593
f
ərə çıxmaqdan əsas məqsədi, Anadoludan keçərkən dövlətə qarşı üsyan edən
bü
tün üsyançı dəstələri məhv etmək olmuşdur.
Üsyanların yatırılmasından sonra İrəvana gələn Osmanlı ordusu qalanı tez-
lik
lə ələ keçirdi. Sultanın geri qayıtması və əlavə ordunun göndərilməməsi ilə
əlaqədar olaraq 1636-cı ildə İrəvan Osmanlılardan geri alındı.
1638-
ci ildə Bağdada səfər edən IV Murad, qırx günlük mühasirədən sonra
şəhəri ələ keçirə bildi. Bağdad uğrunda gedən döyüşlərdə baş vəzir Təyyar paşa
öldürüldü.
IV Muradın hakimiyyəti dövründə baş verən önəmli hadisələrdən biri də Sə-
fəvilərlə Osmanlılar arasında 1639-cu ildə bağlanan Qəsri-Şirin sülh müqavi-
ləsidir. Bu mqavilə nəticəsində Qars, Axıska, Van və Şəhrizor Osmanlılara veril-
mişdir. Qəsri-Şirin müqaviləsinin bağlanmasından sonra Səfəvilərlə Osmanlılar
arasında davam edən 16 illik (1623-1639) müharibəyə son qoyulmuşdur.
İrəvan və Bağdad fatehi adı ilə tarixdə qalan IV Murad, 1640-cı ildə 29 ya-
şında olarkən vəfat etdi və I Əhmədin türbəsində dəfn edildi.
I
İbrahimin hakimiyyəti (1640-1648)
IV Muradın vəfatından sonra padşah nəslinin sağ qalan yeganə nümayən-
dəsi I İbrahim Osmanlı sultanı elan edildi. Bundan sonrakı Osmanlı sultanları
onun nəslindən gəlmişdir. Onun sultan elan olunması Yeniçərilərə və Kösəm
Sul
tana sərf edirdi. Dövləti müstəqil surətdə idarə edən baş vəzir Qara Mustafa
pa
şa rüşvətə qarşı mübarizə apardığı üçün 1644-cü ildə öldürüldü. Onun ölü-
mün
dən sonra vəzir təyin edilən Sultanzadə Məhməd paşa I İbrahimin bütün
istəklərini yerinə yetirir, ona hədiyyələr verərək onu mədh edirdi. Sultanzadə
Məhməd paşanın həyata keçirdiyi islahatlar nəticəsində Osmanlı dövləti üç əsr
ger
i düşmüşdür.
Həddən artıq əsəbi bir insan olan I İbrahim hakimiyyəti dövründə heç bir
səbəb olmadan bir çox şəxsiyyətləri edam etdirmişdir. Ölkədə israf son həddə
çat
dığı üçün dövlət xəzinəsi boşalmışdı. Baş verən bu hadisələr müqabilində
1648-
ci ildə I İbrahim taxtdan endirilərək öldürüldü və yerinə oğlu IV Məhməd
gətirildi.
IV Məhmədin hakimiyyəti (1648-1687)
IV Məhmədin hakimiyyətə gəlişindən sonra dövlətin daha da zəifləməsi İs-
tan
bul xalqının üsyan etməsinə səbəb oldu. Bundan əlavə IV Məhmədin anası
Xədicənin dövlət işlərinə qarışmasından narahat olan Kösəm Sultan, onu
taxtdan endirməyə qərar verdi. Bundan xəbərdar olan Xədicə, 1651-ci ildə sa-
ray nümayəndələri ilə əlbir olaraq Kösəm Sultanı öldürdü. Kösəm Sultanın ölü-
mündən sonra Ocaq ağaları üsyan etsələr də, üsyan tezliklə yatırıldı və üsyan-
çıların əksəriyyəti edam olundu. Kösəm Sultanın öldürülməsindən sonra bir
çox vəzirləri sınaqdan keçirən Xədicə sultan sonda 1656-cı ildə Körpülü Məh-
məd paşanı vəzir təyin etdi.
