Redaks ġya heyəTĠ

99 

 

1917-20  illərdə baĢ vermiĢdir.  Bu dövrdə yüz minlərlə a zərbaycanlı Qərbi A zərbaycandan (hazırda  Ermənistan 

adlanan ərazidən), hə mç inin  Na xç ıvan,  Qarabağ və digər bölgə lərdən didərgin salındılar. 1917-18 illərdə təkcə   Yen i 

Bayazid,  Eçmiədzin  və  Ġrəvan  qəzalanndan  olan  qaçqınların  sayı  200  minə  çatmıĢ,  Ġrəvan  quberniyasında  azər-

baycanlılar yaĢayan 211 kənd viran edilmiĢdi. Ümu miyyətlə, ermən i qəddarlığı və təcavüzü nəticəsində 1918-20 illərdə 

Ġrəvan,  Zəngəzur,  ġuĢa  və  ġamaxıdan   300  mindən  ço x  azərbaycanlı  qaçqın  düĢmüĢdü.  Azərbaycanın  əlveriĢli 

geostrateji mövqedə yerləĢməsi, zəngin sərvətlərə malik o lması, Birinci dünya müharibəsi zaman ı b ir-biri ilə döyüĢən 

bloklardakı iri dövlətlərin, A zərbaycana yiyələn mək və buranı həmiĢəlik o laraq  özünün bir quberniyasına çevirmək 

istəyən Rusiyanın Azərbaycana münasibətdə təcavüzkar siyasəti, Azə rbaycan xalq ının müs əlman, xüsusilə türk olması 

və Rusiyanın müstəmləkə siyasətindən narazılığ ı, ermənilərin "dənizdən-dənizə" " Böyük  Ermənistan" yaratmaq kimi 

sərsəm  ideyalarını  həyata  keçirmə k  məqsədilə  A zərbaycanın  əzə li  torpaqla rın ı  zəbt  etmə k  arzusu, ümumən,  türklərə 

qarĢı  düĢmən  münasibəti,  onların  öz  məkrli  niyyətlərini  həyata  keçirmək  üçün  böyük  dövlətlərin,  xüsusilə  Rusiyanın 

əlində alətə çevrilmələri və s. o zaman A zərbaycanın düçar olduğu fəlakətin əsas səbəbləri idi. 

Azərbaycan  xa lqın ın  öz  doğ ma  yurd-yuvalarından  qaçqın  düĢməsi  prosesi  Avropa  dövlətlərinin  cənubi 

Qafqaza  müdaxiləsindən  sonra  da  dayanmadı.  Həmin  dövrdə  təkcə  Ġrəvan  quberniyasından  ġərqi  Azərbaycana  150 

mindən  ço x  qaçqın  gəlmiĢdi.  1919  il  oktyabrın  1-nə   kimi  A zərbaycanda  təkcə  Ġrəvan  quberniyasından  5848  a ilə , 

yaxud 30741 nəfər qaçqın var id i. 

Qaçqınların  sayı  Azərbaycanın  mərkəzində  -  Bakıda  hakimiyyəti  ələ  keçirmiĢ  daĢnak  S.ġau myamn  rəhbərlik 

etdiyi  Bakı  Sovetinin  antiazərbaycan siyasəti,  yerli  türk-müsəlman  əhaliyə  qarĢı  həyata  keçirilən  dəhĢətli  soyqırımları 

nəticəsində  daha  da  artmıĢdı.  Azə rbaycanlı  qaçqınlara  yardım  məqsədilə  Zaqafqaziya  seymindəki  müsəlman 

fraksiyasının  tələbi  ilə  xüsusi  qurum  -  qaçqınlar  Ģöbəsi  yaradılmıĢdı.  Lakin  seymdə  təmsil  olunan  ermənilərin 

azərbaycanlılara qarĢı həyata keçirilən soyqırımıı siyasətini dəstəkləmə ləri nəticəsində bu Ģöbə iĢinin öhdəsindən gələ 

bilməd i.  Bakı Ģəhəri  də daxil  olmaqla,  ölkə  ərazisinin  bir  hissəsinin daĢnak-bolĢevik qüvvələrinin nə zarətində olduğu 

vaxt  Gəncədə fəaliyyətə baĢlayan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti qaçqınlara kömək et mək üçün dərhal ciddi 

səylər göstərmiĢ və bu problemin həlli üçün Xudadat bəy Rəfıbəylinin baĢçılığı  ilə  Səhiyyə və Himayədarlıq Na zirliy i 

yaratmıĢdı.  Milli  Hökumət  Bakı  da  daxil  olmaqla,  ölkə  ərazisini  iĢğalçılardan  azad  etdikdən  və  paytaxt  Bakıya 

köçürüldükdən  sonra  qaçqınlar  məsələsi  ilə  daha  da  ciddi  məĢğul  olmaq  imkanı  qazandı.  Problemin  dərinliyini  və 

ciddiliyini nəzərə alan Höku mət 1918 ilin oktyabrında Səhiyyə və Himayədarlıq Na zirliyini iki müstəqil nazirliyə çevirdi. 

