Sardžaj uvod mezozojska era – uvod u mezozoik…

Kreda

Istorijski pregled

1822. godine je belgijski geolog D’Omalius d’Halloy uveo naziv Terrain Cretace za kredasto-stenovite žile koje se javljaju u Pariskom basenu, a slične naslage se nalaze i po Belgiji, Holandiji, a delimično i istočno od Engeske, sve do Švedske i Poljske

Nakon toga je u upotrebu ušao termin „kretacejski”, odnosno „kredni” ili „kredonosni”, od latinske reči creta (kreda). Tipičaj primer takve stenovite formacije su čuvene bele litice kod engleskog grada Dovera. U tom periodu su nastale velike naslage krede po Evropi i nekim delovima Severne Amerike. Sama kreda u stvari predstavlja naslagu od krečnjačkih oklopa bezbrojnih mikroorganizama.
Viljem Smit je pre toga izvršio podelu na četiri sloja između donje gline (rani tercijar) i tzv. portlendskog kamena (kasna jura) – tj. bela kreda, smeđa ili siva kreda, zeleni pesak i liskunska glina ili ilovača (koji je kasnije dobio naziv plavi lapor ili gault). 1822. godine su Koniber i Filips podelili te slojeve na dve grupe – kredu i starije slojeve, i ta podela se koristi i dandanas. 1841. godine je Lemeri uveo termin „neokomijski” za raniju podelu. D’Orbinji je 1842. godine uveo naziv „senonijski” za kasnije kredne naslage. U novijoj literaturi se za periode koji ne spadaju ni u jednu od te dve kategorije koristi naziv „galski”.

Tektonika ploča i pomeranje kontinenata.

Razdvajanje prakontinenta Pangee, koje je počelo tokom perioda jure, nastavilo se velikom brzinom.

Za vreme krede se produžio i proširio Atlantski okean, naročito prema jugu, dok su se u Evropi formirali Alpi. Indija se odvojila od Gondvane i postala ostrvski kontinent, sličan današnjoj Australiji. Afrika i Južna Amerika su se razdvojile, a Afrika se pomerila na sever i zatvorila prazninu koju je nekad ispunjavalo more Tetis. Kontinenti su počeli da poprimaju svoj današnji oblik.

Izgled kontinenata na kraju krede

Izgled kontinenata na početku krede

Paleografija

Velik deo kopnenih masa prekriven je plitkim kontinentalnim okeanima i slanim jezerima. Evropa, Azija, Afrika i Severna Amerika sastoje se od niza ostrva. Pojavljuju se značajne razlike u flori i fauni severnih i južnih kontinenata, pa čak i razlike u flori i fauni između pojedinih kontinenata.

Stene i rasprostranjenje
Glavne oblasti sedimentacije prostiru se u tri geosinklinalna područija. Na severnoj hemisferi to su Srednjeevropsko more i Tetis dok se treća Pacifička oblast prostire između Azije i Australije na jednoj i Severne i Južne Amerike na drugoj strani.

Srednjeevropsko more je pokrivalo: Englesku, Škotsku, delove Fenoskandinavije, Dansku, delove Francuske i Nemačke. U toku transgresija ovo more je plavilo prostore između Severne Amerike i Sibira. Za vreme krede u Engleskoj su taloženi peščarsko-glinoviti sedimenti sa slojevima uglja, u kojima se nalazi bogata kopnena flora kao i fauna riba i gmizavaca. Na Ruskoj platformi talože se, u nižim predelima, konglomerati i glaukonitski pesčari, a u višim gline i pesčari.

