Ramazan hüseynov
Yüklə 409,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
14
qəzalarımızla barışıq əldə etmək məcburiyyətində qalmışdılar. Ağbaba və Çıldır Milli Şuraları ilə 8 maddəlik müqaviləni Hacı Abbas oğlu Kərbəlayı Məhəmməd bəy və Qocaoğlu Məhəmməd bəy imzalamışdılar. Müqavilənin şərtləri belə idi: 1. Arpaçay, Çıldır və Ağbaba qəzalarına ermənilər məmur göndərməyəcək. 2. Bu qəzaların xalqından əsgər istəməyəcəklər. 3. Tacirlər türk parası ilə sərbəstcə alış-veriş yapacaqlar. 4. Bu qəzaların xalqı Gümrüdən istədikləri üç nəfəri girov alacaqlar. 5. Ermənilər bu müqaviləyə əməl edilməsi üçün üç nəfəri girov alacaqlar. 6. Bu girovlar Hacı Abbas oğlu Mahmud, Əhməd oğlu Murtaza və İsgəndər ağalar olacaqlar. 7. Bunun müqabilində 3 erməni taciri Bağdasarov, Arslanov və Ağasi girov olaraq türklərə veriləcək. 8. Bu müqaviləyə hər iki tərəf riayət edəcək. F. Ərdoğanın yazdığına görə bu müqaviləyə 1920-ci ilin oktyabr ayının 30- dək əməl edilmişdir. Qarsın türk qoşunları tərəfindən azad edilməsini eşidən Gümrü valisi Qaroyan Çıldır və Ağbaba Milli Şuraları ilə bağlanan müqaviləyə əsasən Gümrüdə girov saxlanan üç nəfəri yanına çağıraraq: «Artıq türk ordusu gəlir, sizinlə bizim aramızda düşmənçilik ediləcək bir məsələ qalmadı, qüvvət türklərin əlindədir» - demiş və 8 atlı ilə onları Ağbabaya göndərmiş, bunun müqabilində üç erməni girovunu Gümrüyə gətirmişdilər. Lakin digər mənbələr göstərir ki, ermənilər heç də bu sazişə əməl etməmişdilər. Xüsusən, 1919-cu ilin axırı, 1920-ci ilin yanvar-fevral aylarında ermənilər dəfələrlə Ağbaba və Çıldıra hücuma keçmişdilər. 1921-ci ildə Kazım Qarabəkir paşanın dərc etdiyi «1919 və 1920-də Kafkazda İslamlara karşı yapılan Erməni Mezalimi» kitabında göstərilir: «Ermənilər Ağbaba bucağına 1919-cu ilin sonlarından başlayır, 1920-ci il içində lap çox zərər və ziyan verərək: bir çox köyləri yandıraraq, əhalisini Gürcüstana qaçıb sığınmaya və Türkiyəyə köçməyə zorlamışdılar». Daha sonra Kazım Qarabəkir paşa yazır: «1920-ci il yanvarın 26-da erməni komandalarından Baratov və Marzmanovun top və tüfənglərlə silahlanmış əsgərləri Şörəyelin əksər kəndlərini viran qoyduğu kimi, Ağbabanın da Gümrüyə yaxın aran kəndlərindən - Orçoğluda 150, Qaraməmməddə 20, kiçik Qızıldaşda 100, Qaraçantada 150, Güllübulaqda 300 İslam evini yandırıb mallarını və əşyalarını qarət edib, əhalisindən çoxunu qırıb, öldürmüşdülər». Ağbaba nahiyəsinin dağlıq hissəsi Qars vilayətində yeganə bölgə idi ki, ermənilər axıradək ora girə bilməmişdilər. Ona görə də İrəvan quberniyasından 25 mindən artıq qaçqın Ağbaba və qonşu Zərdaş nahiyələrinə sığınmışdılar. Lakin ərzaq və dava-dərman çatışmadığından və tif xəstəliyindən hər gün azı 40-50 nəfər ölmüşdü. Beləliklə, Ağbaba Milli Şurasının gecəli-gündüzlü gərgin əməyi nəticəsində Ağbabanın dağ kəndləri erməni qırğınlarından xilas ola bilmişdi. Türk qoşunları 1920-ci ilin oktyabrında Qarsı azad etdikdən sonra Hacı Abbas oğlu Kərbəlayi Məhəmməd ağanın 700 nəfərlik süvari alayı 9-cu türk diviziyasının tərkibinə qatılaraq 15
