SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
Səfəvilər dövlətinin təşəkkülü zamanı həmin dövlətin tərkibinə daxil oldu [35,92]. Bu zaman Naxçıvanda Şərur adlı yerdə qızılbaş qoşunları ilə ağqoyunlu əsgərləri arasında baş vcrən şiddətli döyüş şəhərin səfəvilər tərəfindən ələ keçirihnəsi üçiin əsas amil olmuşdu. Qızılbaş ordusunun Naxçıvandakı bu qələbəsinin səbəbi yerli əha- linin ağqoyunlulara rəğbət bəsləməməsi, qızılbaş qoşununun və bilavasitə İsmayılın şəxsi döyüş qabiliyyəti ilə izah edilir. Naxçıvan şəhərinin əhalisi qızılbaşlara heç bir müqavimət göstərmir, yaxud da açıqcasına onların tərəfınə keçirdilər [2,96; 14,124]. Naxçıvan bölgəsinin Səfəvilər dövlətinə birləşdirilməsi qızılbaşların qüvvəsini daha da gücləndirdi. Səfəvilərin qərbə tərəf irəliləməsi onları Yaxın Şərqdə ilhaqçılıq siyasəti yeridən qüdrətli Osmanlı imperiyası ilə toqquşdurdu. Lakin 1514-cü il Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılın məqlubiyyəti Azərbaycanın mərkəzi şəhəri Təbrizlə yanaşı, Naxçıvanın da osman- lıların əlinə keçməsilə nəticələndi. Osmanlı qoşunlarının Naxçıvanda ağalığı beş gündən artıq davam ctmədi və Osmanlı ordusu Naxçıvan şəhərini tərk edərək İrəvana çəkilməyə məcbur oldu. Osmanlı or- dusunun Naxçıvana daxil olması və gcri çəkilınəsi «Çaldıran Rüzna- məsində» təfsilatı ilə öz əksini tapmışdır: «1514-cü ilin 20 scntyabrı çərşənbə günü Araz çayını keçib Əlincə qalasının yuxarı hissəsindəki Kəsikkünbəzdə dayanıldı. Növbəti gün Naxçıvan şəhərinə daxil olub, qızılbaş olduqlarına görə xalqı yəğma edildi. Sentyabrın 22-də cuınə günü Qarabağ şəhərinin yanında düşərgə salındı. Ertəsi gün Naxçıvanın Əhmədbəy Zoviyyəsi, sonra isə Sədə- rək və Hacı-Ləiəli yanından kcçilərək Böyiik Vcdi və Kiçik Vedi kəndləri arasında dayanıldı. Scntyabrın 26-da Zəngi çayından keçərək İrəvan şəhərinə daxil olundu» [3,291; 1 1,226-227]. XVI əsrin 30-cu illərində Osınanlı-Səfəvi miinasibətlərinin gərginləşməsi nəticəsində ycnidən hər iki dövləl arasında hərbi əməliyyatlar təzələndi. 1534-cii ildə İbrahim paşanın rəhbərliyi altında Osmanlı ordusunun Azərbaycana yiirüşii başlandı və İbrahim paşa tərəfındən Xosrov paşa Əlincə qalasmı tutmağa göndərildi [8,247]. Sultan Süleymanın Azərbaycana yiiriişləri zamanı əsas döyüş meydaniarından birinə çevrilən Naxçıvan gah Osmanlı, gah da Səfəvi qoşunları tərəfındən əldən-ələ keçmişdi. 1554-cü ilin ortalarında Sultan Süleyman dördüncü dəfə böyük qoşunla Azərbaycan ərazisinə daxil olaraq Naxçıvan şəhəri üzərinə hərəkətə başladı. Bu onun «Naxçıvan səfəri», yaxud «12-ci səfəri» adlanır [6,159; 11,108]. Şah Təhmasib 1554-cü ilin 8 iyununda Naxçıvanı tərk edərək Bazarçay yaylağına tərəf çəkildi. Öz taktikasına sadiq qalan Şah Təhmasib düşmənin başlıca qüvvələri ilə toqquşmadan çəkinərək, sultan qoşunlarının hərəkət edəcəyi gözlənilən yollara viranedici həmlələr edirdi. İsgəndər bəy Münşinin yazdığına görə, sultanın Naxçıvana hərəkəti zamanı qızılbaşlar yollarda