SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

ci  illərində  (1673-cü  ildə)  Naxçıvanda  olan  İ.Şarden  şəhərdəki 
vəziyyətlə  bağlı  yazırdı:  «Naxçıvan  səksən  faiz  dağıdılınış  böyük  bir 
şəhərdir.  Bu  şəhər yavaş-yavaş  məskunlaşır və  bərpa  olunur.  Şəhərin 
mərkəzi  hal-hazırda  yenidən  qurulmuş  və  əhali  ilə  məskunlaşmışdır. 
Orada  böyük  bazarlar deyilən  və  hər  tərəfındə  hər cür mal  və  yeyinti 
məhsulları  satılan  dükanlarla  dolu  örtülü  kiiçolərdən  ibarətdir. 
Naxçıvanda  beş  karvansara,  hamamlar,  bazar  mcydanları,  tütün  və 
qəhvə  verən  iri  mehmanxanalar  və  təxminən  iki  min  ev  vardır.... 
Şəhərə  kənardan  baxdıqda,  onları  qorumağa  gücü  çatmadığım  hiss 
edən  1  Şah  Abbas  tərəfındən  dağıdılan  çoxlu  istchkamlar  və  böyük 
bir  qalamn  viranələri  görünür. 
Həqiqətən,  bu  şəhər  hazırkı 
vəziyyətinə görə  ürək ağrıdan bir obyektdir»  [27,94;  14,138].
Müvəqqəti  yüksəlişə  baxmayaraq  Naxçıvan  öz  sabiq  əzəməti  və 
ehtişamını  bir  daha  geri  qaytara  bilmədi.  Təkcə  şəhərdəki  evlərin  və 
əhalinin  miqdarındakı  mühüm  fərq  fıkrimizi  siibut  etmək  üçün 
kifayətdir.  Əgər  hələ  erkən  orta  əsrlər  dövründə  şəhərdə  30  min  ev 
var  idisə,  XVII  əsrin  sonlarında  bu  evlərin  sayı  2  mindən  artıq 
deyildi.  Bunun  əsas  səbəblərindən  biri  əhalinin  zorla  başqa  yerlərə 
köçürülməsi  ilə  yanaşı,  eyni  zamanda  başlıca  olaraq  feodal  təsər- 
rüfatımn ümumi  iqtisadi  tənəzzülü olmuşdu.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
Səfəvi  şahlarının  köçürmə  siyasəti 
onların  şəxsi  istəklərinin  deyil,  zamamn  obycktiv  tələbinin,  rəqib 
qarşısında  əyilməmək  əzminin  nəticəsi  idi.  Diqqəti  cəlb  edən  cəhət 
ondan  ibarətdir  ki,  Səfəvi  hökmdarları  (xüsusilə  Şah  Abbas)  insan 
amilinə  xüsusi  əhəmiyyət  vermiş,  dövlət  ərazisində  yaşayan  dinc 
əhalinin  yeni  yaşayış yerlərinə  köçürülməsi  qayğısına  qalmışlar.  Şüb- 
həsizdir  ki,  həmin  tədbirlər  nəticəsində  Naxçıvanm  əhalisi  xeyli 
azalmış, 
şəhər 
əski 
mövqeyini 
itirmişdi. 
Lakin, 
Səfəvi 
hökmdariarmm  həyata  keçirdiyi  bu  tədbirlər  osmanhlarm  Naxçıvan 
diyarında möhkəmlənməsinə  imkan  vermədi.
Tarixi  qaynaqlar  sübut  edir  ki,  XVII  əsrin  sonlarına  doğru 
Naxçıvan  mühüm  iqtisadi  və  siyasi  səbəblər  üzündən  əski  əzəmətini, 
Azərbaycanın  iqtisadi-siyasi  və  mədəni  həyatındakı  aparıcı  rolunu  və 
mövqeyini  itirmişdir [13,75-76].
Mənbə və ədəbiyyat.
1.Azərbaycan tarixi.  Yeddi  cilddə.  Üçüncü  cild.  Bakı,  1999.
2. 
Bakıxanov  A.  Gülüstani-  İrəm.  Bakı,  1951.
3.  Danişmend  İ.H.  İzahlı  Osmanlı  tarihi  xronolojisi,  II  cilt. 
İstanbul,  1948.
4.  Əliyev V.  Naxçıvan  -  Azərbaycanın  tarixi  diyarıdır.  B.,  2002.
5.  Əfəndiyev  O.  Azərbaycan  Səfəvilər dövləti.  Bakı,  1993.
6.  Ferudin  bey.  Münşeat  us-  selatın.  I  c,  İstanbul,  1274.
7.  Fərzəlibəyli  Ş.F.  Naxçıvanın  XVII-XIX  əsrlər  tarixinə  dair 
qiymətli  sənədlər. //Naxçıvan.  Bakı,  1999.
8.  Həsən  bəy  Rumlu.  Əhsən-ət  təvarix,  ehtimame  Əvdülhüseyn 
Nəvayi. Tehran,  h.  ş.  1349.
9.  İsgəndər  bəy  Münşi,  «Tarix-i  aləmara-yi  Abbasi».  Farscadan 
tərcümənin,  ön  sözün,  şərhlərin  və  göstəricilərin  müəlliflori 
AMEA-mn  müxbir  iizvü  Oqtay  Əfəndiyev,  t.c.n.  Naıniq 
Musalı.  Bakı,  Təhsil,  2009.
10.  İsgəndər  bəy  Müniş.  «Tarix-i 
aləmara-yi  Abbasi»,  c.  II 
Tehran,  1350.
1 
1.  Kırzıoğlu  F.  Osmanlıların  Qafqaz  ellərini  fethi  (1451-159' 
Ankara,  1976.
12.  Kütükoğlu  B.  Osmanlı-İran  siyasi  ınünasibctleri.  İsta-  ııl, 
1993.
13. 
Qasımov 
X.S. 
Naxçıvan 
Azorbaycan 
modr  lyyoti 
ocaqlarından  biri  kimi  (Sofəvilər  dövrii).  //Naxçıv;n 
Bakı,
1999.
14.  Məmmodov  R.  Naxçıvan  şohorinin  tarixi  oçerki.  BaL.  1976.
15.  Məmmodov  R,  Piriyev  V.  Tcymurun  Əlinco  sofoi' 
«Llın  vo 
hoyat»,  1977.  JV
l
> 9.
16.  Mommodova  Ş.  «Xülasot  ot  təvarix»  Azorba-can  tarixinin 
monboyi  kiıni.  Bakı,  1991.
17.  Nemotova  M.  Əsrlorin  daş yaddaşı.  Bakı,l982.
18.  Nocotti  T.N.  Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunlıı  dövlotlorinin  tarixi 
miiasirtürk  tarixşünaslığında.  Bakı,  2000.