Gümrünün azad edilməsində iştirak etmiş və hərbin sonunda ön cəbhədə vuruşmuşdu. 1921-ci il Moskva və Qars müqavilələrinə əsasən Türkiyə tərəfi Arpaçay rayonunda blokhauzlar (çöldə tikilən hərbi istehkamlar) Gümrü-İrəvan dəmir yol xəttindən 8 verst (1 verst=l,7 km) məsafədən geri çəkildiyindən və sərhəd xətti Ağbaba dağlarından müəyyən edildiyindən Ağbabanın Köhnə İbiş, Bəzigan, Dələver, Köhnə Qızıldaş, Cəbəci kəndləri Türkiyə tərəfdə qalmış, qalan ərazilər Ermənistana qatılmışdı. Ağbaba nahiyəsinin 594,75 kv. verst ərazisindən 450 kv. verst ərazisi Ermənistana birləşdirilmişdir. Qars müqaviləsinin 13-cü maddəsinə əsasən Ermənistanın təbəəliyini qəbul etməyən əhaliyə 6 ay müddətində köçməyə icazə verilmişdi. Bundan sonra Ağbabanın Sınız, Mumuxan, Təzə Qızıldaş, Mustuqlu, Baxçalı, Söyüdlü, Seldağılan, Ördəkli, Baxçalı kəndlərinin türkləri elliklə Türkiyəyə köçmüşdülər. Erməni mətbuatı CQQR-in və milli şuraların fəaliyyətini olduqca səthi və yanlış işıqlandırmışdır. Onlar qeyd edirlər ki, guya «bir neçə həftə mövcud olan» Qars Müsəlman Respublikasını ingilislər qurmuşdular. Türkiyə mətbuatında da Ağbaba Şurasının fəaliyyəti ilə bağlı bəzi yanlışlıqlara yol verilmişdir. Esin Dayı «Elviye-Selasede Milli Təşkilatlanma» doktorluq işində
Y.Haşımoğlunun xatirələrinə əsaslanaraq göstərir ki, Ağbaba Milli Şurası Cənubi-Qərbi Qafqaz hökuməti dağıldıqdan sonra Ağbabaya gedən Hacı Abbas oğlu Kərbəlayı Məhəmməd bəy tərəfindən qurulmuşdur. Lakin həqiqətdə isə Kərbəlayı Məhəmməd ağa ömrü boyu Ağbabada yaşamış, Ağbabanın Rusiyanın tərkibində olduğu dövrdə Təpəköy dairəsinin rəisi olmuşdu. 1921-ci il sərhəd kəsimindən sonra o, doğulduğu Köhnə İbiş kəndindən köçüb Türkiyə tərəfində qalan Bəzigah kəndinə getmiş və ömrünün sonunadək orada yaşamışdı. Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində tariximizə parlaq qəhrəmanlıq səhifələri yazmış milli şuraların fəaliyyəti araşdırılmamışdır». Nazim Mustafanın bu qeydlərindən həmin dövrün nə dərəcə mürəkkəb bir zaman kəsiyi olduğu aydın görünür. Bir çoxları Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni və onun silahdaşlarını qınayaraq deyir ki, onlar o zaman gərək indiki Ermənistan adlanan türk torpaqlarını, xüsusən də qədim şəhərimiz İrəvanı ermənilərə verməyəydi. Bəs əslində o zaman vəziyyət necə idi? Bolşeviklərlə Almaniya arasında bağlamış Brest-Litovsk sülhü /1918-ci 27 avqust/ Azərbaycanın varlığının üstündən qara bir xətt çəkmişdi. Bakı neftinin dörddə birini Almaniyaya verməklə Lenin həm almanlardan canını qurtarırdı, həm də Azərbaycanın müstəqilliyini tanımırdı. Qonşu Gürcüstanın müstəqilliyini tanıyan Almaniya Leninlə əlbir olub Azərbaycanı yenidən bölüşdürmək istəyirdi. Hamısı da neftin ucbatından! Özü də ən pisi o idi ki, həmin bədnam müqavilə üçüncü dövlətin - /əslində Osmanlı dövlətinin/ qoşununun Qafqazda, daha çox isə Azərbaycanda olmasına Yüklə 409,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|