osmanlılara qəfıl basqınlar edir, ayrı-ayrı dəstələri qılıncdan keçirir və əsir alırdılar [9,179-180]. Buna baxmayaraq, Osmanlı ordusu iyulun 28- də Naxçıvana daxil olmuş, şəhərdə qalan əhalinin mallarmı və gizlədilmiş dəfinələri qarət etmiş, yerli əmirlərin saraylarını və iqamətgahlarını yandırmış, üç gün ərzində «daş üstə daş qoymamış- dılar» [3,291; 11,227]. Osmanlı ordusunun törətdiyi dağıntıları, hətta Osmanlı tarixçiləri də etiraf edirlər. XVI əsrin sonları - XVII əsrin 1 yarısında yaşamış tarixçilərdən İ.Pəçəvi yazırdı: «Aydınlıq gündüz qaranlıq gecəyə çevrildi. 27-ci gün Naxçıvan düzənliyinə çatdılar... Bütün şəhər və kəndlər, qəsəbələr və evləri o qədər amansızlıqla talan edirdilər ki, onlardan bir əsər belə qalmırdı» [31,22; 14,125]. Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə Sultan Süleyman Naxçıvanda çox qalmadı. Bunun əsas səbəblərindən biri qoşun üçün yaşayış vəsaiti, ərzaq və hərbi sursatın çatışmaması olmuşdu [16,85; 5,82]. Buna görə də, sultan üç gündən sonra 1554-cü ilin 30 iyulunda şəhəri tərk etməli olmuşdu. Osmanlı əsgərləri şəhəri tərk edən zaman Sultan Süleymanın əmrinə əsasən şəhər yandırıldı [8,378; 14,126]. Kəskin ərzaq çatışmazlığı ilə üzləşən sultan qabaqcadan od vurub yandırdığı Naxçıvanı tərk edərək Ərzuruma qayıtdı. Qızılbaş qoşunları gcri çə- kilən osmanlıların ardınca Osmanlı ərazisinə qədəm qoydular. Osmanlı mənbələrində «Naxçıvan səfəri» adı ilə məşhur olan Sultan Süleymanın bu hərbi yürüşündən Osmanlı dövləti bir şcy qazanmasa da, həmin yürüş Səfəvi ordusunun möhkəm müdafiə mövqelərini dağıtmaq, sərhəddəki mühüm hərbi məntəqələri tutmaq və ölkənin ən zəngin sahələrindən hesab olunan Naxçıvanı iqtisadi cəhətdən zəif- lətınək və əzməklə nəticələnmişdi [14,126; 16,85 j. Beləliklə, XVI əsrin birinci yarısında bir tərofdən Osmanlı- Səfəvi müharibələrinin vurduğu ağır zərbə, digər tərəfdən Şah Təhmasibin «Viran edilmiş ərazi» taktikasından istifado etməsi Naxçıvanın xarabazara çevrilməsinə səbəb olmıış, onun goləcək iqtisadi və mədəni inkişafına mənfı təsir göstərmişdi. 1555-ci ilin iyununda Amasyada Səfəvi- Osmanlı sülhünün imzalanmasından sonra Nax- çıvan bölgəsi Səfəvi dövlətinin tərkibində qaldı. XVI əsrin son rübündə Osmanh sultanı 111 Muradın Aırıasya sülhünü pozaraq Səfəvilərə qarşı yeni müharibəyə başlaması nəinki Naxçıvana vurulan ağır zərbəni aradan qaldırmağa iırıkan verməmiş, hətta onu yenidən müharibə meydamna çevirmişdir. 1578-1590-cı illər osmanlı-səfəvi müharibəsinin gedişində Naxçıvan bölgəsinin osmanlılar tərəfindən tutulması ilə bağlı dövriin mənbələrində geniş məlumatlar azdır. Oruc bəy Bayat Fərhad paşanın 1583-cü ildə İrə- vana yürüşü zamanı Naxçıvanı ələ keçirdiyi haqda məlumat verir [29,104]. Türk tarixçisi Bəkir Kütükoğlu Oıuc bəy Bayatın bu məlumatının digər mənbələrdə öz əksini tapmadığını əsas götürərək, Naxçıvanın alınmasına şübhə ilə yanaşmış, oııun fəthinin Özdəmir- oğlunun Təbriz yürüşünə kimi mümkünsüz