Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
128 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
hərəkatının vüsət alması və beynəlxalq münasibətlərin on beş müstəqil subyektinin meydana gəlməsi ilə nəticələnən yeni dövrü başlandı. Yer kürəsinin geosiyasi və geoiqtisadi strukturlarının transformasiyaları, hər yerdə neoliberal modelin yayılması və kapitalist beynəlmiləlləşdirilməsinin qlobal xarakteri keçmiş kommunist Şərqinə münasibətdə ABŞ-ın yeni strategiyasını müəyyən etdi. Müvafiq olaraq, “üçüncü demokratik dalğa” başqa istiqamət və başqa sürət alırdı. 1980-cı illərin sonunda Şərqi Avropada və SSRİ-də baş verən çevik proseslər Bretton-Vud sazişinin (1945-ci il, Bey- nəlxalq Valyuta Fondunun – BVF-nin yaradılması) və Şima- li Atlantika müqaviləsinin təməlini qoyanların ideologiyasına əsaslanın neoliberalizm modelinin yayılmasını sürətləndirdi. Dünya nizamının yeni modelinin sərhədləri qısa vaxt ərzində Sovet İttifaqının qərb hüdudlarına çatdı. 1991-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı süqut etdi. Dünyanın quru ərazisinin 1/6-ni tutan və qərb həyat tərzinin əsas antaqonisti olan nəhəng imperiya çökdü. Bu ölkədə sistemin özü dünyanın inkişaf meyillərinə müqavimət göstərirdi, çünki ölkə özlüyündə avtarkiya idi. Lakin bu tədqiqat işinin məqsədi Sovet İttifaqının dağılması ərəfəsində və ondan sonra cərəyan edən hadisələrin xronologiyasının təhlili və tədqiqi deyildir. Bizim məqsədimiz – demokra- tikləşmə dalğasının tranzit cəmiyyətlərdə, o cümlədən Azər- baycanda nə ilə nəticələndiyini izah etməkdir. Lakin əvvəlcə öz müşahidələrimizlə bölüşmək istərdik. Fikrimizcə, “üçüncü demokratik dalğa”nın güclənməsinə və demokratik dövlətlər qurşağının yaranmasına gətirib çı- xaran bir sıra səbəb mövcuddur. SSRİ-nin dağılması ilə
129 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru demokratik dalğa Şərqi Avropa ölkələrini bürüdü. Şərqi Avropa ölkələrində bu, demokratik dəyişikliklərin artıq ikinci dalğası idi. İlk demokratik transformasiyaların 1956- cı ilin faciəli Macarıstan hadisələri və “insan sifətli sosializm” qurmağa çalışan 1968-ci il “Praqa baharı”nın kədərli yekunları ilə nəticələnən rüşeymləri çoxlarının yadındadır. Hələ 1980-ci ildə Polşada qdansklı fəhlə Lex Valensa tərəfindən yaradılmış “Solidarnost” azadlıq və yenilik tələb edən siyasətin başında durdu. 1978-ci ildə Roma katolik kilsəsinin başçısı seçilən keçmiş Krakov kardinalı Karol Voytılanın bir ildən sonra (1979-cu ildə) Polşaya pastor səfəri də buna kömək etdi. Onunla görüşlərdə milyonlarla insan nəinki dini saflaşma duyğuları keçirir, bu insanlar həm də özlərini vətəndaş kimi dərk edir, böyük ictimai qüvvə kimi hiss edirdilər. Şərqi Avropa ictimai inkişafın demokratikləşdirilməsi əhval-ruhiyyəsindən qidalanan köklü transformasiyalara hazır idi. Macarıstanda demokratikləşmə bir qədər ağrılı başladı. 1987-ci ildə Yanoş Kadar 75 illik yubileyini qeyd etdi. Macarıstan cəmiyyətinin həm yuxarı, həm də aşağı təbəqələrində başa düşürdülər ki, ölkənin siyasi rəhbərliyini dəyişmək vaxtı çatmışdır, lakin onlar buna hazır deyildilər. Nəhayət, cəmiyyət içərisində Yanoş Kadarın vəzifədən gö- türülməsi və təcili olaraq sosial müqavilə barədə danışıqların başlanması fikri möhkəmləndi. Həmin andan ara verməyən böhranlar Macarıstanı lərzəyə gətirdi. Yeni elita hakimiyyətə yalnız 1990-cı illərin əvvəlində gələ bildi. Lakin onların nə cəmiyyətin aşağı hissəsinin tələblərini tez bir zamanda ödə- məyə, nə də ki, yubanmadan demokratik seçkilər keçirmək üçün təşkilatlanmağa resurs və iradələri çatdı.
130 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
S.Hantinqtonun yazdığı kimi, Şərqi Avropada demokratik təcrübənin ümumi akselerasiyası – sürətlənməsi prosesi ge- dirdi. Məsələn, Polşanın demokratik tranziti üçün 10 il, Macarıstanda 10 ay, Şərqi Almaniya və Çexoslovakiyada 10 gün, Rumıniyada isə 10 saat lazım oldu. İndi aydındır: keçən əsrin 80-ci illərinin sonu – 90-cı illərinin əvvəllərində sosialist ölkələrində baş verən hadisələr qanunauyğun tarixi proses idi. Bu proseslər yeni transformasiyalarda təzahür etdi və nəticədə özünü siyasi, iqtisadi və sosial-mədəni mühitdəki dəyişikliklərdə göstərdi. Bəs “üçüncü demokratik dalğa”nın ikinci mərhələsinin güclənməsinə, onun Şərqi Avropaya, sonra bütün postsovet məkanına ekspansiyasına, nəhayət, demokratik rejimlərin birləşməsinə səbəb nə oldu? Fikrimizcə, postsosialist məkanın demokratikləşməsinin yeni mərhələsinə aşağıdakı ardıcıllıqla düzülən amillər səbəb olmuşdur: 1. SSRİ-dəki dürğunluq və tənəzzül, Afrika, Yaxın Şərq, Şərqi Avropa və nəhayət, sovet respublikaları üzərində nəzarətin itirilməsi və bunun nəticəsində bir sıra etnomilli münaqişələrin, xalq və milli azadlıq hərəkatlarının meydana gəlməsi onların, Mərkəz tərəfindən amansızlıqla yatırılması və bu səbəbdən amortizasiya əks-reaksiyası doğurması. 2. Sovet İttifaqı tərəfindən təklif edilən inkişaf modelinin Şərqi Avropa ölkələri üçün iqtisadi cəhətdən cəlbedici olmaması, planlı təsərrüfatın tam iflası və bazar təsər- rüfatının vüsət alması. 3. ABŞ-ın iqtisadi və hərbi-siyasi baxımdan güclənməsi, dünyada üstünlüyü ələ almaq cəhdləri. Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|