Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ 10 cilddə Q.Ş. Kazimov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 3,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Məhz həmin türkcələrin hər biri orta əsrlər türk ədəbi dili - «türki» kimi özünü göstərir»
- «Bizcə, orta əsrlər dövründə türkinin dörd regional təzahür forması… meydana çıxır. Və bunlar qədim türk
- «Lokallaşmış etnokulturoloji mərkəzlərin hər birində funksional olan ədəbi-kommunikativ sistem orta
- «Buna baxmayaraq, türkinin təşəkkül tapdığı dövrdən - IX əsrdən XVII əsrə - tənəzzülünə qədər
«Qədim türk dövrünün başa çatması ilə yeni etnokulturoloji sistem təşəkkül tapır. Yeni yaranmış etnik mədəni sistem köhnə sistemdən fərqli əlamətlərlə səciyyələnir: birinci növbədə qohum dil subyektlərinin etnocoğrafi sərhədlərində dəyişikliklər baş verir; etnik-mədəni sistemin coğrafi hüdudları dağılır. Əvəzində yeni (lakin bu dəfə lokal) etnocoğrafi sərhədlər müəyyənləşir. İkincisi, bütün sahələrdə forma və strukturca təmərgüzləşmənin yerini di- ferensiasiya tutur; qədim türk birliyinin etnodil subyektləri ayrılır, vahid kommunikativ sistem ayrı-ayrı ədəbi türkcələrə bölünür. Üçüncüsü, qədim türk birliyinin müxtəlif etnosubyektləri bir-birin- dən ayrılaraq başqa-başqa ərazilərdə lokallaşır və vahid etnokulturoloji məkanın müstəqil etnik–mədəni mühitlərə parçalanması üçün zəmin hazırlanır… Orxon-Yenisey abidələrinin dialektfövqi nitqi ayrı-ayrı ədəbi türkcələrlə əvəz olunur».(s.4) Doktorluq işi kimi təqdim olunmuş avtoreferatın bu cümlələrinin bir qismi məntiqsiz, bir qismi ziddiyyətlidir. Müəllif nəzərə almır ki, türk xaqanlığı bir neçə dəfə dağılıb, yenidən qurulub və o bu qədər böyük ərazidə heç bir «etnokulturoloji sistem» yarada bilməzdi. Lap yaratmış olsa idi də, o, artıq VIII əsrdə öz ömrünü başa vurmuşdu, yəni etnik-mədəni sistemin coğrafi hüdudları X-XI əsrlədə deyil, artıq VIII əsrdə dağılmışdı. İkincisi, bu etnik-mədəni mühitə bütün türk xalqları (və ya tayfaları) daxil deyildi. Məsələn, şimallı-cənublu Azərbaycan türkləri bu sistemdən kənarda idi. Eyni zamanda bu dağılma nəticəsində «bu dəfə lokal» etnocoğrafi sərhədlər müəyyənləşir – fikri də düz deyil. Əksər əhali öz əvvəlki məkanında qalır – uyğur türkləri Azər- baycana, Azərbaycan türkləri uyğur ərazilərinə getmir. Türk Xaqanlıqları az müddətdə yaşayır, mətbuatın olmadığı dövrdə o heç bir dil təmərgüzləşməsi apara bilməzdi və hər kəs öz dilində danışır, ümumi əlifbadan istifadə edirdi. «Vahid kommunikativ sistem ayrı- ayrı ədəbi türkcələrə bölünür» - cümləsində həm yanlış, həm də doğru cəhətlər var: «vahid kommunikativ sistem» ola bilməzdi, amma dillər müstəqil ədəbi türkcələrə doğru həqiqətən inkişafda idi, lakin bu tezis obyektiv gercəkliyin qeyri-şüuri ifadəsindən ibarət olub, müəllif konsepsiyasını əks etdirmir, yəni müəllif bu fikrin əleyhinə «dəlillər» irəli sürməkdə daha ardıcıldır, çünki o, XVIII əsrə qədər «ayrı-ayrı ədəbi türkcələr» tanımır. Dünya bu 264
dövrdə boş-boş ərazilərdən ibarət deyildi ki, etnosubyektlər ayrılaraq istədikləri ərazilərdə lokallaşsınlar. Əksəriyyət öz yerində lokallaşıb. Təbii ki, yerdəyişənlər də olub. Son cümlə ilə müəllif lap gül vurub: «Orxon-Yenisey abidələrinin dialektfövqi nitqi ayrı-ayrı ədəbi türkcələrlə əvəz olunur». Deməli, bütün türk dilləri Orxon-Yenisey abidələrinin daşıyıcılarından ayrılıb. Deməli, Xəzərin qərbinə türklər Altaydan gəlmədir. Amma dediyimiz kimi, bu «ayrı-ayrı türkcələrlə əvəz olunur»u elə başa düşmək olmaz ki, müəllif X əsrdən yeni türkcələrin yarandığını qəbul edir. Aşağıdakı cümləyə baxaq: «Orta türk dövrünün əvvəllərində (XI-XII əsrlər) türk xalqlarının etnocoğrafi hüdudları bir-birinə yaxın olduqlarından hələ vahid linqvocoğrafi məkan qalmaqda davam edir». (4) Bu sözlərdən sonra güman edirsən ki, indi vahid «linqvoməkan» dağılacaq. Lakin bunun ardınca