Tetiska geosinklinala obuhvata južne delove Evrope i Azije. U njoj su zastupljeni krečnjaci i laporci u donjim i glinovito-peščarske tvorevine u gornjim delovima. U plićim marinskim zonama javljaju se sprudni krečnjaci. Donja kreda sadrži dubokomorske facije koje su u najvećem delu građene od amonita, ali ima i naslaga izumrlih školjki, puževa, ježeva i brahiopoda. U toku gornje krede najviše su zastupljeni krečnjci sa amonitima, školjkama i rudistima.
Orogeni i epirogeni pokreti
Kreda predstavlja aktivniju periodu mezozoika. Krajem krede dolazi do treće faze, austrijske faze Alpske orogeneze. Najsnažnija ubiranja dešavaju se na severnim delovima geosinklinale Tetis izgrađujući pri tom u Mediteranskom delu: Pirineje, Alpe i Dinaride, a u Himalajskom, Himalajske planinske vence, koji se pružaju kroz čitavu Indoneziju sve do ostrva u Tihom okeanu. Istovremeno dolazi do pojačanog ubiranja Kordiljera u Cirkumpacifičkoj geosinklinali. Posle austrijske odmah stupa i na nju se nadovezuje laraminska faza za vreme koje se obrazuju složenije tektonske strukture u mlađe ubranim planinama. Zbog ovih orogenih faza, krajem mezozoika, veći deo juzne Evrope postaje kopno.

Epirogeni pokreti su, kao i u juri, bili veoma snažni i ponavljali su se vise puta. U periodu krede desila se albsko-cenomanska transgresija koja je bila najveća i najsnažnija. Krajem krede, međutim, dolazi do velike regresije koja nulira predhodna pomeranja.

U svim orogenetskim područijima, u toku krede, dolazi do oživljavanja vulkanizma. U Indiji je, u toku krede, obrazovan plato Dekan, koji je ogromne površine. Na prostoru Severne Amerike najviše izlivanja lave bilo je u Andima i u Teksasu. Znatno manja vulkanska aktivnost zahvata i Evropu, najviše prostore Pirineja i Balkanskog poluostrva.

Klima
Za vreme donje krede klima je izdiferencirana. Na severnoj hemisferi izdvajaju je tri klimatska pojasa: tropski, topli i umereni. Sva tri pojasa odlikuju se vlažnom klimom koja je omogućila razvoj biljnog sveta. Gornju kredu karakterišu nejasno izdvojeni klimatski pojasevi, osim ekvatorijalnog vlažnog pojasa.
Reljef kontinenata
Snižen i uravnjen reljef, koji je nasleđen iz predhodnih perioda, radom Alpske orogeneze, tačnije njenih faza austrijske i laraminske, na novonastalim kontinentima znatno je povišen i raščlanjen. Severnoatlanskim kopnom dominiraju mlađe Laraminske planine, a u Evropi se ističu planine: Švarcvald, Vogezi, Ardeni, Tirinska i Češka masa, Sudeti i Podolski masiv. Ovim planinama se kasnije pridružuju Alpsko-dinarski i Karpatsko-balkanski venci.

Na takvom izdignutom i raščlanjenom reljefu oživljavaju erozija i denudacija. Denudacioni procesi su najintezivniji na mlađim venačnim planinama koje se nalaze u južnim delovima Evrope i Azije i zapadnim oblastima Severne i Južne Amerike, kao i u istočnim delovima Australije. Denudovani materijal reke odnose prema novoobrazovanim geosinklinalama.

Mineralne sirovine
Od ekonomsko začajnih mineralnih sirovina u kredi najveći značaj imaju kaustobioliti, ugalj i nafta. Najveće naslage kamenog uglja otkrivene su u: Francuskoj, Sibiru, Zabajkalju, Mongoliji, Kini i Japanu. Uglja, iz ovog perioda, u nešto manjim količinama ima i u SAD-u u: Vajomingu, Montani, Koloradu, Arizoni, Novom Meksiku.

Ležišta nafte, koja nastaje u kredi, ima na mnogim mestima širom sveta. Nafta, kredne starosti, pronađena je u: Kanadi, SAD-u i Meksičkom zalivu, zapadnoj Ukrajini i srednjoj Aziji.

Od nemetala iz perioda krede najviše je ležišta: fosfata, krede i boksita.

Zbog pojačanog vulkanizma došlo je do značajnog orudnjavanja. Iz perioda krede najviše je rude olova, srebra, zlata, molibdena. Orudnjenja su najviše potpomogli gabro-granitski batoliti.

