SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sərdara göstəriş verilmişdi ki, Naxçıvan əhalisini zorla İrana köçürsün, kəndləri isə viran etsin. Naxçıvan xanı qərara aldı ki, özü şəxsən Ağa Məhəmməd xandan xahiş etsin ki, əhaliyə divan tutmasın. Lakin özü birinci olaraq, Ağa Məhəmmod xanın qəzəbinə düçar oldu» [10, 427-428]. Biz «Naxçıvan xanlığı» kitabının müəlliflərinə qoşularaq P.Q.Butkovun fıkrini daha düzgün hesab edirik. Çünki Kəlbəli xan rus ordusu 1796-cı ildə Azərbaycanda olarkən nəinki V.P.Zubovla yazışmışdı, hətta o, İrana qarşı yardım almaq məqsədilə sadəlövhcəsinə Rusiyanın təbəəliyini qəbul etməyə hazır olduğunu bildirmişdi [3, 66]. Məhz, Kəlbəli xanın 1796-cı ildə rus komandanlığı ilə əlaqə saxlaması yəqin ki, Ağa Məhəmməd şahı tamamilə hövsələdən çıxarmışdı. Kəlbəli xan Tehran həbsxanasında çox qalmadı. Məlum olduğu kimi Ağa Məhəmməd şah Şimali Azorbaycana ikinci yürüşünü başa çatdıra bilmədi və Şuşada öz əyanlarının sui-qəsdi nəticəsində qətlə yetirildi. Ağa Məhəmməd şahın qətlindən sonra İranda hakimiyyəti əlinə almış qardaşı oğlu Fətəli şah Kəlbəli xanı azad etdi, ancaq ona Naxçıvanda deyil, İrəvanda yaşamağa icazə verdi. Çünki Ağa Məhəmməd şah Naxçıva xanlığının idarəsini Abbasqulu xana tapşırmışdı. Kəlbəli xan yalnız 1802-ci ildə yenidən Naxçıvan xanı təyin olundu. Birinci Rusiya - İran müharibəsi illərində 1806-cı ildən ruslara meyl edən Kəlbalı xan qohumu İrəvanlı Hüseynqulu tərəfındən həbs edilərək Tehrana göndərildi. Abbasqulu xan ycnidən Naxçıvan taxtına çıxarıldı [6, 87]. Kəlbəli xanın oğlu Şeyxəli (Şıxəli) bəy isə rus ordusunun tərkibində vuruşurdu. 1808-ci il oktyabrın sonlarında gen. Nebolsinin tərkibində Şeyxəli xanın dəstəsinin də olduğu rus qoşunu Qarabağdan Naxçıvana tərəf hərəkət etdi. Şeyxəli xan rus qoşunlarının önündə getdiyindən Naxçıvan şəhəri döyüşsüz təslim oldu [6, 87]. Müharibənin sonlarna doğru Fətəli xan Kəlbəli xanı həbsdən azad etdi və o, 1812-ci ildə yenidən Naxçıvan hakimi oldu. 1820-ci ildə Kəlbəli xan idarəçiliyi oğlu Ehsan xana tapşırıb Məkkə ziyarətinə getdi. Ziyarət edən qayıdarkən yolda vəfat etdi [6, 87]. Sonrakı illərdə Hüseyn Mirzə və Məhəmməd Bağır xan qısa müddətlərdə xanlığı idarə etdilər. İkinci Rusiya-İran müharibəsinin (1826-1828) gedişində Naxçıvan rus qoşunları tərəfındən tutuldu. Rus hökuməti Ehsan xanı Naxçıvan hakimi təyin etdi. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə görə Rusiyaya Naxçıvan xanlığı İrəvan xanlığı ilə birlikdə ilhaq etdi [1, 48]. 1828-ci il martın 21-də isə Naxçıvan xanlığı ləğv edilib süni surətdə yaradılmış «Erməni \ ilayəti»nin tərkibinə daxil edildi. Bir neçə kəlmə Naxçıvan xanlığının əhalisi barədə: Tədqiqatçının fikrincə xanlığın yaranması ərəfəsində xanlıq hüdudlarında əhalinin sayı 45140 nəfər, Iəğvi dövründə 42497 nəfər olub [5, 117]. Həm faktiki, həm yer adlarının tədqiqi xanlıq əhalisi əksəriyyətinin Azərbaycan türklərindən ibarət olduğunu göstərir. Beləliklə, göründüyü kimi XVIU yüzilliyin birinci yarısında digər Azərbaycan torpaqları kimi Naxçıvan vilayəti də çox çətin, mürəkkəb və böhranlı bir dövr keçirmişdi. Azərbaycan xalqının İran əsarətinə qarşı azadlıq mübarizəsi nəticəsində Naxçıvanda azadlıq qazanmış və burada müstəqil dövlət qurumu xanlıq yaranmışdı. Naxçıvan xanlığının yaranması digər Azərbaycan xanlıqları ilə cyni qanunauyğunluğa rnalik olsa da, bəzi səciyyəvi xıisusiyyətlərə də malik idi. Bu xanlıq yaranması ərəfəsində Naxçıvanın idarəsi ilə