QəRİb məMMƏdov mahmud xəLİlov

 

59 

 

istifadə olunan ərazi. Bütün dünyada müxtəlif xarakterik biocoğrafi pro-

vinsiyalarda 33-dən çox (1988) B.q. yaradılmışdır. Nəzəri cəhətdən B.q. 

özününizamlayan təbii sistemdir, ona görə onların sahəsi kifayət qədər 

böyük olmaqla, qonşu ekosistemlərdən ekoloji cəhətdən ayrılmış halda 

(təcrid olunmuş) olmalıdır. 

BİOSFER TƏZAHÜRÜNÜN ÖLÇÜSÜ – kəmiyyət 

göstəricilərinin dəyişkənliyinin yol verilən intervalı, bu zaman o özünün 

başlanğıc keyfiyyət müəyyənliyini saxlayır. 

BİOSFERƏ ANTROPOGEN TƏSİR  – texnoloji məhsullara, ra-

dioaktiv maddəllərlə çirklənmə  nəticəsində, atmosferin, çay, dəniz və 

okeanların tərkibi və rejiminin dəyişilməsi, onların bir çoxunun, o 

cümlədən  ən məhsuldar tropik meşələrin tamamilə yox edilməsi. 

Təkamül məhsullarının – bir sıra heyvan və bitki növlərinin, onların 

birgə yaşayan mürəkkəb sisteminin, yəni biosenozların məhv edilməsi. 

Bir çox regionlarda, o cümlədən Azərbaycanda (Xəzər dənizi, Sumqayıt 

şəhəri, tuqay meşələri və s.) bu hadisələr təbii fəlakət xarakteri daşıyır. 

BİOSFERİN ANTROPOGEN REDUKSİYASI – insanın dağıdıcı 

fəaliyyəti (mühitin çirklənməsi, meşələrin məhv edilməsi, bozqırların 

şumlanması, sənaye heyvanlarının həddən artıq ovlanması, təşkil 

olunmamış turizm, urbanizasiya, qida və dərman bitkilərinin nəzarətsiz 

yığılması  və s.) nəticəsində biosferin növmüxtəlifliyinin durmadan 

(bərpa olunmadan) azalması prosesi. B.a.r.-nın qarşısının alınması üçün 

planetin heyvanat və bitki aləminin genetik fondunun qorunması üzrə 

qlobal proqram hazırlanmalı, biosfer qoruqlarının, milli parkların, bota-

niki bağların, zooloji parkların şəbəkəsi genişləndirilməlidir. 

BİOSFERİN BƏRPA OLUNMASI QANUNU – P.Dajero (1957) 

tərəfindən irəli sürülmüş bu qanuna əsasən biosferin komponentlərinə 

antropogen təsir dayandırıldıqdan sonra o, hökmən öz “itirilmiş 

mövqeinə” qayıtmağa cəhd edir, yəni özünün ekoloji tarazlığını  və 

davamlığını saxlaya (bərpa edə) bilər. Belə ki, meşəsizləşdirilmiş 

sahələrdə meşə örtüyü yenidən tədricən bərpa olunmağa başlayır. 

BİOSFERİN BUFERLİYİ  – biosferin antropogen çirkləndiricilərə 

müqavimət göstərməsi (neytrallaşdırması) qabiliyyəti. 

BİOSFERİN DƏYİŞMƏ  HƏDDİ  – biosferin funksiyasını onu 

təşkil edən yarımsistemlərin və mühit əmələgətirən komplekslərini 

əhəmiyyətli dərəcədə, lakin dönən dəyişmələrə  məruz qalan təsir 

qüvvəsi. 

BİOSFERİN TƏKAMÜLÜ  – a) canlı maddələrin xarakterinin 

(növlərinin yaranması, inkişafı  və  məhv olması, biotik qrupların 

formalaşması  və dağılması); b) bu maddələrdən yaranmış Yer qabığı 

kimi biosferin xassələrinin;         c) ekosferin xassələrinin; ç) ekosferin 

---

 

60 

 

(planetin) fasiləsiz, eyni zamanda və qarşılıqlı dəyişilmə prosesi. 