Qaçqınlar  problemi  ilə  Himayədarlıq  Nazirliyi  məĢğul  olmağa  baĢladı.  Müharibə,  hərc-mərclik,  xüsusilə  1918  ildə 

güclənən erməni təcavüzü və soyqırımları nəticəsində ölkədə evsiz-eĢiksiz qalan, tamamilə  müflisləĢən və sərgərdan 

vəziyyətə düĢən on minlə rlə ada m var id i. Onlar dövlətin  göstərdiyi qayğı və  yardım vasitəsilə  yaĢayırdıla r. Hö ku mət 

onları  maddi  yardımla,  müvəqqəti  yaĢayıĢ yerləri  ilə,  həmçin in,  iĢlə  təmin  etmək,  yetim  və  valideynləri  tərəfındən 

atılmıĢ uĢaqları xilas etmək məqsədilə daimi idarələr yaratmıĢdı. 

Qaçqınlar problemləri  ilə bağlı höku mətin qarĢısında duran baĢlıca vəzifələr qonĢu dövlətlərdən gələn saysız-

hesabsız didərg inlərə qayğı və d iqqət göstərilməsi, onların zəruri ərzaq məhsulları ilə təmin ed ilməsi, təsərrüfatlarının 

təĢkili üçün faizsiz borc, əkin üçün toxu m, iĢ heyvanları verilməsindən ibarət idi. Höku mət  yetimxanala rın  və a z-yaĢlı 

yetimlər üçün  koloniyala rın, h imayə ev lərinin  açılması,  əhalin in  yoxsul  təbəqəsi  üçün  müvəqqəti  yaĢayıĢ yerlərin in, 

qidalan ma  məntəqələrinin  və  ucuz  ye mə kxana ların,  xey riyyə  iĢlə rin in  təĢkili  sahəsində  də  mühüm  tədbirlə r  həyata 

keçirmiĢdi. 

Qaçqınlar  Bakıdan kənarda yerləĢdirilərkən hökumətlə yanaĢı, yerli  ictimai qüvvələrin kö məyindən də istifadə 

olunur,  qaçqınların  və  yerli  əhalinin  nü mayəndələrindən  ibarət  qaçqın  komissiyaları  təĢkil  edilirdi.  Bu  ko missiyalar 

qaçqınların iĢə düzəlməsi, yerləĢdirilməsi yollarını axtarırd ı. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hö ku məti,  iqtisadi  çətin liklər  ü zündən,  1919  ilin  orta larından  etibarən  Bakı 

Ģə-hərindən  kənarda  yaĢayan  qaçqınlara  nağd  pulla  yard ım  göstərilməsini  dayandırmıĢdı.  Bunun  əvəzində  ərzaq 

payları verilird i. Bu, orta  hesabla, yaĢından asılı olmayaraq, ada mbaĢına 20 -25 funt buğda və arpa, çə ltik, sabun, duz, 

parça, paltar və s. ibarət id i. Bu zaman, müstəsna hal kimi, iĢləmək imkanından məhru m olanlar nəzərə alın mırdı. 

Bundan baĢqa, ġamaxı və  Lənkəran qəzalarında daĢnak-bolĢevik qüvvələrinin, ağqvardiyaçıla rın vəhĢiliyi nə-

ticəsində  müflisləĢmiĢ,  qaçqınla r  kimi  müəyyən  dərəcədə  kö məyə  ehtiyacı  olan  min lərlə  insan  vardı.  Bu  vəziyyət 

hərtərəfli a raĢdırılır, 1919 ilin apre lindən onlara da məhsul yığ ımınadək, qaçqın larla bərabər, ərzaq yardımı edilirdi. 

Azərbaycan  Höku məti  Parla mentdən  Zəngəzur  qaçqınla rı  üçün,  üç  aylıq  yard ım  və  q idalan ma  da  da xil 

olmaqla,  187500  manat  həc mində  xüsusi  kredit   aynlmasını  xahiĢ  et miĢdi.  Pa rla ment  göst ərilən  vəsaiti  ay ırmıĢ  və 

Zəngəzur  qəzasını  əhatə  edən  xüsusi  idarələ rarası  ko missiyanm  s ərəncamına  vermiĢdi.  1919  ildə  ġuĢa,  Cəbray ıl, 

CavanĢir, Ağdam, Qaryagin (indiki Fü zuli rayonu) və Bərdədə məskunlaĢan 20 minədək qaçqına yardım edilmiĢdi. 

Qaçqınların əsas kütləsi əkinçi olduğundan 1920 ilin baharınadək onların ƏrəĢ və Nu xa qəzalarında yerləĢdiril-

məsi  məqsədəuyğun  sayılırdı.  1919  ilin  yayında  istilə rin  düĢməsi  ilə  ə laqədar,  A zərbaycan  Höku məti  onla rı  Nu xa , 

ƏrəĢ,  Göyçay  və  ġamaxı  qəzalarının   boĢ  torpaqlarında  yerləĢdirmiĢdi.  Nu xa  dairəsi  və  Gəncə  qəzasında  yerləĢən 

qaçqınlara 2 milyon manata qədər yardım edilmiĢdi. 1918 ilin  oktyabrında  Ġrəvan    quberniyasının    Eçmiəd zin 

 

 

 

 

 

 

 

---