SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
bölgələrinin bəyləri ilə yanaşı Naxçıvan hakimi də ölkəsini O sm an- lılara birləşdirmişdi [11,323; 19,66]. Bununla yanaşı, qcyd etdiyimiz kimi Şah Abbasın Naxçıvan bəylərbəyi təyin etdiyi Zülqədərli Şahqulu Sultan 1587-1588-ci illərin qışında Naxçıvan bəyini məqlub edərək bu bölgəni nəzarət altına almışdı. Osmanlılar tərəfındən son dəfə Naxçıvanın ələ keçirilməsi haqqında məlumat vaxtilə (1576-1577-ci illər) Naxçıvan hakimi olmuş Şərəf xan Bidlisinin əsərində verilmişdir. Şərəf xan yazır: «h. 992-ei ildə (20 noyabr 1588-9 noyabr 1589-cu il) Sərdar Fərhad paşa xalqın etdiyi xahiş və müraciətlərə əsasən İrəvaıı bəylərbəyi Xızır paşam Naxçıvam zəbt etməyə göndərdi. Xızır paşa ora çatan zam an bütün əhali itaət göstərdi. Vilayət ələ keçirildi. Balaban köşkündə möhtəşəm bir qala tikdirildi» [23,260; 11,373]. Beləliklə, 1589-cu ildə Naxçıvan bölgəsi osmanlılar tərəfındən işğal olundu. Naxçıvan əyaləti 1590-cı ilin noyabrında tərtib edilən Rəvan Əyalət dəftərinə əsasən İrəvan bəylərbəyliyinin tərkibinə qatılmışdı. İrəvan Əyalət dəftərində buraya bağlı olan Naxçıvan bölgəsinin nahiyyələri belə göstərilmişdir: «Naxçıvan bölgəsi»: 1. Naxçıvan, 2. «Məvazıi xatun», 3. Arslanlı-mülkü, 4. Qarabağ, 5. Dərəşam, 6. Dərəşahbuz. 7. Bazarçayı nahiyyələri; II. Şərur bölgəsi: 1. Şərur, 2. Zar, 3. Zəbil, 4. Əlincə, 5. Sisyan nahiyyələri; III. Ordubad bölgəsi; 1. Ordubad, 2. Culfa, 3. Azad- Siçan, 4. Şorlut. 5. Norküt nahiyyələri» [11,178; 19,67]. Bu sənəd XVI əsrin sonunda Naxçıvan əyalətinin sərhədlərini dəqiqləşdirməyə imkan yaradır. 1590-cı ilin 21 martında İstanbulda imzalanan Səfəvi- Osmanlı sülh müqaviləsinə əsasən Azərbaycanın əksər bölgələri kimi Naxçıvan da Osınanlı imperiiyasının ha- kimiyyəti altında qaldı. Osmanlı hərbi komandanlığı Naxçıvan şəhərini öz hərbi düşərgələrindən birinə çcvirdi. Şəhərin strateci əhəmiyyətini nəzərə alan osınanlı hərbi komandanlığı onun möhkəm- ləndirilməsi üçün xüsusi səy göstərdi. Naxçıvanın idarə olunması bu vaxt Osmanlı sultanı tərəfındən Xızır paşaya həvalə olunmuşdu [14,128; 24,67]. Lakin Şah Abbas daxili siyasətdə və hərbi sahədə bir sıra islahatlar həyata keçirərək mərkəzi hakimiyyəti gücləndirdi, Türkiyədə baş verən qarışıqlıqdan istifadə edərok, 1603-cü ilin sen- tyabrında Osmanlılara qarşı müharibəyə başladı [34,65]. Səfəvi şahı 21 oktyabrda Təbriz şəhərini Osmanlı işğalından azad edərək, Osmanlılara qarşı hücumu daha da gücləndirdi. İsgəndər bəy Münşi bununla bağlı yazır: «Şah Təbriz qalasını alıb oranın işlərini nizamladığdan sonra öz himmət kəməndini bütün irsi Azərbaycan vilayətini almağa ataraq öz cahangirlik bayrağını qaldırdı, şahanə yürüş yüyənini Naxçıvan və İrəvan şəhərinə yönəltdi» [10,446]. Əsas hücum hədəfınin Naxçıvan seçilməsi təsadüfı deyildi. Bu zaman Naxçıvan özünün hərbi və iqtisadi əhəmiyyətinə görə diqqət mərkəzində idi. Məhz buna görə də, qızılbaş qoşunları Culfa şəhərini və