Biosfera

Podmorski pejzaž iz perioda krede, sa mnogobrojnim glavonošcima. Dva sipolika belemnita polako plivaju između morske trave. Sa desne strane, dva velika amonita, Placenticeras, sa ljušturom prečnika do 50 cm, leže na peskovitom dnu. Nekoliko bakulita sa cevastom ljušturom, slični rano-paleozojskim nautiloidima, stoje sa uspravljenim ljušturama i isturenim telima, mada su u stvari provodili velik deo života polako se krećući po morskom dnu. U središtu slike vidimo čudni amonit Helioceras spiralne ljušture, koji je uglavnom živeo na dnu, osim ako nije bio planktonski. Veliki glavonožac puže po pesku u donjem levom uglu slike.

Mikroorganizmi

U periodu krede su se namnožili planktonski mikroorganizmi. Krečnjački nanoplankton se nalazi na vrhuncu razvoja, a ljušture uginulih organizama su potonule na dno i nataložile se u velike naslage krede, koje danas nalazimo, recimo, u čuvenim belim doverskim liticama. U ovom periodu je došlo i do pojave i evolucionog razgranjavanja diatoma. Diatomi su vrsta jednoćelijskih algi sa lepim silikatnim ljušturama, koje su se namnožile u to vreme. I planktonske foraminifere su se podelile na mnogobrojne vrste.

Biljke

Mada se jurska flora, sastavljena od paprati, cikada i četinara, i dalje razvijala, najvažniji događaj kretacejskog perioda je prva pojava cvetnica, tj. skrivenosemenjača. Do kraja perioda se već razvio jedan broj današnjih biljnih vrsta.

Morski beskičmenjaci

Morski beskičmenjak belemnit

Amoniti, belemniti (levo) i ostali mekušci javljaju se u velikom broju, kao i sunđeri, školjke i morski puževi. U to vreme se javlja nekoliko novih redova morskih puževa, a familije ehinokoritida i spatangida su se namnožile. Istovremeno se smanjuje broj vrsta brahiopoda. Namnožili su se i viši ljuskari, kao npr. jastozi. Korali se već javljaju u svom današnjem obliku. Javljaju se i današnji redovi glavonožaca (naročito neogastropodi). Oni se razlikuju od svih prethodnih gastropoda po tome što su uglavnom mesožderi i, poput mezogastropoda, prilagođeni životu na peskovitom dnu.

Amonoid

Amonoidi, koji se uglavnom odlikuju uvijenom ljušturom, sada se javljaju u čudnim oblicima (v. gornju sliku), što je nekad pripisivano starosti tih vrsta, ali je ta teorija kasnije napuštena. Osim nesavijenih amonoida i uobičajenih uvijenih oblika, sa kompleksnim šavovima na ljušturi, na području severne Afrike, Sirije, Južne Amerike i juga SAD javljaju se tipovi sa uprošćenim šavovima, koji blisko podsećaju na trijaske keratite. Shodno tome, nazivaju se pseudokeratitima.

Predstavnik školjki rudista
Kredne stene se u velikoj meri sastoje od rudista, ogromnih školjki čiji jedan kapak ima oblik konusa a drugi se svodi na poklopac. Pojedini primerci su znali narasti i do metar u visinu. Rudisti su brzo rasli, najverovatnije uz pomoć simbiotskih algi. Rano-kredne oblike kao što su Monopleura i Caprotina su u kasno-krednom periodu zamenili hipuriti, koji su rasli istom brzinom kao rugozni korali. Naročito u sredozemnom regionu, oni su predstavljali značajan deo morskog ekosistema.

Ribe

Današnje košljoribe raširile su se oko sredine i naročito krajem perioda, a u to vreme su se pojavile i današnje ajkule.

Kopneni beskičmenjaci

Pojava cvetnica je u velikoj meri doprinela evoluciji insekata, pošto su biljke koristile insekte za oprašivanje. Pojavili su se mnogi današnji redovi insekata i počeli da se razdvajaju po vrstama, od najstarijih poznatih mrava do leptira.

Vodozemci

Žaba

Osim jedne jedine linije džinovskih temnospondila koji su živeli samo po rascepima jugoistočne Gondvane, od vodozemaca se javljaju samo današnji redovi, kao što su žabe i daždevnjaci.

