QəDİm diyari xinaliq azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı
Yüklə 397,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəbbət Paşayeva, tarix elmləri namizədi, dosent. 7
- (qrızlar, buduqlar, hapıtlar)
diqqət və qayğının nümunəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Bütün bunlar mənə “Azərbaycanın qədim diyarı Xınalıq’’ adlı bir kitabın ərsəyə gəlməsi üçün mənəvi dayaq oldu. Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti nəticəsində dünyanın ən qədim sivilizasiya mərkəzlərindən və ilk insan məskənlərindən biri olan Azərbaycan ərazisinə hələ çox qədim dövrlərdən bəri müxtəlif qəbilə və tayfaların axını baş verirdi. Bu baxımdan Azərbaycan ərazisində mindik lərdən bəri özünəməxsus ənənəvi mədəniyyət formalaş mışdır. Təsadüfi deyil ki. zəngin etnik ənənələrini qoruyub saxlmağı bacaran Azərbaycan hər zaman etnoqrafik xəzinələr müzeyi kimi dəyərləndirilmiş və Azərbaycanın tarixi-etnoqrafik bölgələri hər zaman etnoqrafların diqqət mərkəzində olmuşdur. Müasir dövrdə azərbaycanlıların, yəni Azərbaycanda yaşayan və bütün tarixi dövrlərdə çoxluq təşkil edən türkdilli azərilərlə bərabər Azərbaycanı onlar qədər öz doğma vətəni sayan azsaylı xalqlar və etnik qrupların mənəvi mədəniyyət tarixinin müqayisəli şəkildə tarixi- etnoqrafik baxımdan araşdırılması Azərbaycan etnoqrafiya elminin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biridir. Azərbaycanda məskunlaşan və Azərbaycan xalqının etnik tarixində özünəməxsus yeri olan azsazylı xalqların və etnik qrupların vahid ümumxalq mədəniyyəti əsrlər boyu inkişaf edərək qarşılıqlı mədəni əlaqələr və ümum milli mənəvi mədəniyyət əsasında formalaşmışdir. Bu gün vahid Azərbaycan xalqınının tərkib hissəsi olan bu etnoslar (buduqlar, qrızlar xinalıqlar, udilər və b.) ümumi məişətlərini formalaşdırmaqla bərabər özlərinin spesifikli yini də qoruyub saxlamışlar. Azərbaycanın nadir etnoslarından olub yalnız bir kənddə məskunlaşan və özünəməxsus etnik tarixə malik 6 olan xınalıqlara həsr etdiyimiz bu tədqiqatın məqsədi bu etnosun mənşəyinin, məişətinin bəzi spesifik xüsusiyyət lərini, qədim inanclar sistemini müqayisəli şəkildə, Azərbaycanın digər bölgələri və bütövlükdə türk dünyası nın adət-ənənələri ilə paralellər apararaq ümummilli vahid tarixi köklərimizi araşdırmaqdır. Bunu da bildirmək istəyirik ki, xınalıqlarm mənəvi mədəniyyətinin belə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi indiyədək xüsusi tədqiqat obyekti olmamışdır. Tədqiqata əsasən Xınalıq kəndində topladığımız zəngin etnoqrafik çol materialları cəlb olunnaqla bərabər müxtəlif səciyyəli yazılı mənbə,tarixi-etnoqrafik ədəbiyyatlardan da istifadə olunmuşdur. Yeri gəlmişkən etnoqrafik ekspedisiyalar zamanı bizə yardımçı olmuş Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Quba rayonu mədəniyyət şöbəsinə, bizə bələdşilik edən insanlara və qonaqpərvər Xınalıq əhalisinə öz təşəkkürü müzü bildiririk. Məhəbbət Paşayeva, tarix elmləri namizədi, dosent. 