SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
Həsən bəy Rumlu yazır: «İbrahim Sultan və Ənıir Şahməlik 20 min suvari ilə Naxçıvan tərəfə getdilər. Bu vaxt Mirzə İsfahanın (Qara Yusifın oğlu - İspənd. müəlliflər) mülazimi fələk əzəmətli orduya gəlib ona öz isti münasibətini bildirdi. O, həzrət (yəni-Sultan Şahrux) onu mehribanlıqla yola saldı» [8,124]. Bu faktlar bir daha göstərir ki, Naxçıvan bölgəsi Sultan Şahruxun 1420-ci ildə Azərbaycana yürüşü zamanı hələ də Qaraqoyunlu əmirlərinin nə- zarətində idi. Əbu Bəkr Tehranı yazır ki, «bu zaman İsgəndər Mirzə İsfahan bəyin Azərbaycanda şöhrətinin günbəgün artdığını görəndə üzünü Təbrizə tutdu və Təbrizi, Əlincə qalasını İsfahanın əlindən alıb onu Azərbaycandan çıxarmaq istədi. İsfahan bəy qaçıb Avnikə və Ərzruma getdi» [25,73] Naxçıvan bölgəsi İsgəndər Mirzənin nəzarə- tinə keçdi. Teymuri ordusunun Azərbaycanı tərk etməsindən sonra İsgəndər Mirzə Qaraqoyunlu taxt-tacında möhkəmləndi. Lakin, 1429-cu ilin sentyabrmda Səlmas döyüşündə Sultan Şahrux İsgəndər Mirzəni məğlub etdikdən sonra Naxçıvan istiqamətində irəliləyərək Əlincə qalasına gəlmişdi. Qalada olan İsgəndərin arvadları və oğlanları o zaman Şahruxa böyük hədiyyələr göndərdikləri üçün Əlincə qalası mühasirəyə alınmamışdı [22,130; 14,97]. Buna baxmayaraq 1429-cu ilin oktyabrında Naxçıvan və Əlincə qalası Teymurilərin əlinə keçmişdi. Lakin, 1431-ci ildə həmin ərazilər yenidən İsgəndərin nəzarəti altına düşmüşdü. Dövrün mənbəyinin verdiyi məlumata görə, «1435-ci ildə qış qurtarıb soyuqlar çəkiləndə Şahrux cənub qışlaqlarından köçüb Azərbaycana gəldi, Sultaniyyə yolu ilə köç edə-edə Təbrizə daxil oldu, bütün Azərbaycan şəhərlərini öz ixtiyarına aldı, vilayətlərə öz darğa və hakimlərini təyin etdi, İsgəndərin adamlarının mühafizə etdiyi Əlincə qalasını mühasirəyə aldı» [25,79]. 1436-cı ilin yazında Teymuri Şahrux Azərbaycanı tərk etdiyi zaman Əlincə qalası İsgəndərin oğlu Şah Qubadın ixtiyarına keçdi. Şahrux Azərbaycanda Qaraqoyunluların hakimiyyətini aradan qaldırmağa daha qadir olmadığını anlamışdı. Buna görə də o, Qara Yusifın oğulları arasında gedən rəqabət və düşmənçilikdən istifadə etməyi münasib bildi. Qeyd etmək lazımdır ki, Şahrux Qarabağı tərk edən zaman Azərbaycan hökmdarlığını Cahanşaha tapşırmışdı. Bununla da İsgəndərlə qardaşı Cahanşah arasında kəskin mübarizə başladı. Əbu Bəkr Tehrani yazır ki, «İsgəndərin orduya və əhaliyə etdiyi zülm nəticəsində ona nifrət edən Azərbaycan qalalannın baş- çıları Əlincə qalasından başqa bütün digər qalaları Cahanşah Mirzəyə verdilər» [25,93]. Amma o zaman Əlincə qalası və Naxçıvan İsgəndərə sadiq qüvvələrin nəzarətində qalmışdı. 