«Məhz həmin türkcələrin hər biri orta əsrlər türk ədəbi dili - «türki» kimi özünü göstərir» (s.4) sözləri gəlir və bunlar türkcələrin müstəqilliyini deyil, vahid bir «türki»dən ibarət olduğunu əsaslandırmağa xidmət edir. Birinci cümlənin bir mənası da odur ki, türk tayfaları hələ Xəzərin qərbinə, Anadoluya, müəllifin öz sözü ilə desək, «İrana» yayılmayıb, bu hal sonra baş verəcək. Türk xalqları hələlik köhnə xaqanlıq məkanındadır və bir-birinə çox yaxın yerləşib, odur ki Xaqanlığın dil ənənələrindən hələ xilas ola bilməyib. Təsəvvür edilmir ki, Xaqanlığın bir ucu uzaq Sibirdə, bir tərəfi Xəzərin sağ sahilində idi və bu ərazinin özü də (hələ Anadolu və Qafqaz cəhənnəm!) balaca deyil. «Məhz həmin türkcələrin hər biri «türki» kimi özünü göstərir» - yəni bunların fonetik, leksik və qrammatik fərqi yoxdur və regionları fərqli olsa da, özləri bir dildən ibarətdir.
s.5)
Dörd regional təzahür formasını əvvəldə dedik. İndi müəllif bunları «türk əsaslı ədəbi dillər» adlandırır. Şükür eləmək lazımdır, çünki bunların əsasları başqa dillər də ola bilərmiş. Bir mühüm 265
məntiqsizlik də: belə çıxır ki, XVII-XVIII əsrlərdən sonra bunların «türk əsası» yox olur. Baxın, indi lap açıq deyir:
s.5)
Yenə izah etməli oluruq: deməli, XVIII əsrə qədər qazax, qır- ğız, özbək, başqırd, çuvaş, tatar, Azərbaycan dilləri arasında fərq olmayıb. Görəsən, XVII əsrə aid başqırd, çuvaş, tatar, qazax yazılarını versələr, bu adam onları oxuyub başa düşə bilərmi? Heç erməni razı olarmı ki, deyəsən, sənin dilin VIII əsrə qədər fars, hind, rus, ingilis dillərindən fərqlənməyib? Dillər qohumdur, yaxın cəhətləri də olacaqdır, bu onların dünənə qədər eyni dil olduğu demək deyil ki! Budur, müəllif öz fikrini əvvəlkindən də «sərrast» ifadə etmişdir: «Buna baxmayaraq, türkinin təşəkkül tapdığı dövrdən - IX əsrdən XVII əsrə - tənəzzülünə qədər regional formaların hər birində gedən dil prosesləri prinsipcə fərqlənmir və əslində, vahid dildə gedən proses təsiri bağışlayır». (s.5) Müəllif bu fikrini əsaslandırmaq üçün bir naqis misaldan istifadə edir: «Məsələn, qədim türk yazılı abidələrinin dilində geniş işlənən «ölmək» mənasında uç felinin sonrakı mənaca deformasiyası - «behişt» mənasında «uçmaq» sözü həm
(kursiv mənimdir – lazım olacaq – Q.K.), həm də eyni dövr oğuz, qıpçaq, karluq, uyğur türkləri üçün müştərək dil xüsusiyyətlərinə malik abidədə - «Divani-lüğət-it-türk»də müşahidə olunur». (s.5) «Türki» adlandırdığı dili bölgüdə XI əsrdən başlayır, burada isə IX əsr başlanğıc sayılır. Əsas nəticə isə budur ki, regional türkcələrin heç bir əhəmiyyəti yoxdur və bütün proseslər bir dildə gedən proseslərdir, yəni türk dilləri yoxdur, vahid bir türki var. Verdiyi misalda da aldatmaq istəyir: «Kitabi-Dədə Qorqud» oğuz dastanıdır, bunu bildik (Amma burda da istifadə edərək türkün tarixi əleyhinə prinsipini davam etdirir). M.Kaşğari lüğətinin məsələyə nə dəxli var? Kaşğari lüğətdə oğuzdan, karlukdan, qıpçaqdan misal verirsə, bu,
sözünün bütün 266
Yüklə 3,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|