BİOSFERİN MƏHSULDARLIĞI  – Bir il ərzində onun 

biokütləsinin ümumi artımı. Son hesablamalara görə (Uitteker, 1980) 

illik (ilk) bitki məhsulu (quru kütlə) 170 

⋅ 10

9

 t olub 300-500 

⋅ 10

2

 C 

ener. ibarətdir. Bu miqdarın quru fitosenozlarının payına 117 

⋅ 10

9

 t 

düşür. Onun böyük hissəsi (74

⋅ 10

9

) meşələr (xüsusilə tropik zonanın) 

verir. Heyvanların illik məhsulu(ikinci) quruda 909 

⋅ 10

6

 t, cəmi 3934 

⋅ 

10

6

 t təşkil edir. 

BİOSFERİN SABİTLİYİ  – biosferin xarici (kosmik) və daxili 

təsirlərə, o cümlədən antropogen təzyiqinə qarşı müqavimət göstərə 

bilməsi. 

BİOSFERİN STABİLLİYİ – biosferin bufer həcmi – biosferin xa-

rici (kosmik) və daxili, o cümlədən antropogen təsirlərə qarşı davamlığı. 

Elmi-texniki inqilab dövründə B.s. güclü pozulmağa məruz qalır və eko-

loji fəlakətlə üzləşə bilər, onun qarşısı yalnız bütün bəşəriyyətin ümumi 

gücü ilə alına bilər. 

BİOSESTON – suda asılı vəziyyətdə olan canlı orqanizmlərin (bak-

teriyalar, birhüceyrəli yosunlar, ibtidailər və s.) cəmi. 

BİOSİD – 1) Bütün varlığı (canlıları) məhv edə bilən maddə; 2) 

Geniş ərazilərdə canlıları məhv etmək (məs., hərbi məqsədlə). 

BİOSİKL  – 1) biosferin ən iri ekoloji hissəsi. Aşağıdakı B.-lər 

ayrılır; dəniz, estuari (liman) və daxili su hövzələri. Hər bir B. tərki-

bində çoxlu miqdarda biotoplar olan bioxorlara bölünür. Məs., qum, gil 

və daşlı səhralar biotopları səhra bioxorunda birləşir, onlar da meşə, çöl 

və s. bioxorları ilə birlikdə qurunun B.-ni təşkil edir. 2) orqanizm 

inkişafının faza və mərhələlərinin dəyişilməsi qanunauyğunluqları. 

BİOSİSTEMİN 

İNFORMASİYASI 

– bioloji sistemin 

müxtəlifliyinin göstəricisi. Məs. populyasiyaların mürəkkəb cins, yaş, 

sahə-etoloji, ölçü və s. strukturu olur; ekosistemlər çox saylı müxtəlif 

mikroorqanizm növlərinin populyasiyalarından ibarətdir. Beləliklə, bio-

sistemin informasiya mənbəyi onun mütəşəkkilliyi sayılır. 

BİOSPELEOLOGİYA, SPELEOBİOLOGİYA  – mağaralarda 

həyatı öyrənən elm. B-nın  əsası ruminiya bioloqu E.Rakovise (1907) 

tərəfindən qoyulmuşdur. O, mağaraların ekoloji şəraitinin 

xüsusiyyətlərini və onların canlı orqanizmlərə  təsiri, yeraltı biotaların 

təkamül qanunauyğunluqlarını, mağara sakinlərinin çoxalması  və 

coğrafi yayılması və s. tədqiq etmişdir. 

BİOSTANSİYA – stasionar bioloji müşahidə yeri. 

BİOSÜZGƏC – çirkabı bioloji təmizləyən qurğu. Dairəvi, yaxud 

dördbucaqlı çən şəklində olur. Dibi ikiqatdır və qatların arasında azı 0.4 

m məsafə qoyulur: içərisinə posa, qranit qırıntıları, çınqıl, keramzit və s. 

---