1438-cı il baharın əvvəllərində «İsgəndər əzəmətli əmirləri ilə Çuxur-Səd və Sürməli qışlaqlarından çıxıb Təbriz istiqamətində hərəkət etdi. Onun qardaşı Cahanşah da Qızılağac qışlaqlarından ayrılıb Ərdəbilə yollandı. O, Əmir Bayazid Bəstami və bəzi Şirvan əmirlərilə birlikdə Təbrizə yollandı, Mərənd yaxınlığında dayandı. Mirzə İsgəndər də onunla döyüşmək üçün hərəkət edib. Sufıyanın Həft Çeşmə adlı yerində dayandı». Döyüş ərəfəsində «İsgəndərin yolunda çox zəhmətlər çəkən və heç bir mükafat görməyən nökərlər ondan naümüd oldular. Onun dövlətinin ulduzunu sönmüş, Cahanşah Mirzənin cah-cəlalını artmış gördülər. Döyüş səfləri bir-birilə qarşılaşanda İsgəndərin qoşunu Cahanşaha qoşulmağı qərara aldı. Onun əyanlarından Piri bəy Qaramanlı bu vaxt ondan üz döndərib Cahanşahın dərgahına iiz tutdu. İsgəndər bundan çox həyəcanlandı və bu zaman ona necə bədbəxtlik üz verdiyini anladı, atını minib Əlincə qalasına gəldi. Xəzinəsi, arvadları, övladlarından bəziləri bu qalada idilər. Qardaşı Cahanşah Mirzənin qoşunu isə səmanıh qəzavii-qədəri və amansız bəla kimi o qalanı mühasirəyə aldı» [25,90-91; 8,228-229]. İsgəndər Əlincə qalasında olduğu vaxt oğlu Şah Qubad atasını öldiirmək tlkrinə düşüb qırx nəfərlə birlikdə İsgəndərin yataq otağına soxuldu və onu qətlə yetirdi, xəzinəni ələ keçirərək bir qismini qoşuna payladı və əhvalatı əmisi Cahanşaha bildirdi. Xəzinənin yarısı, Avnik qalası və Pasin vilayəti Cahanşah tərətlndən ona vcrildi [25,94; 8,230]. Beləliklə Əlincə qalası Cahanşahın ixtiyarına keçdi. Qalada baş verənləri öyrəndikdən sonra Cahanşah ata qatili olan Şah Qubadı və bu işdə əli olan bəzi əınirləri öldürdü. 1467-ci ilin noyabrında Cahanşahın Ağqoyunlu Uzun Həsənlə döyüşdə öldürülınəsindən sonra Maku qalasında zindanda saxlanılan oğlu Həsən Əli qaladan çıxaraq ətrafına topladığı 2-3- minlik qüvvə ilə Təbrizə daxil oldu. Bu zaman «Əlincə qalasının sahibi Yaqub Çöhrə onun hüzuruna gəldi və atasının illərlə topladığı, onun sağlığında məmləkətin zəruri işlərini həll ctmək, yeni torpaqlar tutmaq kimi məqsədlərə sərf olunan xəzinəsini Həsən Əliyə çat- dırdı» [25,234]. Əbu bəkr Tehraninin verdiyi bu məlumatdan aydın olur ki, XV əsrin 60-cı illərində Əlincə qalası Qaraqoyunlu dövlətinin nəzarətində olmuş və Yaqub Çöhrə tərəfindən idarə olunmuşdur. Dövlətin ən vacib işlərinin həlli üçiin ayrılan xəzinənin məhz Əlincədə mühafızə olunması bu qalaya diqqəti daha da artır- mışdı. Bu zamandan başlayaraq Əlincə qalası Qaraqoyunlularla Ağqoyunlular arasında gedən mübarizə mcydanına çevrildi. Uzun Həsən Cahanşah üzərindəki qələbədən sonra Naxçıvan vilayətinə gəlmiş, Naxçıvana çatanda Ağqoyunlu dəstələrinin Avnik, Bayazid və Gərni qalalarını ələ keçirdiyi haqda xəbər tutmuşdu. O zaman Həsən Əlinin rəhbərliyi altında Qaraqoyunlu oıdusunu darmadağın etdikdən sonra Sultan Xəlil Təbrizə gəlmiş vo Şahəli bəy Pornakı müzəffər əsgərlərdən bir dəstə ilə birlikdə Əlincə qalasına göndərmişdi [25,250]. Əbu Bəkr Tehrani Əlincə qalasının ağqoyunlular tərəfındən tutulması haqda maraqlı məlumat verir. O, yazır: «Huri adlı yerdə xəbər gəldi ki Şahəli boy Əlincəni tutub. Qısa müddətdə belə bir qala əziyyət çəkmədən bütün xəzinələri ilə birlikdə ələ keçdi. Bu hadisə Turan