Əlincə qalasını aldıqdan sonra, 1603-cü ilin sonlarında Naxçıvan şəhərinə doğru hərəkət etdi. Bu zaman Sufıyan döyüşündə şücaət göstərmiş Ərdəbil valisi Zülfıiqar xan Qaramanlı qızılbaş ordusuna komandan təyin olunmuşdu [19,68]. Bu zaman Naxçıvan və İrəvan bəylərbəyi Şərif paşa idi. Əli paşanın əsir düşməsini və Təbriz qalasımn tutulması xəbərini alan osmanlılar pərişan oldular və Naxçıvan qalasında qalmaqdan qorxub olduqca möhkəm olan İrəvan qalasına getdilər. Şərif paşa burada 150 nəfərlik döyüşçü saxlayıb, əsas qüvvələri İrəvana apardı. Osmanlı qoşununun İrəvana çəkilməsinin səbəblərindən biri də Naxçıvan qalasının bu vaxt zəifliyi, qala divarlarının alçaq olması hərbi sursat və ərzaq ehtiyatlarının azhğı olmuşdu. Təbrizli Arakel Osmanlı qoşunlarının Naxçıvan şəhərini tərk etməsindən bəhs edərək göstərir ki, Təbrizin əldən getməsi və qızılbaşların Naxçıvana yaxınlaşması xəbərindən sonra «dəhşətə düşmüş», «qanadları sınmış», «ürəkləri zəifləmiş» və «başlarım itirmiş» Osmanlı qoşunlarının İrəvana qaçmaqdan başqa çarələri qalmamışdı [26,50; 14,129]. Digər tərəfdən, osmanlı qoşunları qızılbaşlara rəğmət bəsləyən şəhər əha- lisinə mühasirə zamam bel bağlaya bilmirdi. İsgəndər bəy münşinin verdiyi məlumata görə, Culfa və Naxçıvan döyüşsüz ələ keçirildi, yerli əhali və əyanlar Zülfıiqar xanı qarşılamağa çıxaraq şah ordusunu təntənə ilə qəbul etmiş, osmanlı qarnizonu və şəhər təslim olmuşdu [10, 447]. Beləliklə də, «Azərbaycan vilayətinin əzəmətli yerlərindən biri olan Naxçıvan qalası da qalib dövlət övladlarının ixtiyarına keçdi. Şah Abbas Naxçıvan ülkasını Çıraq Sultan Ustaclıya verdi» [10,447]. Naxçıvan şəhəri qızılbaş qoşunları tərəfmdən tutulduqdan üç gün sonra Şah Abbas Naxçıvana gəldi. Onunla biıiikdə Naxçıvan şəhərinə gəlmiş Alman imperatoru 11 Rudolfıın səfıri Tektander göstərir ki, Naxçıvan da Mərənd və Culfa şəhərləri kimi qızılbaş qoşunlarına heç bir müqavimət göstərməmişdi [28,33; 14,130]. Bu zaman qızılbaş ordusunun gəlişini gözləmoyən Ordubad şəhər əhalisi osmanhlara qarşı üsyan qaldırdı. Qəssab Hacının rəhbərliyi altında şəhər əhalisi Osmanlı qarnizonunu tərksilah edərək Ordubad qalasını ələ keçirdi. Yaranmış vəziyyəti düzgiin qiymətləndirən Ma- ku vilayətinin hakimi Mustafa bəy Naxçıvana Şah Abbasın hüzuruna gələrək ona tabe olduğunu bildirmişdi. 1604-cii ilin iyulunda qızılbaş ordusu ciddi müqavimətdən sonra İrəvan qalasım osmanlılardan azad etdi. İrəvan qalasının fəthindən sonra o vilayətin idarəsi Əmirgünə xana tapşırıldı. Naxçıvan ölkəsı isə Maqsud Sultan Kəngərliyə verildi [10,455]. Təbrizin, Naxçıvanın və İrəvan bölgəsinin səfəvilərin hakimiyyəti altına qayıtması osmanlıların şərqdəki nüfuzunu xcyli sarsıtmış oldu. Osmanlı dövləti ərazilərin itirilınəsi ilə hcsablaşmayaraq 1605-ci ildə Osmanlı sərdarı Cığaloğlu Sinan paşanın komandanlığı altında Azərbaycana yeni ordu göndərdi. İsgəndər bəy Münşi bununla bağlı yazır: « 0 vaxtlarda müzəffər qızılbaş döyüşçiilərinin müqaviməti və bir neçə şəhər və qalanın alınması baş vcrmişdi. Cığaloğlu özünün şücaət, igidlik və hüsn-tədbirinə görə başqalarmdan üstün olduğu üçün Əhməd xan onu vəzire-əzəm və ləşkər sərdarı təyin etınişdi. 