bağlı idi. Nadir şah hakimiyyəti dövründə diyarı şah tərəfindən təyin olunmuş iki hakiıni idarə («ölkə» hakimi və süvari bölmələrinin başçısı) ctdiyindən, Nadir şah qətlə yetirildikdən sonra diyarda bu iki hakiın arasında mübarizə getmiş və mübarizə hərbi rəisin-Kəngərli tayfa başçısı Heydərqulu xanın qələbəsi ilə başa çatmışdır. Naxçıvan xanlığı Azərbaycan xanlıqları içərisində özünəməxsus yer tutmuş, digər Azərbaycan xanlıqları kimi dövlətçilik ənənələrimizin yaşadılmasında ınüəyyən rol oynamışdır. ƏDƏBIYYAT 1. Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). IV cild (XIX əsr). Bakı-Elm- 2000, 508 s. 2. Budaqova S. Naxçıvan diyarının tarixi-coğrafiyası (XVIII əsrin II yarısı-XX əsrin I qərinəsi).Bakı, Elm. 195 s. 3. Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. Bakı, 1996. 4. Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. Bakı. Şərq-Qərb. 2007, 120 s. 5. Quliyev N. Naxçıvan xanlığınm əhalisi (tarixi-demoqrafık tədqiqat). Bakı, «Elm» - 2006, 163 s. 6. Naxçıvan Ensiklopediyası (2 cilddə), c. 2, Naxçıvan, 2005, 380 s. 7. Rusiya Dövlət hərbi Tarix Arxivi. Fond. 52. siy. 1/194, 331, I his. 8. RDHTA, f. 52, siy. 1/194, iş 331, his. IV. 9. RDHTA, f. 52, siy. 1/194, iş 366, his. III. 10. EyTKOB FI,r, MaTepHajibi ^ jih hoboh HcropHH KaBKa3a c 1722 no 1803 rr. H. 3, Cn6., 1869 1 1 . C r a T H H e c K o e o n H c a H H e H a x M H B a n c K O H n p o B H H U H H cocTaBJieHHoe B. fpH ropeBbiM . Cn6., 1833 T.ü.f.d. İradə Məmmədova AM EA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu, “ Ümumi Tarix” şöbəsinin böyük elmi işçisi e-mail: irade.mammadli@ gmail.com NAXÇIVAN XANLIĞININ ƏHALISI (XVIII-XIX ƏSRIN ƏVVƏLLƏRINDƏ) XVIII-XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan əhalisinin etnik tərkibini özündə əks etdirən bütün qaynaqlara nəzər saldıqda bu dövrdə türk- miisəlman əhalinin şəksiz üstünlük təşkil etdiyini görmək olar. Araşdırılan dövrdə Naxçıvan xanlığının ərazisində xristian elementi yad ünsür olmuş, müxtəlif dövrlərdən başlayaraq Rusiya imperiyasının Azərbaycanda özünə dayaq yaratmaq məqsədilə xristianların, xüsusilə də ermənilərin torpaqlarımıza süni surətdə yerləşdirilməsi nəticəsində meydana çıxmış və bu proses sonrakı dövrlərdə də davam etdirilmişdir. 1828-ci il Türkmənçay miiqaviləsindən sonra ermənilərin tarixi Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi kütləvi xarakter alırıağa başlamışdır. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş xanlıqların, eləcə də Naxçıvan xanlığımn kameral təsvirlərinin olınaması əhalinin etnik, dini, sosial, say və s. tərkibinin dəqiq göstərilməsini mümkünsüz edir. Lakin, Osmanlı imperiyasınm XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycanın bəzi əyalətlərini tutması ilə tərtib ctdikləri icmal və müfəssəl dəftərlərin ayrı-ayrı liva və sancaqlar iizrə ohalinin etnik, dini sosial torkibinin öyrənilmosində rolu ovozedilınozdir. I727-ci il tarixli “Naxçıvan sancağımn müfossol doftor”ino göro Naxçıvan sancağında 8957 vcrgiödoyən yaşayırdı. Əgor 1728-ci il tarixli “ İrovan oyalətinin miifossol doftorlor” indo qeyd olunan Sodorok (207) vo Şorur (1837) nahiyolərindo yaşayan 2044 vergiödoyəni də bura olavo etsək, onda Naxçıvan xanlığmın tarixi hüdiidları çorçivosində I 1001 vcrgiödəyon olduğunu deınok olar 112, s.37-367]. Onlardan 51,5%-ini müsəlman, 48,5%-ini iso qeyri- müsolmanlar təşkil edirdi. Eyni zamanda 1727-ci ildo Naxçıvan Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|