin dəyişdirilməsi uğrunda diplomatik mü ba ri zə aparır, 1801-ci ilin sərhədlərinə qayıdılmasında israr edir di. Başqa sözlə, Fətəli şah və Abbas Mirzə qacarlar müasir Gür cüs ta nın ərazisini Rusiyaya ver mə- yə hazır idilər, amma əvə zin də indiki Azərbaycanın tor paq- la rını öz yurisdiksiyası al tı na qay tarmaq istəyirdilər. La kin A.P.Yer molovun şəxsində İran dip lo ma tiyası və onun ar xa- sın da dayanan Britaniya diplomatiyası Ru si ya nın Qafqazdakı Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|