0 zaman diqqət Azərbaycandakı qızılbaşlara yönəldiyindən Cığaloğlunun yürüşü qoşun toplanması səbəbindən bir ncçə dəfə ləngidildi» [10,466]. Osmanlı ordusunun Qarsdan yürüşə başlaması nəticəsində Səfəvi qüvləri Ağcaqalada dayanaraq düşmənin yiiriiş istiqamətini müəyyənləşdirməyə çalışdırlar. Cıqaloğlunun Naxçıvan və İrəvan səmtinə üz tutduğu və köç-köç hərəkət ctdiyi məlıım oldu. Şah Abbas Osmanlı qoşunlarmın çoxluğundan təşvişə diişərək azad ctdiyi şəhər və qalalardan əhalini təcili şəkildə köçürməyə və həmin şəhərlərin dağıdılması haqqında əmr verdi. Bununla bağlı İsgəndər bəy Münşi yazır: «Rəiyyətin pərişanlığına yol verilməməsin deyə belə bir hökm verildi: Bu yerlərin rəiyyəti köçürülsün və uzaq bir yerə göndərilsin ki, müxalif ləşkər hücumundan kənar və dövran hadisələrindən arxayın olsunlar. Qızılbaş ləşkərinin özləri ilə apara biləcəyi qədər azuqə götürüb, yerdə qalan hər şeyi oda yaxıb yox etsinlər ki, rumilərin əlinə heç nə düşməsin. Humayun ordu isə öz ləşkərləri ilə rumilərin olduqları yerin həndəvərində dayanıb gözləsinlər ki, rum ləşkəri özü üçün azuqədən və atları üçün yemdən məhrum olaraq əskərləri pis vəziyyətə salınsın və belə oian halda fəth nişanlı əskərlər harada məsləhət bilinsə orada da onların dəf olunmalarına başlasınlar» [10,466]. O zamankı şəraitdə dövlət üçün münasib olan diizgün müəyyən və ləyaqətli əzm ilə fikirləşdikləri kimi də hərəkət cdərək ailə üzvlərini özlərindən ayırıb Əlincə tərəfə göndərdilər. Əmirgünə xanı isə İrəvan camaatın/ köçürməyə yolladılar. O da, əm- rə əməl edib rəiyyəti Qaracadaq tərəfə köçürdü. Meşələrdə və əlçatmaz yerlərdə qalanlardan başqa bir nəfər də olsa üstündə qalmadı. Ordu Ağcaqaladan çıxıb Üçkilsədə dayandı» [10,466]. Osmanlı ordusu İrəvana çatan vaxt qızılbaş qoşunu Vcdi çayımn kənarında dayanmışdı. Şah Abbas orada Naxçıvan hakimi Maqsud Sultan Kəngərlini o mülkün əhalisini, qulamı Təhınasibqulu bəyi isə Culfa camaatını köçürməyə göndərdi. Naxçıvan şəhərinin əhalisi köçüb Dizmara və Qaracadağa getdi, amma öz qədim ırıəskənlərindən əl çəkınək istəməyən Culfa caınaatını isə, onların can və mallarının qorunması üçün zorla köçürüb İsfalıan yaxınlığında Zayəndərud çayı kənarında ycrləşdirdilər [10,466]. Görünlir Osmaıılı ordusunun hücumu qarşısında şahın fərmanı qısa miiddətdə həyata keçirilmişdi. Əhalini köçürtmək, əkin sahələrini yandırmaq, məhsıılu osmanlı əsgərlərinin əlinə vcrməmək üçün qızılbaşlar tərəfındən Naxçıvan bölgəsi dağıdılıb viran qoyulınuşdu. Şah ordusu bütiin tiki- lıiəri, istchkamları xarabazara çevirmişdi. Düşməni yaşayış vəsaitlərindən məhruın ctmək məqsədilə onlar ağaciara od vurur, ınal-qaranı aparır və su çcşınələrini zəhərləyirdilər. Onlar keçmişin Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|