28
başlanmışdır. Elə o zamanlar holland kimyaçısı Y.Van-Qelmont «qaz» (qədim yunan
sözü olaraq, «p
ərakəndəlik» mənasını daşıyır) terminini elmə gətirir. E.Torriçelli və
B.Paskal is
ə 0
0
temperaturda d
əniz səviyyəsində 1 sm
2
s
əthə 760 mm civə və ya
10,33 m su sütununun etdiyi t
əzyiqə bərabər təzyiqlə havanın yerin sethinə təzyiq
etdiyini aşkarladılar. Belə təzyiqə atmosfer təzyiqi adı verildi.
Atmosfer t
əzyiqindən çox (artıq) təzyiqə «əlavə» təzyiq, «əlavə» təzyiqlə
atmosfer t
əzyiqinin cəminə isə «mütləq» təzyiq adı müəyyənləşdi. Diqqətlə
yadda saxlayaq: 10,33 m su sütunu, y
əni təqribən 10 m su sütunu 1 atm təzyiq
yara
dır və əvvəldə dediyimiz kimi, hər 10 m dərinlik, dalğıca 1 atm «əlavə»
t
əzyiqin təsir göstərməsinə səbəb olur.
Havanın və eləcə də digər istənilən qazların halı dörd əsas parametrlərin -
h
əcm (V), təzyiq (p), temperatur (T) və kütlənin (M) qarşılıqlı münasibəti ilə
xarakteriz
ə olunur ki, bunlar aşağıdakılardan ibarət olub, qaz dinamikasının əsas
qanun
ları adlanırlar:
1.
Boyl - Mariot qanunu: Sabit temperaturda mü
əyyənləşdirilmiş qaz kütləsinin
h
əcmi onun təzyiqi ilə tərs mütənasibdir.
2.
Şarl qanunu: Sabit həcmdə müəyyənləşdirilmiş qaz kütləsinin
t
əzyiqi onun mütləq temperaturu ilə düz mütənasibdir.
3.
Hey-Lüssak qanunu: Sabit t
əzyiqdə müəyyənləşdirilmiş qaz kütləsinin həcmi
onun mütl
əq temperaturu ilə düz mütənasibdir.
4.
Dalton qanunu: İstənilən qaz qarışığının təzyiqi, bu qaz qarışığını təşkil edən
qazların hissəvi (pay) təzyiqləri cəminə bərabərdir. Yəni, qaz qarışığının
v
ə ya bu qaz qarışığının tərkibi olan hər hansı bir qazın, eyni temperatur və
29
h
əcmdə yaratdığı təzyiq eyni olacaqdır.
5.
Henri qanunu: Mayed
ə həll olunmuş qazın miqdarı onun hissəvi (pay)
t
əzyiqi ilə düz mütənasibdir.
Biz s
əthi olaraq bu qanunlardan bəhs etdik. Lakin riyazi formulların
yazılmasına və onların şərhinə girişmədik. Çünki biz suyun altında olan və ya
yüks
ək təzyiq altında yerləşən həcmdə (barokamerada) insanın orqanizminə
qazların təsirini peşəkar elmi səviyyədə deyil, geniş oxucu kütləsinin başa düşə
bil
əcəyi ümumi bir formada izah etmək fikrindəyik.
Bel
əliklə, havanın tərkibində olan qazların insan orqanizminə təsiri... Bu təsir
atmosfer v
ə «əlavə» təzyiq altında əsaslı şəkildə bir-birilərindən fərqlənirlər.
T
əzyiq və təzyiq altında olma vaxtı artdıqca qazların orqanizmdə (məlum olduğu
kimi, insan orqanizminin 70%-ini maye t
əşkil edir) həll olunması artır ki (Dalton və
Hen
ri qanunları əsasında), bu da orqanizm üçün bir çox təhlükəli və xoşagəlməz
hallar yarada bil
ər. Gəlin, qısaca bunların hər birinin üzərində dayanaq:
Oksigen -
Normal halda havanın tərkibində 20-21%, yəni hissəvi (pay) təzyiqi
0,21 atm olmalıdır. Orqanizmdə maddələr mübadiləsində fəal iştirak edir. Havanın
t
ərkibində 18%-dən az, yəni hissəvi(pay) təzyiqi 0,185 atm olduqda, orqanizmdə
oksigen
aclığı başlayır və nəticədə insan huşunu itirir, hətta bəzi hallarda bu,
ölüml
ə nəticələnə bilər. Hissəvi (pay) təzyiqi 2,8 atm olduqda isə oksigen,
«oksigen z
əhərlənməsi» adlanan xəstəliyə səbəb olur.
Azot -
Adi şəraitdə fizioloji cəhətdən neytraldır (indiferentdir), maddələr
mübadil
əsində iştirak etmir, lakin yüksək təzyiq altında, digər qazlara nisbətən
qanda daha yaxşı həll olur. Orqanizmin azotla doyması prosesi təzyiqdən başqa,
30
orqanizmin bu t
əzyiq altında olması müddətindən də asılıdır. Enmə dərinliyi
artdıqca, nəfəs alınan qazın sıxlığı artır və orqanizmdə azotun miqdarının artması
n
əticəsində «azot narkozu» deyilən hal yaranır. Belə hal adətən ilk təzahürünü
40-45 metr d
ərinlikdə göstərməyə başlayır və 60 metrdən böyük dərinliklərdə
(hiss
əvi təzyiq 6,0 atm) isə özünün kəskin formasına keçir. Buna görə də 60
metrd
ən böyük dərinliklərdə nəfəsalma üçün istifadə olunan qaz qarışığında azot
helium
qazı ilə əvəz edilir. Qanda həll olunmuş azot qazının daha bir təhlükəli
t
əsiri isə orqanizmdə dekompressiya və ya kesson xəstəliyi formasında özünü
göst
ərir. Adətən bu xəstəlik 12 metrdən böyük dərinliklərə suyaenmələrdə baş verir.
X
əstəliyin baş verməsinin əsas səbəbi, dalğıcın 12 m və daha böyük dərinliklərdən
sür
ətlə qaldırılması nəticəsində xarici təzyiqin orqanizmin daxili təzyiqi ilə
müqayis
ədə daha tez düşməsi və bunun da nəticəsində qanda və toxumalarda həll
olunmuş azot qazının əmələ gətirdiyi qaz qovuqcuqlarının kapilyar və damarlarda
tıxaclar əmələ gətirərək, qan dövranını pozması, qanın arterial təzyiqinin aşağı
düşməsi, qanda və toxumalarda oksigen çatışmamazlığı yaranmasıdır. Bu xəstəliyin
baş verməməsi və ya baş verdikdə müalicəsi, dalğıcın böyük dərinlikdən kiçik
d
ərinliyə qaldırılması rejiminin (dekompressiya rejiminin) düzgün seçilməsinə
riay
ət olunması ilə edilir.
Karbon qazı (CO
2
) - Hav
anın tərkibində təqribən 0,03% təşkil edərək,
orqanizmd
ə maddələr mübadiləsi nəticəsində yaranır və tənəffüs zamanı xaric
edilir. Normal atmosfer t
əzyiqində havanın tərkibində 10% və ondan çox karbon
qazı olduqda insan huşunu itirir, təzyiq altında olan orqanizmdə isə hissəvi təzyiq
0,03 atm olduqda artıq zəhərləyici təsirini göstərməyə başlayır. Dalğıclar üçün
Dostları ilə paylaş: |