olduğunu qeyd ctmişdir [12,136; 19,65]. İsgəndər bəy Münşinin göstərdiyi kimi, Çuxur-Səd bəylərbəyi Məhəmməd xan Toxmaq diişmən lıticumu qarşısında dayana bilməyərək İrəvanı tərk cdərək Naxçıvana çəkildi, qazilərin ailəsini və uşaqlarım Əlincə qalasında mühafi/ə ctdi [9,88]. Bu faktlar göstərir ki, Naxçıvan şəhəri həmin dövrdə osınanlıların nə- zarəti altında olmamışdı. Görüniir osmanlı ordusıı şəlıəri talan edərək onu tərk etmişdi. B.Klitükoğlunun ınəlumatma görə, səfəvi şahının Azərbaycana gəlməsi Toxmaq xanın İrəvandan sonra sığındığı Naxçıvan üzərinə yiırüş edərək qala tikdirmək ar/usundan osmanlı qüvvələrini çəkindirmiş və sərdarın Giirciistana yiiriişə qərar verınəsi ilə nəticələnmişdir [12,139; 19,65]. B.KiitükoğLunun istifadə ctdiyi hökmlərdən birində, 1583-cü ilin mayında osınanlıların Naxçıvana yiirüş edərkən möhtəşəm bir qala inşa edilməsi tələbi öz əksini tapmışsa, da Naxçıvanın keçmiş hakimi olan Şərəf xan Bidlisiyə göndərilən hökmdə, Naxçıvanm fəth olunmasından sonra onun oğlu Əhməd bəyə sancaqlıq kimi veriləcəyinə aid məlumat verilmişdir [12,139; 19,65]. Bu bir daha göstərir ki, həmin dövrdə Naxçıvan şəhəri səfəvilərin nəzarətində qalmışdı. Naxçıvan bölgəsinin hərbi strateci mövqeyi Osmanlı dövlətini müharibənin gedişində daim maraqlandırırdı. Oruc bəy Bayatın fikrincə, Sultan Murad Osman paşanı iranlılara qarşı gələcək kampaniya üçün baş komandan təyin edərək əsas məqsədin Naxçıvanın ahnması olduğunu ona bildirmişdi. Lakin 1585-ci ilin 11 avqustunda Osman paşa Ərzurumdan yürüşə başlayan zaman əsgərlər qarşısında rəsmi şəkildə bildirmişdi ki, Nax- çıvana hərəkət edəcəklər. Ancaq tezliklə aydın oldu ki, həqiqi məqsəd Təbrizi tutmaqdır. Buna görə də yürüş Naxçıvana deyil, Təbrizə yönəldildi [29,109-110]. Bu faktlar bir daha göstərir ki, Osmanlı dövləti Naxçıvana hərbi strateci cəhətdən xüsusi diqqət yetirmişdi. B.Kütükoğlunun istifadə etdiyi Osmanlı «Mühimmə» sənədlərində göstərildiyi kimi, 1588-ci ilin yazında sərdara göndərilən hökmdə bildirilirdi ki, Qəzvinə göndərilmiş casuslar və çaşnigir Vəli Ağadan hələlik bir xəbər alınmasa da, İrəvan bəylərbəyinin kətxudası vasitəsilə göndərdiyi məktubda şahın Naxçıvan valiliyinə təyin etdiyi Şahqulunun Ordubad və Culfanı zəbt etdiyi, ətrafdakı bəylərbəilərin Naxçıvana gəlməsi əmr olunmuşdu [12,191-192; 19,66]. Bu məlumatları Mustafa Selaniki də təsdiq edir. Onun məlumatına görə, çəkilməyə məcbur edilmiş Şahqulu Sultan İrəvanı mühasirəyə almış, ancaq geri çəkilməyə məcbur cdilmiş, həmçinin bununla bərabər qızılbaşlar Naxçıvan bəyini məqlub edib öldürmüşdülər [21,30-31 ]. Naxçıvan bölgəsinin osmanlılar tərəfindən işğal edilməsi ilə bağlı nə osmanlı, nə də fars dilli mənbələrdə məlumat yoxdur. F.Kırzıoğlunun fikrincə, Təbrizin fəthindən sonra, 1586-cı ilin yayında Qaracadağ hakimi Şahverdi xan ilə birlikdə Təbriz mühafızi Səfər paşaya adam göndərən Ordubad, Qarqar, Culfa, Qapan Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|