Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
- Oleq Kuznetsov
81 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra maraqlarının qızğın müdafi əçisi, Na po leon əleyhinə bütün müharibələrin döyüş meydanlarında şöh rət qa zanmış bir generalla qarşılaşmışdılar. Yalnız bunun sa yə sin də Ru si yanın işğal zonasının sərhədi şimala doğru bir metr də ol sa ye rini dəyişmədi. Ona görə də Gülüstan sülhünün ən mən fi nə ti cə- lə ri keçmiş Talış xanlığına toxundu. Bu xanlıq İran la Ru si ya ara sında ikiyə bölünmüş vəziyyətə düşdü. Onun Lən kə ran la bir lik də şimal hissəsi Rusiyanın tərkibinə da xil oldu, Astara ilə bir lik də cənub hissəsi isə İranda qaldı 18 . Rusiya ilə İran arasında qarşılıqlı ərazi iddiaları və sər- həd mü ba hisələri Böyük Britaniya üçün sərfəli idi. O, für- sət dən istifadə edərək qacarlara təsirini genişləndirməkdə və güc lən dir mək də davam edirdi. Bu prosesin əyani təzahürü və nə ti cəsi 1814-cü il noyabrın 25-də Tehranda növbəti İn gil tə- rə–İran mü qa vi lə si nin bağ lanması oldu. Bu dəfə «əbədi sülh haqqında» olan mü qa vi lə nin əsasını 1809-cu il 12 mart ta rix- li «ilkin» mü qa vi lə təşkil edirdi. Müqavilənin şərtlərinə uy- ğun olaraq, Fətəli şah və Abbas Mir zə qacarlar Britaniyaya düş mən olan bütün Avropa dövlətləri ilə müqavilələri və it- ti faq la rı ləğv etməyi; Avropa dövlətlərinin qo şun larını İran əra zi sin dən Hindistana buraxmamağı; Xarəzm, Buxara və Sə mərqənd hakimlərini Avropa dövlətlərinin qo şun la rı- nı öz ərazilərindən Hindistana buraxmamağa məcbur et- mə yi; Əf qanıstan ilə Britaniya Hindistanı arasında mü- ha ri bə tö rə nə cə yi təqdirdə İran qoşunlarını ingilislərin kö mə yi nə göndərməyi; öz ordusu üçün hərbi təlimatçıları yal- nız İngiltərədən və ya ona dost ölkələrdən dəvət etməyi öh- də lə ri nə götürürdülər. Bri ta ni ya isə hər hansı Avropa döv lə- 18 Обозрение российских владений за Кавказом в статисти чес- ком, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях: В 3-х тт. СПб.: Тип. Департамента уделов, 1836. Т. 3. Səh. 175-176. 82 Oleq Kuznetsov ti nin İrana hücum edəcəyi təq dir də (bu ölkə özünün coğrafi və ziy yətinə görə yalnız Ru si ya im periyası ola bilərdi) İrana Hin di standan qoşunlar gön dər mək lə və ya 200 min tümən məb lə ğin də illik subsidiya ödə mək lə kömək göstərməyi; Gü- lü stan müqaviləsi ilə müəyyən edil miş Rusiya–İran sər hə di- nə yenidən baxılmasına nail olmağı; İra nın daxili iş lə ri nə qa- rış ma mağı və onun ərazisinin hər hansı his sə si ni tutmamağı; İran ilə Əfqanıstan arasında müharibə tö rə nə cə yi halda bu mü haribəyə qarışmamağı öhdəsinə götürürdü. İlk baxışdan da görünür ki, «əbədi sülh haqqında» 1814-cü il tarixli İn- gil tərə–İran müqaviləsi aşkar ifadə olunmuş an ti ru si ya yö nü- mü nə malik idi və Britaniyanın xarici işlər naziri Stüart Lon- don der rinin Rusiyanı Britaniya Hindistanının sər həd lə rin dən mümkün qədər uzaqda saxlamaq niyyətindən irəli gəlirdi. Əs- lin də, XIX əsrin birinci