SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
hissələrini əhatə edən qədim qalada - Govurqalada və onun ətrafındakı qədim nekropolda qazıntı işləri aparmış və bu nəticəyə gəlmişdir ki, Şahtaxtı ərazisində hələ e. ə. II minilliyin ikinci yarısından məskunlaşmış qədim tayfalar şə'nərsalma mədəniyyətini mənimsəmiş və qala ərazisində şəhər tipli yaşayış məskəni yaratmışlar. Tanınmış arxeoloq, eyni zamanda qədim qalanın şimal-şərq hissəsindəki nekropolda bir neçə daş qutu qəbirləri tədqiq edərək, maraqlı elmi nəticələrə nail olmuşdur. Bu qəbirlərdən qədim şəhərsalma mədəniyyətinə məxsus polixrom boyalı qablar, yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boz qara rəngli inkrustasiyalı keramika nümunələri və xeyli sayda tunc əşyalar əldə etmişdir. Onun qəbirdən əldə etdiyi iri həcmli polixrom boyalı küpə tipli keramika məmulatı sənətkarlıq baxımından, kompozisiyasına və hazırlanma texnologiyasına görə unikal tapıntıdır. Qabın üzəri sarı və qırmızı rənglərlə örtülmüş, zoom orf təsvirlərlə bəzədilmişdir. Qabın üzərindəki qara və qırmızı rənglərlə işlənmiş quş, at, keçi şəkilləri ərazidə nəqqaşlıq və təsviri sənətin yüksək səviyyədə inkişaf etməsindən xəbər verir. Qeyd edək ki, qabın üzərindəki geometrik omamentasiya bu zoomorf təsvirləri əhatələyərək, qabın ümumi kompozisiyasını tamamlayır. Hazırda, Azərbaycan Tarix Muzeyində saxlamlan bu maddi-mədəniyyət nümunəsi qədim Şahtaxtı sələflərimizin ərazidə yüksək mədəniyyətindən xəbər verir. Bu cür maddi-mədəniyyət nümunələri göstərir ki, artıq e.ə. II minillikdə ərazidə məskunlaşmış qədim tayfalar arasında sənətkarlıq adi ev kustarlığı səviyyəsində olmamış, sənətkarlıq müstəqil bir sahə kimi fəaliyyət göstərmiş, qədim tayfaların məişət və təsərrüfat həyatlarında olan təlabatı ödəyəcək bir sahə olmuşdur. Istehsal olunan qablar qonşu tayfalarla iqtisadi, mədəni və ticarət əlaqələrində böyük rol oynamışdır. Sonradan, bu əlaqələr dil qohumluğu olan tayfalar arasında dini-ideoloji dünyagörüşlərinin vahid platformada formalaşmasına təkan vermiş, cinsi xarakter daşıyan əlaqələr ekzoqam nigahın yaranmasına və vahid etnosun formalaşmasına təkan vermişdir. Bütün bunlar, Şahtaxtı kcramikasının qısa müddətdə qonşu tayfalar vasitəsi ilə uzaq ərazilərə daşınmasına təkan vermiş və Şahtaxtı sənətkarlarının yaratdığı keramika nümunələri Yaxın Şərq ərazilərinə yayılmışdır. Şahtaxtı sənətkarlığının yüksək inkişafı şəhərsalma mədəniyyətinin tərəqqisinə səbəb olmuşdur. Qarşılıqlı iqtisadi-mədəni əlaqələr, digər sənətkarlıq sahələrinin inkişafına da zəmin yaratmaqla, ərazidə tayfa ittfaqlarının formalaşmasına təkan vermişdir Məlum məsələdir ki, Şahtaxtı ərazizində II minillikdə yaranmış,maddi-mədəni inkişaf birdən-birə yaranmamışdır. Onun kökü lap qədimlərdən qoyulmuş, uzun tarixi dövrlər keçəndən sonra, son tunc-erkən