---

19.  N ə cəfli  T.  Səfəvi-O sm anlı  müharibələri  vo  N axçıvan  (X V I  əsr
-  XVII  əsrin  əvvəlləri).-  «N axçıvan ».  Bakı,  1999.
2 0.  Piriyev  V.  Azərbaycan  X III-X IV   əsrlərdo,  Bakı,  200 3.
21.  Selaniki  M.Ə.  Tarixi  Selaniki.  15 63 -1600.  O sm anlı  türk 
dilindən  tərcümə edəni  akad.  Z .M .B ünyadov.  Bakı,  1992.
22.  Süm er  F.  Kara-Kayunlular,  I  cild ,  Ankara,  1967
23.  LUapa(|)-xaHBHaJiHCH.  LLIapa4)-HaMe.  t.  2.  M.,  1976.
24.  Şərəfəddin  Ə li  Y əzdi.  Z əfərnam ə  (A zərbayean  tarixinə  dair 
seçm ələr) 
Fars  dilindən  tərcüm ə, 
ön 
söz  və 
izahlar 
V.Z.Piriyevindir.  B akı,  1998
25. 
Tehrani  Əbü  Bəkr. 
K itab i-D iyarb ək ıiyyə-F ars 
dilindən 
tərcüm ə  edən,  on  söz,  şərhlər  v ə  göstəricilorin  m ü əllifı  Rəhilə 
Şükürova.  B akı,1998.
26.  ApaKen  ,Z],aBpH3«eu,H.  KHHra 
hctophh
.  flep .  c.  apM...,  npe^nc, 
h
  KOMMeHT.  Jl.A.XaHjıapaHa,  M .,  1973.
27.  ^HeBHHK  3aKapHH  AKyjiHccKoro.  EpcBan,  1939.
28. 
KaKaiHH 
TeKTaH^ep. 
nyTemecTBHe 
n 
IlepcHK) 
Mepe3 
M
ockobhk
)  (1 6 0 2 -1 6 0 3   r).  Flep.  c 
hcmch
  A.CTaHKeBHH.,  M., 
1886.
29.  KHHra  Opya^Ky  -  EeKa  BanaTa.  ,n,OH-}Kyaııa  «FlepcH^CKoro. 
flepeBOfl  c  aHrjiHHCKoro,  BBe^cHHe 
h
  KOMMeHTapHH  /
i
.
h
.
h
. 
OƏ^eH ^H eBa, 
k
.
h
.
h
.  A.Oap3anHeBa.  B.,  1988.
30.  HaxHMBaHCKHe  pyKonHCHbie  AOKyMeırn.ı  X V II-X IX  
bb
. 
T 6
hjihch
,  1936.
31.  neneBH  H.Ə.  H ctop h h. 
nepeBozı  TiopKCKoro  ji3biKa 
h
 
npHMenaHHfl  aKa/ıeMHKa  AH   A3ep6.  CC'P  3.M.ByHHHTOBa, 
BaKy,  1988.
32. 
neTpyuıeBCKH 
H.n. 
O hcpkh  no  ncıopHH  (})eoflajibHbix 
OTHOıueHHH  b  A3ep6an,a>KaHe  h  Apmchhh  b  XVI-Hanajıe  -  
X IX   bb.  Jl.,  1949.
33.  neTpyuıeBCKHH 
H.n. 
Tocy^apcTBa  A3cp6aH/ı>KaHa 
b
  X V  
b
. 
//CöopHHK  CTaTen  no 
hctophh
  A3ep6aiı^>KaHa,  Bbin.I,  B.  1949.
34.  PaxMaHH  A .A .  A3ep6aHü>KaH 
b
 
KOHue  X V I  h 
b
. 
XVII 
b c k c
, 
BaKy,  1981.
5.  3cj)eH/iHeB  O.  06pa30BaH ue  A3ep6aH^>KaHCKoro  rocynapcTBa 
Ce(j)eBHZl0B 
b
  H a n a j ı e  
XVI  BeKa.  BaKy,  1961.

---