rübündə Britaniya isteblişmentini Ru- siya–İran ixtilafl arı və ya Şimali Azərbaycan xanlıqlarının ta- ri xi müqəddəratı az maraqlandırırdı, o, Britaniya taxt-tacının dün ya ya ağalığı naminə istismar edilməli olan Hindistan ko- lo ni ya larının sərvətlərinin təhlükəsizliyi üçün narahatlıq ke- çi rirdi. Gü lü stan sülhünün bütün səhnəarxasının mahiyyəti məhz bu idi. Gülüstan müqaviləsinin bağlanmasının 200 illiyi bu sə- nə din və onun imzalanmasından əvvəl baş vermiş hadisələrin müa sir Azərbaycan xalqının tarixi taleyində yerini yenidən dərk etmək üçün yaxşı əsas yaradır. Yuxarıda göstərilən fakt - la rı və də lil ləri yekunlaşdırarkən biz qacarların kimliyi ba rə- sin də mü la hi zə lər sürərək, onların azərbaycanlı, yoxsa yerli İran ha kim lə ri olduqları barədə fi kirlər yürüdərək mövzunu bə sit ləş dir mək səviyyəsinə enməyəcəyik. Hadisələrin üs tün- dən 200 il keçdikdən sonra retroproqnostika ilə məşğul ol- 83 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra maq və 1812-ci ildə Böyük Britaniyanın köməyi ilə İranın Ru si yaya qa lib gəldiyi və Böyük Qafqaz hüdudlarına çıxdığı halda nələrin baş verə biləcəyini fərz edərək, dünya tarixinin və ya regional ta ri xin al ter nativ inkişaf modellərini yaratmaq mənasız məş ğu liy yət dir. Məlum olduğu kimi, tarix felin şərt formasını ta nı mır. Odur ki, bu gün Rusiya və Azərbaycan ta rix çi ləri in gi lis, iranlı və fransız həmkarlarını köməyə ça- ğı ra raq, öz səy lə ri ni bir ləş dir mə li və 1804–1813-cü illərin Ru siya–İran mü ha ri bə si nin ta ri xi ni kiminsə istəyinə uyğun ola raq deyil, reallıqda ol du ğu şə kil də yaz ma lıdırlar. Belə bir iş baş lanılarsa, bizcə aşa ğı da kı lar da nıl maz fakt lar kimi qəbul edil məlidir. Bu gün biz tam obyektiv olaraq deyə bilərik ki, 1804– 1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsi XIX əsrin əv vəl- lərində Av ropa geosiyasi proseslərinin və meyllərinin qa- nu na uy ğun da va mı və nəticəsi olmuş, özü də onun üçün qi da lan dırıcı mü hi ti Böyük Britaniyanın Hindistan yarı ma da- sın da və onunla həm sər həd olan Mərkəzi Asiya dövlətləri ba- rə sində həyata ke çir diyi müstəmləkəçilik siyasəti yaratmışdır. Fak tiki ola raq, İran Ru siyaya qarşı 10 illik müharibədə özü- nün Qaf qaz da kı Azər baycan torpaqlarını müdafi ə etməmiş, Bri taniyanın Hin dis tan da kı maraqlarını cidd-cəhdlə mühafi zə etmişdir. Hindistanın sər vətlərinə sahiblik üzərində inhisarın ləğv edilməsi, yaxud qo ru nub saxlanılması uğrunda bir-bi ri ilə rəqabət aparan Rusiya və Bri taniya imperiyalarını azər- bay can lılar az maraqlandırırdı. On lar üçün İran Avropadan Hin dis tana gedən ən qısa quru ticarət yo lu nu açan və ya bağ- la yan bir qapı idi. Britaniya bu qapını bərk-bərk bağlı sax- la maq istəyir, Rusiya isə onu var gücü ilə aç ma ğa çalışırdı, həm də kilidaçan alət kimi müasir Azərbaycan tor paq la rın da və liəhd Abbas Mirzənin həyata keçirdiyi siya sət dən Azər bay- Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|