dəmir dövründə yüksək şəhər mədəniyyəti yaratmışlar. Şahtaxtı abidələr kompleksində son dövrlərdən geniş şəkildə aparılan arxeoloji qazıntılarla ərazinin daha qədim dövrlərə aid olmasının təsdiqlənməsi, qeyd etdiklərimizi əyani şəkildə əsaslandırır. Son vaxtlar, xüsusilə də 2009-cu ildə aparılan qazıntılarından sonra, tam aydın oldu ki, qədim Şahtaxtılılar, ərazidə eneolit dövründən yaşamağa başlamış və bu gün də homin ərazidə yaşayırlar. Ərazidə insanların yaşamaları üçün hər cür lazımi şoraitin olması, sənətkarlığın inkişafına lazım olan xammal chtiyatının zənginliyi, qədim tayfaların hcç bir çətinliyə vo tobii folakoto baxmayaraq burada yaşamalarına səbəb olmuşdur. Tarixi cranın bütün dövrlorində ərazido intcnsiv yaşayış bütün bu söylonon tlkirlori təsdiqloyir. Şahtaxtı abidolori haqqında ycni məlumatlar vo tarixi ınatcriallara 1968-7 l-ci illordo aparılmış arxeoloji qa/.ıntılarla davam ctdirilmişdir. Bu dövrdo aparılan arxcoloji qazmtılarla bir daha siibut olundıı ki, Şahtaxtı ərazisindo qodiın dövrloro aid qala vo böyıik bir orazini ohato cdon nekropol vardır. Ancaq, biitün bu todqiqatlar zamanı orazido ınükommol qazıntılar aparılmaınış vo orazidoki yaşayış ycrinin stratoqrafiyası müoyyon edilınomişdir. Bıı da bu günkii todqiqatlardan forqli olaraq, abidonin uzun miiddot son tunc vo domir dövrii abidosi kiıni tamnınasına şorait yaratmış vo qodiın soloflorimiz olan Şahtaxtı tayalarının ınoişot vo tosorriifat həyatlarının, dini-ideolji dünyagörüşlərinin, dəfn adətlərinin öyrənilməsində çətinlik yaratmışdır. Şahtaxtı yaşayış yeri Şahtaxtı kəndinin şimalında hündür təpə üzərində yerləşməklə, şərqdən quru çay vadisinin mənsəbi ilə Araz çayına, mənbəyi isə Qarabağlar kəndi yaxınlığında Kiçik Qafqaz dağlarının Dərələyəz silsiləsindən başlayan Asnı çayına birləşir. Ehtimal etmək olar ki, lap qədimlərdə ırıəhz bıırada, qalanın qərb hissəsində Asnı çayı Araz çayına qovuşaraq böyük bir vadi yaratmışdır. İnsanların yaşaması üçün hər cür şoraiti olan belə bir ərazi insanların marağına səbəb olmuş və bu səbəbdən də ərazidə məskunlaşmışlar. Ərazidə son zamanlar aparılan arxeoloji tədqiqatlar, kəşviyyat işləri və araşdırmalar bu fikirlərimizin gerçəkləşməsinə əsas verir. Şahtaxtı yaşayış yeri 3 hektardan artıq bir ərazini əhatə etməklə, qala divarları və bürclərlə əhatələnmişdir. Narınqala adlanan mərkəzi hissəsi bir hektardan artıq olub, ikinci bir müdafıə divarı ilə əhatələnmişdir. Tunc və dəmir dövrlərində Naxçıvan ərazisində çox təsadüf olunan bu tip siklopik tikililəri şəhorsalma mədəniyyətinin ilkin formalan hesab etmək olar. Doğrudur, həırıin dövr üçün vahid arxitektura və memarlıq üslubunun olmamasına baxmayaraq salınmış bu tip şəhərsalma mədəniyətində ərazinin rclyefl ön planda olmuşdur. Qalaların quruluşlarında ycrli tayfalann xüsusi rahatlığı da