7 I F Ə S I L etnik tarix və etnogenetik ƏLAQƏLƏR Bu gün Azərbaycanın etnik xəritəsində sayı cəmi bir neçə min olan və bir neçə kənddə yaşayan, tarixi - etnoqrafik ədəbiyyatda “Şahdağ xalqları" adlandırılan xınalıqlılar, buduqlular, qrızlar, haputlar Azərbaycan tarixində izləri olan etnik qruplardir. Quba rayonu ərazisində Şahdağ ətrafında yerləşən bu azsaylı xalqların maddi və mənəvi mədəniyyətinin, etnik xüsusiyyətlərinin araşdırılması bütövlükdə Azərbaycan ifnənəvi mədəniy yətinin ümummilli xüsusiyyətlərinin və dərin tarixi köklərinin üzə çıxarılmasında mühüm rol oynayır. Yüksək dağ silsilələri əhatəsində yaşayan, keçilməz yolları olan və belə coğrafi mövqeyinə görə təcrid olunmasına baxmayaraq hələ XVIII əsrdən “Şahdağ xalqları”nın mənşəyi, məişəti tədqiqatçılarda maraq doğurmuş, bir sıra tarixi-etnoqrafik məlumatlar dərc edilməsinə səbəb olmuşdur (1, 80-82). XVIII əsrin II yarısınadək Azərbaycanın xanlıqların dan biri olan Şamaxı xanlığına tabe olan Şahdağ kəndləri daha sonra digər Azərbaycan xanlığı - Quba xanlığının tərkibində olmuşdur. XIX əsrin əvvəllərində isə Rusiya imperiyasının Azərbaycandakı inzibati islahatları nəticə sində Bakı quberniyasının Quba uezdində Qrız, Cek, Əlik kəndlərinin də daxil edildiyi Xınalıq və Buduq mahalları yaradılmışdı. Əsasən
Xınalıq, Hapıt,
Qrız, Buduq
kəndlərindən Şahdağ xalqlarının bir hissəsi (qrızlar, buduqlar, hapıtlar) XIX əsrin ortalarından etibarən köçərək Quba qəzasının Müşkür (indiki Xaçmaz r-nu) və
Şabran mahallarında, həmçinin Göyçay, Şamaxı qəzala rında Buduqlu, Ağyaz Buduq, Güney Buduq (Qarabulaq), Dirşalı Hapıt, Qaradağ Hapıt, Hapıtlı Məlikli, Şıx Hapıt və s. adlı kəndlər saldılar (2, 96-97;3, 15). Şahdağ xalqlarının mənşəyi haqqında müxtəlif nöqteyi-nəzərlər mövcud olsa da, son tədqiqatların nəticəsində Şahdağ qrupuna aid olan xalqların
kimi qədim tayfalarının varisləri oiduğu təsdiq edilmişdir. (4, 156-161) Tədqiqatçıların da qeyd etdiyi kimi, Xınalıq,, Haput, Buduq əslində bu etnosların adım deyil, erkən orta əsrlərə aid mənbələrdə adı çəkilən və Qafqaz Albaniya sının şimal-qərbində yerləşən qədim hər və
qat tayfalarının məskun olduğu Xeni, Hər, Bed mahallarının adını əks etdirir. Bu tayfalar qarlı dağ aşırımlarından keçərək Azərbaycanın şimal-şərqində məskunlaşmışlar (5, 83-85; 6, 61 ;7, 168). Xınalıq kəndinin əhalisinin də əcdadlarının qədimdə Tufan dağı ərazisində yerləşən Xeno şəhərindən gəldiklərini söyləmələri dəfələrlə elmi ədəbiyyatda qeyd edilmişdir. XIX əsrə aid mənbələrdə də Azərbaycanın şimal-qərb hissəsindən Xınalıq ərazisinə qarlı dağ aşırımlarından keçən yol barədə məlumat verilir (8, 394). Qeyd etmək lazımdır ki, Tufan dağı məhz Xınalıq ərazisi ilə şimal-qərbi Azərbaycan arasında yerləşir. Görünür, elə bu səbəbdən də Xınalıq sakinləri Tufan dağını müqəddəs hesab edirlər. Şahdağ etnik qrupuna daxil olan
da
əcdadlarının ərəb işğalları zamanı, Həmə adli bir şəhərdən gəldiklərini söyləyirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Qafqaz Albaniyasının şımal-qərb ərazisində, (müasir Şəki- Zaqatala bölgəsi) Alazan və İori çaylarının qovuşduğu yerdə Hərənta və Homabuc adlı şəhərlər mövcud olmuşdur (6, 62). Ehtimal etmək olar ki, Şəki-Zaqatala
Yüklə 397,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|