şahlarının dilində bir misal oldu ki, əvvəlki sahibqran Əmir Teymur o cür qüdrətlə təqribən on yeddi il (on dörd olmalıdır-T.N.) Əlincəni mühasirədə saxladı; elələri oldu ki, mühasirə dövründə doğulub böyüdü və mühasirədəkilərlə döyüşdü; böyük əzab və itkilərdən sonra qala fəth olundu. Lakin bu əbədi dövlətdə ilahinin hökmü ilə qala xəzinəsilə birlikdə qısa zamanda ələ keçdi və sakinlərə heç bir ziyaıı dəyınədi» [25,251]. Beləliklə, Qaraqoyunlu dövlətinin süqutundan sonra Naxçıvan və eləcə də Əlincə qalası Azərbaycan Ağqoyunlıı dövlətinin nəzarəti altına keçdi. Ağqoyunlu Sultan Yaqubun öliimündən sonra taxt-tac uğrunda şahzadələr və əmirlər arasında qanlı toqquşmalar başladı. Sultan Yaqubun oğlu Baysunqur lələsi Sufl Xəlil Mosullunun köməyi ilə rəqiblərinə qalib gəldikdən sonra əmirlər tərəfindən padşahlığa namizəd göstərilən Rıistəm Mirzəni Əlincə qalasında zindana saldırdı [33,176; 14,98]. Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə, 1492-ci ildə Eybə Sultan Bayandur ordusu ilə Qarabağdan Əlincəyə yollandı, qalanın hakimi olan Qazaq Seyid Əlini özünə müttəfiq etdi və həbsdəki Rüstəm bəyi azad edərək Təbrizə yollandı [8,632-633]. Baysunqur qaçdığı üçün Rüstəm Mirzə taxt-taca yiyələndi. 1497-ci ilin yazında Uzun Həsənin nəvəsi Gödək Əhməd Naxçıvan yaxınlığında Rüstəm padşahın qüvvələrini ağır məqlubiyyətə uğratmış və hakimiyyəti ələ almışdı. Naxçıvan ölkəsi XV əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu dövlətinin hakimiyyəti altında olan əraziyə daxil oldu. XV əsrdə Naxçıvanın Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tərkibində olmasını bu bölgədə həmin sülalə ilə bağlı çox qiymətli qoç daş heykəllər və qəbirüstü sənədlərin tapılması da sübut edir. Naxçıvan qəbristanlıqlarında belə qoç daş heykəllər və sənduqə- lərvardır. Bu qoç heykəllərin və sənduqələrin bir qisminin üzərinə ərəb əlifbası ilə, kufi xətlə yazılmış kitabələr və tarix verilmişdir. Qəbirüstü sənədlərin bəziləri ağ mərmərdən ustalıqla yonulub hazır- lanmış və üzərləri nəbati ornamentlə böyük zövqlə bəzədilmişdir [4,86]. Qaraqoyunlu Cahanşah dövründə Culfa rayonunun Xanağa kəndində tikilmiş məscid və türbə dövrümüzə kimi gəlib çatmışdır. Türbəni vəzir vəzifəsində işləyən Hacı Məhəmmədin tikdirdiyi məlumdur [17,22-23]. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranması vətonimizin orta çağlar tarixində ümdə əhəmiyyətə malik olan hadisələrdən biridir. Bu dövlətin yaranması Azərbaycan və həmhüdud ölkələrdə fcodal münasibətlərinin daha da inkişafının labüd yekunu idi. Sofəvilərin yürütmüş olduqları mərkəzləşdirmə siyasəti iqtisadi inkişaf üçün imkanlar yaratdı. Azərbaycan şəhərləri arasında mövcud olan əla- qələr xeyli genişləndi. Yadelli işğalçıların basqınları zamanı dağıdıl- mış bir sıra şəhərlər yenidən dirçəlməyə başladı. Yenidən dirçələn bclə şəhərlərdən biri də Naxçıvan idi. Naxçıvan 1501-ci ildə Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|