nəzərə alınırdı. Müdafıə istehkamı hesab olunan qalanın divarı və mədəni təbəqəsi min illər keçdikcə güclü dağıntılara məruz qalmışdır. Belə möhməşəm tikililərin dağılmasında ərazidə baş vcrmiş bir sıra təbii fəlakətlərində böyük təsiri olmuşdur. Digər torofdən yerli əhalidə uzun illər abidəyə laqeyd münasibət bosləmiş, qala divarlarını tikinti materialı kimi söküb aparmüş, xalqın qan yaddaşını özündə saxlayan abidəyə sağalmaz və bərpaolunmaz ziyan vurınuşlar. 15 ha çox bir ərazini əhatə edən qədim nckropollar da bu baxımsızlığın, biganəliyin qurbanı çlaraq tamamilə dağıdılmışdır. Ərazidəki nekropollardakı qəbir abidələrinin oskəriyyəti daş qutu qəbirlərdir. Bu abidələr 4 künc formalı olub, divarları şaquli istiqamətdə iri sal daşlarla əhatələnmiş, üzərləri sal daşlarla örtülmüşdür. Qəbirlər müxtəlif ölçülü olub, uzunluğu 2-3 metr, eni 0,7-1 mctr arası dəyişir. Bəzi qəbirlərin ətrafı konsentrik formalı daşlarla əhatələnmiş, qəbirlərin ətrafında kromlexlər yaradılmışdır. Bu tip kromlexlərin diametrləri 10 metrdən 30-metrə qədər olub, təqribən tam dairəvi formadadır. Şahtaxtı nekropolunda fərqli dəfn adətləri ilə yanaşı diqqət çəkən digər faktlar da vaprdır. Belə ki, bəzi daş qutu qəbirlər bir xətt üzrə salınmışdır. Bu cür qəbir quruluşuna, Şahtaxtıdan başqa digər abidələrdə rast gəlinırıiəmişdir. Qeyd edək ki, Şahtaxtı nekropollarının üınuıni sahəsi 15 hektardan artıq ərazini əhatə edir. Şahtaxtı ərazisində fundamental qazıntı işlərinə 1979-cu ildən başlanmışdır. yaşayış yerində yenidən davam etdirilmişdir. Bu qazıntılar zamam Şahtaxtı qalasının 22 metr uzunluğunda, 2m. enində,l,8m hündürlüyündə aşkar edilən şimal divarının qalıqları, sonralar yerli əhali tərəflndən dağıdılmışdır. Halbuki bu divar qalıqlarım izləməklə qalanın arxitektura baxımından tamamilə bərpa etmək mümkin idi. Baş vermiş siyasi hadisələrlə bağlı Azərbaycanın digər abidoləri kimi, Şahtaxtı arxcoloji abidələr komplcksindo də qazıntılara uzun müddət ara verilmiş, bunun nəticəsində, baxımsızlıq və laqeydsizlik üzündən qədim yaşayış yeri qismən, nekropollar isə, deınok olar ki,tamamilə dağıdılmışdır. Ərazidə 2007-ci ildən etibarən yenidən başlanan geniş və fundamental qazıntı işlərinin nəticəsi olaraq, qədim Şaxtaxtı haqqında çox böyük tarixi əhəmiyyətli yeniliklər ortaya çıxdı. Belə ki, son zamanlara qədər son tunc- ilk dəmir dövrü abidəsi kimi tanınan Şahtaxtı arxeoloji kompleksinin daha qədm dövrlərə aid olması müəyyənləşdirildi. Müəyyən səbəblər üzündən qədim yaşayış yerinin stratiqrafiyasının sonadək izlənilməsinin mümkün olmamasına baxmayaraq, insanların eneolit dövründən məskunlaşaraq, bu günə kimi ərazidə intensiv həyattərzi yaşamaları sübuta yetirilmişdir. Bu cəhətdən, Şahtaxtı arxeoloji abidələr kompleksini nəinki Azərbaycanın, Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|