Qida kimyasından mühazirələr. MƏRuzəÇİ: dos. Həşimov Xalıq Məhəmməd oğlu

64 
 
Katalitik təsiri tamamilə aydın olan fermentləri  sistematik nomenklatur üzrə 
adlandırırlar.  Fermentlərin  sistematik  adları  iki  hissədən  ibarətdir:  birinci  hissə 
substratın  adını  göstərir.  İkinci  hissə  “aza”  şəkilçisi  ilə  bitir  və  fermentin  kataliz 
etdiyi  reaksiyanı  səciyyələndirir.  Fermentlərin  sistematik  adları  yazıldıqda  birinci 
hissə ilə ikinci hissənin arasında tire işarəsi qoyulur. 
Fermentlərin adi adları  mümkün  qədər sadə və qısa olmalıdır.  Bu  məqsədlə 
fermentlərin əksəriyyətinin köhnə adları işlədilir. 
Təbiidir ki, adi adlandırma üsulu, sistematik adlandırma qədər mükəmməl və 
dəqiq  ola  bilməz.  Məsələn,  sidik  cövhərinin  hidroliz  yolu  ilə  ammonyaka  və 
karbon qazına parçalayan  ferment  hidrolazalar sinfinə daxildir. Onun şifri  3.5.1.5. 
sistematik adı-karbamidamidohidrolaza, adı adlanma ilə ureazadır. 
Aşağıda  fermentlərin  müasir  təsnifatının  müxtəlif  qrupları  haqqında  qısa 
məlumat verilir. 
I. Oksi-reduktazalar. Bu sinfə bioloji oksidləşmə proseslərini kataliz edən, 
hidrogen ionlarının və elektronların daşınmasını həyata keçirən fermentlər daxildir. 
Onların  spesifik  koenzimləri  və  prostetik  qrupları  olur.  Ən  mühüm  oksireduk-
tazalar aşağıdakılardır: 
Aerob  dehidrogenazalar-hidrogen  atomlarını  oksidləşən  substratdan  alaraq, 
oksigenlə birləşdirir: 
 
 
 
 
Anaerob  dehidrogenazalar-hidrogeni  bir  substratdan  digərinə  kecirir.  Bu 
cəhətə  görə  anaerob  dehidrogenazalar  aerob  dehidrogenazalardan  fərqlənir.  Lakin 
onların kataliz etdiyi reaksiyalarda oksigen istirak etmir: 
 
 
 
Sitoxromlar-bioloji oksidləşmədə elektron daşıyıcı kimi iştirak edən ferment-
lərdir (məsələn, sitoxromoksidaza). 
Peroksidaza və katalaza-ya hidrogen atomlarını substratdan hidrogenperoksid 
molekuluna  keçirir  (peroksidaza),  ya  da  hidrogenperoksidi  suya  və  molekulyar 
oksigenə parçalayır (katalaza): 
 
 
 
H 
H 
R 
+ H
2
O
2 
→ R + 2H
2
O v  2H
2
O
2
 → 2H
2
O + O
2 
R
1 
H 
H 
H
H 
R 
+ R
1
 ↔ R + 
H
H 
R 
+ O
2 
→ R + H
2
O
2 

---

65 
 
II. Transferazalar. Transferazalar-müxtəlif kimyəvi qrupların bir molekuldan 
digərinə keçirilməsi ilə nəticələnən reaksiyaları kataliz edən fermentlərdir. Bu sinfə 
daxil olan fermentlər daşınan kimyəvi radikalın növünə görə bir-birindən fərqlənir. 
Fosfotransferazalar─fosfat  turşusu  qalıqlarını  nukleozidfosfatlardan  başqa 
maddələrin  molekullarına  daşıyan  fermentlərdir.  Bu  qrupun  ən  geniş  yayılmış 
nümayəndələrindən  biri  fosfat  turşusu  qalığına  ATF-in  tərkibindən  heksoza 
molekuluna keçirən heksokinaza fermentidir.  
 
 
 
 
Qlikoziltransferazalar - sadə şəkər qalıqlarını daşıyan fermentlərdir. 
 
 
Amintransferazalar  -  amin  qrupunu  aminturşulsrından  ketoturşulara  daşıyan 
fermentlərdir. 
 
 
   
 
Metultransferazalar-metilləşmə reasiyalarını kataliz edir. 
 
 
Asiltransferazalar-asil qalıqlarını daşıyan fermentlərdir. 
 
