SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
dəstə döyüşçü ilə Naxçıvana göndərdi. Gülşirəli xanın və Əhməd xanın qüvvələri qarşısında duruş gətirə bilməyən Abbasqulu xan Naxçıvanı tərk edib Tiflisə II İraklinin yanına qaçdı. Cəfərqulu xan Naxçıvan taxtına yiyələndi [3, 50-51]. Abbasqulu xanın bir çox tərəfdarı da Naxçıvanı tərk edib Gürcüstana pənah apardılar. II İrakli Abbasqulu xanın hakimiyyətini bərpa etmək adı altında Naxçıvanda möhkəmlotmək qərarına gəldi. Onun himayəçisi Rusiyamn hakim dairələri də güreü çarının niyyətini müdafıə etdilər. Q.A.Potyomkin bıı məsələ ilə bağlı Rusiyanın Gürcüstandakı nümayəndəsi D.S.Burnaşevə yazırdı ki, o, Abbasqulu xanın Naxçıvanda hakimiyyətə gətirilməsinə etiraz etmir. Potyomkin daha sonra yazırdı: «...M ənim adımdan Kartli-Kaxeti həzrətlərinə elan edin ki, mən bu hadisələrdə ona mane olmaq istəmirəm» [7, v. 80]. II İrakli hər ehtimala qarşı Naxçıvana yürüşə qarabağlı İbrahimxəlil xam da cəlb etməyi qərara aldı [3, 55 J. Lakin Türkiyə II İraklinin Azərbaycan xanlıqlarına qarşı yürüşü eəhdinə kəskin müqavimət göstərdi. Osmanlı nümayəndələri İbrahimxəlil xanla II İrakli arasında ittifaqı sarsılmağa nail oldular. Kür çayı sahilində azərbaycanlılardan ibarət ordu yaratmağa və rus ordusunun qarşısını almağa cəhd etdilər [8, v. 20]. Naxçıvamn daxilində və ətrafında mübarizənin kəskinləşdiyi bir vaxtda Naxçıvan feodallarından biri olan Şükıiroli bəyin oğlu Qara bəy Naxçıvandan 10 verst aralı olan Hacı Dəmir vo Cari qalalarını ələ keçirdi. Qara bəy bu barədə Abbasqulu xana xobər göndərdi və o, Naxçıvana gəlməyə tələsdi [8, v. 15]. Abbasqulu xanın yaxınlaşdığını eşidən Cəforqulu xan Naxçıvanı tərk edərək Xoy xanlığına qaçdı. Lakin Abbasqulu xan öz hakimiyyətini bərpa etməyo nail olmadı. Şükiiroli bəy fürəstdən istifadə edib Naxçıvanda hakimiyyəti öz əliııo aldı. Lakin o, xanlıq taxtında cəmi 2 il qaldı. Cəfərqulu xan yenidon Naxçıvanda hakimiyyəti ələ ala bildi [3, 56-57]. Abbasqulu xan da yenidən hakimiyyotə qayıtmaq fikrindən dönmürdü. Yardım üçün o, gah İbrahimxəlil xana, gah II İrakliyə, gah da Rusiyanın Qafqazdakı hərbi dairələrinə müraciət edirdi. Azərbaycan xanlıqları ilə münasibətləri vaxtından əvvəl kəskinləşdirmək istəməyən II İrakli Naxçıvan xanlığını Xoy hakimi Əhməd xanın vasitəçiliyi ilə Abbasqulu xanla Cəfərqulu xan arasında bölüşdürməyi təklif etdi [3, 56-57]. İbrahimxəlil xan Abbasqulu xanı Naxçıvanda hakimiyyətə gətirmək üçün yürüşə hazırlaşdığı bir vaxtda xoylu Əhməd xan ona Naxçıvanda birgə hərəkət etməyi, xanlığı öz aralarında bölüşdürməyi təklif etdi [3, 57-58]. Qarabağlı İbrahimxəlil xanla xoylu Əhməd xan arasmda əldə edilmiş razılaşmaya görə «...Təbrizi tutmaq və əldə edilmiş qəniməti bölmək, daha sonra Naxçıvanı