594
Bu hadisələrlə eyni vaxtda Avropadan köməkçi dəstə alan Hüseyn paşa
Qrit döyüşünü davam etdirirdi. Qritin bir çox yerlərini ələ keçirən Hüseyn pa-
şa, iki kilsəni məscidə çevirmiş, əhaliyə dini azadlıq verərək, orada böyük nü-
fuz qazanmışdır. Onun qazandığı uğurlardan narahat olan Körpülü Məhməd
pa
şa 1658-ci ildə sui-qəsd təşkil edərək onu aradan götürdü.
1654-
cü ildə Çanaqqala yaxınlığında baş verən döyüşdə Venediklər Os-
manlılar tərəfindən məğlub edilmişdir. Bundan iki il sonra Egey dənizində fırtı-
na
ya düşən Osmanlı donanması məhv olmuşdur.
Edel və Lehistan məsələlərini də həll edən Körpülü Məhməd Anadoluya
doğru hərəkət etdi. Lakin onun islahatları ilə barışmayan Anadolunun bəylərbə-
yi və sancaqbəyiləri ona qarşı üsyan etdilər. Anadolunu üsyanını xeyli qan tök-
məklə yatıran vəzir, üsyan başçılarını edam etdirdi.
Quyuçu Muraddan sonra Anadoluda ən çox insan öldürən Körpülü Məh-
məd paşa 1661-ci ildə vəfat etdi. Tarixi mənbələrdə onun 36 min adam öldür-
dü
yü qeyd olunur. Onun ölümündən sonra vəsiyyətinə əsasən oğlu Körpülüza-
də Fazil Əhməd paşa vəzir təyin edildi. Bu şəxs 1661-ci ildən 1676-cı ilə qədər
Os
manlı dövlətində vəzirlik etmişdir.
I Əhmədin hakimiyyəti dövründə Osmanlılarla Avstriyalılar arasında
1605-
ci ildə bağlanmış Zitvatoruq müqaviləsindən 56 il keçmişdi. Avstriyanın
ye
nidən müharibəyə hazırlaşmasından xəbər tutan Fazil Əhməd paşa, 120 min
nəfərlik ordu ilə səfərə çıxdı. Bu səfərdə 37 günlük mühasirədən sonra Uyvar
qa
lasını ələ keçirən Osmanlı ordusu, Avropanın mərkəzinə doğru irəlilədi.
897
Qışı Belqradda keçən baş vəzir, Avstruyalıların inşa etdirdiyi yeni qalanı tuta-
raq dağıtdı. Bunu etməkdə Körpülüzadənin əsas məqsədi Yanıqqalanı ələ keçi-
rərək Vyananı nəzarət altına almaq idi. Lakin Raab çayını keçərkən körpünün
sınması nəticəsində on min əsgərini itirən Körpülüzadə, 1667-ci ildə Vasvar
mü
qaviləsini imzalayaraq geri dönmək məcburiyyətində qaldı. Sülhə görə ələ
ke
çirilən ərazilər Osmanlılarda qalmalı və Avstriya 200 min qızıl florin verməli
idi.
898
Qrit müharibəsinin sona çatması
1645-
ci ildən davam edən Qrit müharibəsinə də Fazil Əhməd paşa son
qoy
muşdur. Bütün hazırlıqlarını tamamlayan Körpülüzadə, 1666-cı ildə bütün
Av
ropanın dəstək olduğu Qritə səfər etdi. 1667-ci ildə buranın mərkəzi Qan-
diy
yəni mühasirəyə alan Körpülüzadə, qalanı 1669-cu ilə qədər mühasirədə
sax
lasa da ələ keçirə bilmədi. Qala müdafiəçisi Morosininin sülh təklif etməsi
nəticəsində iki tərəf arasında müqavilə imzalandı. Bununla da Qandiyyə qalası
türk
lərin əlinə keçdi. Nəhayət bu müqavilə nəticəsində iki tərəf arasında 25 il-
897
Məhmət Raşid, Tarixi-Raşid, I cild, səh-41-48.
898
Məhmət Xalifə, Tarixi-Gilmani, səh-158-191; Silahdar Məhmət Ağa, Tarixi-Silahdar, I cild,
səh-235.