Gmizavci (ne-arhosauri)

Heloni (morske i kopnene kornjače) se javljaju često, kako današnje tako i izumrle vrste. Neki morski oblici su dostigli ogromne razmere, poput trometarskog arhelona.

Sfenodontia

Morski gmizavac iz krede

Sfenodontia, koji su ličili na tuataru, su se veoma proredili, a njihovo mesto eko-sistemu su preuzeli Squamata (gušteri i zmije). Jedna linija vodenih guštera evoluirala je u ogromne morske oblike, kao što su grabljivi Mosasauridae, koji dostižu dužinu i preko 10 metara.
Ihtiosauri su se u velikoj meri proredili, a prvi deo kasnog krednog perioda preživela je jedna jedina familija. Verovatno nisu bili u stanju da se prilagode novim, brzim košljoribama. Izumrli su mnogo pre kraja krednog perioda.
Elazmosaurid u okeanu

Kod pleziosaura se javlja jedan broj novih oblika, i to Polycotylidae, Cimolisauridae, kao i ogromni dugovrati elazmosauridi.

Krokodili

U to vreme su se prvi put razvili današnji krokodili (Eusuchia), ali još uvek opstaje i jedan broj primitivnih mezouhijskih redova. Međutim, topli tropski klimatski uslovi veoma prijaju slatkovodnim krokodilima, od kojih neki (npr. Sarcosuchus i Deinosuchus) dostižu ogromne dimenzije. Ti džinovski krokodili su se bez sumnje hranili neopreznim dinosaurima isto kao što današnji krokodili ščepaju nekog kopitara ili papkara (npr. zebru ili gnua) na pojilu.

Dinosauri i ptice

Ceratops iz krede

Kao i jurski, period krede se u mašti većine ljudi vezuje za prisustvo velikih dinosaura, morskih gmizavaca i letećih pterosaura. U to vreme su se razvili mnogi novi tipovi dinosaura. Od najvećih džinova, izumrli su brahiosauri i diplodocidi, dok su novi sauropodni dinosauri, narožito Titanosauria, i dalje živeli u velikom broju u Gondvani, mada su se u Lauraziji proredili. Stegosaure su zamenili oklopljeni ankilosauri. Ceratopsi (rogati dinosauri) su se razvili i namnožili u Aziamerici, ali (osim jednog ili dva problematična oblika) drugde se ne javljaju. Pahikepalosuri se, izgleda javljaju isto tako retko. Zanimljivo je da su najbrojniji i najraznovrsniji kredni biljožderi bili neoklopljeni ornitopodni dinosaruri, naročito hipsilofodontidska i iguanodontska linija, koji su se svi raširili po celom svetu.

Tiranosaur iz krede

Među teropodnim mesožderima javlja se zapanjujuća raznovrsnost krupnih i sitnih pticolikih oblika, u rasponu od džinovskih karharodontosaura, spinosaura i tiranosaura, preko deinonihida srednje veličine, koje prepoznajemo po zakrivljenim kandžama, do pticolikih ornitomimosaura i tajanstvenih segnosaura. Pored tih srednjih i velikih oblika, javlja se i izuzetan asortiman ptica i praptica sličnih dinosaurima. U stvari, u vreme krede bi bilo nemoguće utvrditi gde se završavaju dinosauri a gde počinju ptice, zbog mnogobrojnih prelaznih oblika.

Pterosaur iz krede
Izgleda da su ptice polako potisnule pterosaure (leteće gmizavce) i doprinele njihovom izumiranju. Kako je period krede odmicao, broj pterosaura se stalno smanjivao, sve dok se nije sveo na samo jedan ili dva džinovska oblika (Pteranodon i Quetzelcoatlus).

Kredno-tercijarni ponor

Period krede i ceo mezozoik završio se jednim od najvećih masovnih pomora svih vremena, tzv. K-T događajem ili mezozojskim pomorom. Izumrla je otprilike polovina svih životinjskih familija – dinosauri, mnogi morski gmizavci, nekoliko linija praptica, amonoidi i većina belemnitskih glavonožaca, rudisti, i mnogi mikroorganizmi.