ələ keçirmək və Naxçıvanda 1783-cü ildə isfahanlı Əlimurad xan tərəfindən devrilmiş və İbrahimxəlil xana arxalanan Abbasqulu xanı hakimiyyətə gətirmək» qərara alındı [10, 176]. Əldə olunmuş razılaşma əsasında İbrahimxəlil xan qoşunla Naxçıvana tərəf hərəkət etdi. İbrahimxəlil xanın güelənməsini istəməyən Rusiyanın Gürcüstandakı nümayəndəsi D.S.Burnaşev Xoy və Urmiya xanlarına məktub yazıb onlardan İbrahimxəlil xanın yürüşünə mane olmağı tələb etdi. Lakin İbrahimxəlil xanın qoşunları Naxçıvan xanlığının ərazisinə daxil oldular və Cəfərqulu xan Şərur çayı sahilindəki bir qalada gizləndi [9, 20]. 1785-ci il mayın əvvəllərində İbrahimxəlil xanın qoşunu Naxçıvan qalasını ələ keçirib, Abbasqulu xanın hakimiyyətini bərpa etdi [9, 323]. Lakin Cəfərqulu xanı tutmaq mümkün olmadı. İbrahimxəlil xan vaxtı itirmədən Təbrizə tərəf hərəkət ctməyi qərara aldı. Lakin xoylu Əhməd xan İbrahimxəli) xanla razılaşmanı pozaraq Qarabağ xanı hələ yolda ikən Təbrizi tutmuşdu. Əhmod xan İbrahimxəlil xana Təbrizdə ələ keçirilmiş qənimətdən heç nə vermədi. Əhməd xan bildirdi ki, o, Təbrizdə yalnız hakimiyyəti doyişdirmişdir. Buna qohum kimi hüquq vardır. Bunu da bildirdi ki, onun Naxçıvan xan Cəfərqulu xanı öz himayəsinə götürüb onun işlərinə qarşımağa ixtiyarı yoxdur. Çünki Naxçıvana sahib olmaq üçün İsfahanın hakimi tərəfindən fərman Cəfərqulu xana vcrilmişdir» [3, 60]. İbrahimxəlil xan Naxçıvanı tərk etdikdən bir müddət sonra Cəfərqulu xanın qardaşı (F.Əliyev, ayrı yerdə onun əmisi oğlu adlandırır. Bax: səh. 62). Kəlbəli xan Abbasqulu xanı hakimiyyətdən kənarlaşdırıb özünü 1787-ei ildə xan elan etdi. Bu zaman II İrakli İbrahimxəlil xanın Maxçıvanı tutması xəbərini eşidib knyaz İvan Baqrationu qoşunla İbrahimxəlil xanın Naxçıvanda möhkəmlənməsinə yol verməmək üçün Naxçıvana göndərmişdi. Lakin artıq Naxçıvanı ələ keçirmiş Kəlbəli xan giircü qoşunlarını qalaya buraxmadı [9, 324]. Knyaz Baqration Naxçıvan qalasını mühasiroyə alıb İbrahimxəlil xanın dalınca bir dəstə göndərdi. Həmin dəsto Sisyan ətrafında az saylı Qarabağ qoşunları ilə qarşılaşdı. Hər iki tərof arasında baş verən döyüşdə Qarabağ qoşunları geri çəkildilər. İbrahimxəlil xanla II İrakli arasında ixtilaf olduğundan xəbor tutan Cəfərqulu xan Baqrationun köməyilə Naxçıvanda hakimiyyotini qaytarmağa cəhb etdi. Lakin Baqrationun Naxçıvanı tutmaq səyi pııça çıxdı və gürcü dəstələri ətraf kəndləri qarət edib, çoxlu mal-qara olə keçirərək geri döndülər [3, 61]. Beləliklə, Naxçıvanda Kəlbəli xan hakimiyyotə gəldi vo onun hakimiyyət dövrü 1787-ci ildən fasilələrlo 1820-ci ilə kimi davam etdi. Kəlbəli xan qardaşı oğlu Abbasqulu xanı sakitloşdirmok üçün onu Naxçıvana dəvət etdi və böyük imtiyazlar verdi. Bu dövrdə Azərbaycan xanlıqları üçiin İran torofindən