 
 
 
III.  Hidrolazalar.  Hidrolazalar-molekuldaxili  rabitələrin  hidrolitik  (su 
molekulunun  birləşməsi  ilə  müşahidə  olunan)  parçalanma  reaksiyalarını  kataliz 
edən fermentlərdir. Onların ümumi təsir sxemi belə ifadə olunur. 
 
 
 
Hidrolazalar adı altında fermentlərin çox böyük bir qrupu birləşir. Bu qrupa  
daxil olan fermentlər hidroliz etdikləri birləşmələrin təbiətindən asılı olaraq bir 
neçə yarımqrupa ayrılır. 
1.  Esterazalar-mürəkkəb  fermentlərin  hidrolitik  parçalnmasını  sürətləndirən 
fermentlərdir. Bu yarımqrupa aşağıdakı fermentlər daxildir: 
R
─
R
!
+H
2
O 
─
↔ R H + R
!
─
OH
 
R
──
C  R
!
 
+ R
!!
─
─
H ↔ R C
─
 R
!!
 
+ R
!
─
H 
             
║
                                                                   
║
 
      O                                 O         
R
─
CH
3
 + R
!
H 
─
↔ R H + R
!
─
CH
3 
R-qlikozil + R
!
─
─
OH ↔ R OH + R
!
-qlükozil.
 
     OH                                      OH 
     
│
│
                                          
R
──
P OH + R
!
─
─
H↔R H + R
!
─═
P O 
     
║
│
                                          
     O                                        OH 
R
─ ─
CH NH
2
 + R
!
─═
─═
C O ↔ R C O + R
!
─ ─
CH NH
2
 
       
│
                      
│
                 
│
                
│
 
       COOH              COOH        COOH        COOH 

---

66 
 
a) Fosfatazalar-fosfat turşusunu mürəkkəb efirlərini hidroliz edirlər: 
 
 
 
Bunlara  qələvi  və  turş  fosfatazalar,  qlukoza-6-  və  qlukoza-1-fosfatazalar, 
nukleotidazalar,  fosfodiesterazalar,  ribonukleazalar,  dezoksiribonukleazalar  və  s. 
aiddir. 
b) karboksiesterazalar-üzvi turşuların mürəkkəb efirlərini hidroliz edirlər: 
 
 
 
Bunlara  sadə  esterazalar,  lipazalar,  fosfolipazalar  (A,  B,  C  və  D),  sulfoeste-
razalar (sulfat turşusunun efirlərini hidroliz edən fermentlər) və s. aiddir. 
2. Tioesterazalar-üzvi turşularla tiospirtlərin mürəkkəb efirlərini parçalayır. 
 
 
 
Asetilkoenzim-A-deasilaza tioesterazaların nümayəndəsidir. 
3.  Qlikozidazalar-qlikozidlərin  hidrolizini  sürətləndirən  fermentlərdir. 
Mürəkkəb  karbohidratların  hidrolitik  parçalanmasını  kataliz  edən  fermentlər-
amilaza,  saxaraza,  maltaza,  laktaza  və  s.  qlikozidazalar  qrupuna  aiddir.  Bu  fer-
mentlər oliqo və polisaxaridləri  monosaxaridlərə qədər parçalanmasını təmin edir. 
Bu fermentlər oliqo və polisaxaridləri monosaxaridlərə qədər parçalanmasını kata-
liz edir. Bu prosesdə qlükozidazaların təsiri ilə su molekulu H
+
 və OH
-
 anionlarına 
ayrılır  və  yenidən  başqa  atom  və  ya  qruplarla  birləşərək  yeni  birləşmələrə 
çevrilirlər.  
 
 
4.  Peptidazalar-peptid  rabitələrini  hidroliz  edən  fermentlərdir.  Pepsin, 
tripsin, toxuma katepsinləri, karboksipeptidaza, dipeptidazalar  və s.  yarımqrupuna 
aiddir.  
OR  
OH  
    
│
 
─
 C 
    
│
 
    
│
 
─
 C 
    
│
 
─
 O 
─
 O 
H 
H 
C 
+ HOH ↔ 
C 
+ HO
─
R 
R
───
S C  R
!
 
+ HOH 
─
↔ R SH + HO
 
──
C R
! 
                          
║
                                                                            
║
           O                                                  O         
R
──
C  R
!
 
+ HOH 
─
↔ R C
─
OH
 
+ R
!
─
OH 
           
║                                                                    
║
 
      O                               O         
           O                                                     O 
                                                                              
R
───
O P OH
 
+ HOH 
─
↔ R OH + HO
─ ─
 P OH 
           
│
                                                             
│
                                      
 
           OH                                                 OH         

---