Prema nekim teorijama došlo je do uništenja ozonskog omotača, usled efekta staklene bašte, što je prouzrokovalo smrt velikog broja vrsta.

Druge teorije govore o padu meteora. Meteor prečnika nekoliko kilometara udario je o tlo Jukatanskog poluostrva (današnji Meksiko), ovaj udar je po nekim geolozima bio dovoljan da prouzrokuje ponor skoro čitavog živog sveta.

Zastupljena je i treća teorija koja govori o poja

anom vulkanizmu u Indiji, čiji su vulkani imali ogromne erupcije dovoljne da izbace veliku količinu: pepela, prašine i stenja, koji su prekrili atmosferu i tako onemogućili Sunčevoj svetlosti da prodre do tla.
Umiranje dinosaura zbog ogromnih vulkanskih erupcija

Ubica dinosaura?

Epohe i doba

period	potperiod	epoha	doba	početak A	dužina A	početak B	dužina B
tercijar	paleogen	paleocen	dansko	65 mil.g		65,0
kreda	gornja kreda	senonska	mastrihtsko	74,0	9,0	71,3	6.3
			kampansko	83,0	9,0	83,5	12.2
			santonsko	86,6	3,6	85,8	2.3
			konjačko	88,5	1,9	89,9	4.1
		galska	torinsko	90,4	1,9	93,5	3.6
			konomansko	97,0	6,6	98,9	5.4
	donja kreda		albsko	112,0	15,0	112,2	13.3
			aptsko	124,5	12,5	121,0	8.8
			baremsko	131,8	7,3	127,0	6.0
		neokomska	otrivsko	135,0	3,2	132,0	5.0
			valonsko	140,7	5,7	137,0	5.0
			beriaško	145,6	4,9	144,2	7.2
jura		malm	titonsko

Napomena

• 
  Izvor A: W. Brian Harland, Richard Armstrong, Allan Cox, Craig Lorraine, Alan Smith i David Smith: A Geologic Time Scale (Geološka vremenska skala), 1989.
  
• 
  Izvor B: Gradstein, F.M., F.P. Agterberg, J.G. Ogg, J. Hardenbol, P. van Veen, J. Thierry i Z. Huang: "A Triassic, Jurassic and Cretaceous time scale," (Trijaska, jurska i kretacejska vremenska skala). - str. 95-126 u W.A. Bergrgren, D.V. Kent, M.-P. Aubry & J. Hardenbol (urednici.), Geochronology, Time Scales, and Global Stratigraphic Correlation. (Geohronologija, vremenske skale i globalna stratigrafska korelacija) SEPM Special Publication No.54, 1995.
  

Zaključak
Iako nam naši nau

ni podaci ne pružaju celokupnu sliku života u Mezozoiku sa sigurnošću možemo da tvrdimo da Mezozoik predstavlja eru džinovskih gmizavaca, beskrajnih prašuma i ogromnih vodenih prostranstava u kojima je živi ogroman broj danas izumrlih vrsta.

Kako su nastale ili sa druge strane nestale te vrste? Kako su i zbog čega evoluirale biljke i životinje? Kako su izgledali kontinenti? I kako je nestao ovaj nama danas poznat svet? Ovo su samo neka od ogromnog broja pitanja na koja naučnici i ljubitelji geologije pokušavaju, već vek i po da daju odgovore. Međutim, u poređenju sa milionima godina koliko ima Zemlja, vek i po predstavlja samo jedan sekund tog vremena.

LITERATURA

Dr. Petković-Žujović 1925	V. K. Petković, Istorijska geografija. Stratigrafija, Beograd
Dr. Petrović-Miljković 1986	J. Petrović, Paleogeografija. Novi Sad
Dr. Anđelić 1959	Ž. Anđelić, Istorijska geologija, Beograd
www.palaeos.com

1^ Elsevier Scientific Publishing Company, Amsterdam, Oxford, New York, str.439-68

2^ Muschelkalk

3^ Keuper

4^ po ritualu koji su Indijanci sa centralnih ravnica Severne Amerike upražnjavali u 19. veku