təhlükə artmışdı. Kəlbəli xan Naxçıvanı İran qosbkarlığmdan qorumaq üçün özünü riyakarcasına «dost» kiırıi qolomo vcrən Rusiyaya arxalanmağa çalışırdı. Kəlboli xamn hakimiyyoti dövriindo Naxçıvan xanlığı bir qədər möhkəmlondi. Azorbaycanın conubundakı bir sıra xanlıqları özünə tabe edon Ağa Məhommod xan Qacar 1791-ci ildən Şimali Azərbaycana yürüşə hazırlaşmağa başladı. Lakin buna baxmayaraq Azorbaycan xanlıqları arasındakı odavot davaırı edirdi. 1792-ci ildə İbrahimxəlil xan Avarlı Ömor xanla ittifaqa girərok Naxçıvana qarşı yürüş ctdi. Onların qoşunlarımn sayı 1 1 min nofəro çatırdı. Kəlbəli xan Xoy və İrəvan xanlarını köməyə çağırdı vo onların köməyilə qələbə çaldı. Döyüşdə xeyli dağıstanlı muzdlu döyüşçü də həlak olduğundan Naxçıvan ətrafında döyüşün getdiyi yer «Ləzgiqıran» adlanır [3, 63]. Qarabağ və avar qoşunları Naxçıvanı tərk edər-etməz Ağa Məhəmməd şahın qasidləri xanlığa gəlib itaət rəmzi kimi girovlar verilməsini tələb etdi. Ağa Məhəmməd şaha müqavimət üçün kifayət qədər gücü olmayan Kəlbəli xan ürəyində nifrət bəslədiyi Abbasqulu xanı girov kimi Ağa Məhəmmədin yanına göndərdi. Sonuncu Abbasqulu xanı girov kimi Ağa Məhəmmədin yanına göndərdi. Ağa Məhəmməd xan Abbasqulu xanın Kəlbəli xanın doğma qardaşı deyil, omisi oğlu olduğunu, əslində Kəlbəli xanın öz əmisi oğlu olaraq uzaqlaşdırdığını bilirdi. Bu səbəbdən də girovları qəbul etsə də iirəyində Kəlbəli xana qarşı kin yarandı. Bir mənbənin məlumatına görə bu səbəbdən Şimali Azərbaycana 1795-ci ildə etdiyi birinci yürüşdən sonra Ağa Məhəmməd şah Kəlbəli xanın gözlərini çıxartdırıb Tehrana göndərdi. «Naxçıvan oyalətinin statistik təsviri»ndə bu münasibətlə yazılmışdır. «...Ağa Məhəmməd dağıdılmış Gürcüstandan geri qayıdarkon, Kolbəli xanı silah gücünə özünə tabe edə bilməyəcəyini başa düşdüyiindon hiyləyə əl atdı. Hörmətli adam kimi onu öz düşərgosinə dovət etdi. Lakin düşərgəyə gələn kimi kor edilib Tehrana göndorildi vo həbsxanaya salındı. Bu hadisədən sonra Naxçıvaıı xanlığı öz müstəqilliyini demək olar ki, itirdi» [11, 49]. Lakin P.Q.Butkov Kəlbəli xanın gözlorinin 1797-ci ildo Ağa Mohəınmod şahın Şimali Azərbaycana ikinci yüriişii zamanı çıxarıldığını qcyd edir. Bu mosolə ilə bağlı o belo yazır: «Rus ordusunun qotlətən geri çokilməsi ilə əlaqədar 1797-ci ilin yazında qoddarlıq vo aınansızlıqla hücum edən Ağa Mohoınmod camaatı qırırdı. Onun məqsədi şuşalı İbrahim xanı darınadağın ctdikdən sonra ycnidon Gürcüstana gctmok idi. O, istoyirdi ki, vaxtilo Şalı Abbas şamaxılılara, naxçıvanlılara, talışlara, gürcüloro vo başqalarına divan tutaraq Mazandaran vo Astarabada köçürdüyü kimi, o da ohalini doğına yurdlarmdan ayırıb sürgiin ctsin. Naxçıvana göndərilıniş Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|