SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

n e p e ^  
h h m  
3 a a a n y   -  3axBaTHTb  K p en ocT b  
A
66
a c - A
6
a,a 
h  
nojınocT bK ) 
TeppHTOpHK)  HaXHHBaHCKOTO  XaHCTBa.
CnHcoK  HcnoJib30BaHHOH jiHTepaTypbi.
1. 
AKAK, 
n o /ı 
pea.  Eep>Ke. 
t
. 
VII.  1886
2. 
XlyÖpOBHH  H.O.  HCTOpHfl  BOHH 
H 
BJia^blMCCTBa 
p y C C K H X  
HS
KaBKa
3
e 
t
. 
VI  C n 6 .1 8 8 8   ,689  c.
3. 
Mustafazadə  T.  Azərbaycan  xanlıqlarının  qısa  tarixi.  Bakı, 
201
  1 , 3 8 8   s.
4. 
Ə liy ev   F.,  Ə liy e v   M.  N ax çıv a n   xanlığı  (1 7 4 7 — 1828). 
Azərnəşr,  1996.  —   106  səh.
5. 
Əm irbəyova  N .Ş.  “A bbas-A bad  qalası” .  Hərbi  bilik  ,  N°  4, 
2000
,
6
. 
Umudlu  V.  Şimali  Azərbaycanın  çar  rusiyası  tərəfindən  işğalı 
və  m üstəm ləkəçilik  ələhinə  mübarizə  (1801-1X28).  Bakı,  Elm, 
2 0 0 4 ,1 8 0   s.
7. 
yTBCp/K^CHne 
p y c c K o r o  
BJia/ibiMecTBa  ııa  KaBKa3e. 
n o /ı 
pe/ı. 
n o T r o  
T.iv, 
h .1,T h (|)jih c  1 9 0 5   r.
8
. 
LU,ep
6
aTOB  M. 
r e H e p a n -c jıe n b A M a p u ıa jı  khm 
nacK eB H H . 
Ero 
>KH3Hb 
h
  A e a T e jib H O C T b . 
t
. 
III,  C n 6 -1 8 9 1 .
İLHAMİ  ƏLİYEV
AMEA  Naxçıvan  Bölməsi 
E-mail:  [e-mail]
MUXTARİYYƏT  ƏRƏFƏSİNDƏ  NAXÇIVANIN  ERMƏNİ 
TƏCAVÜZÜNDƏN  MÜDAFİƏSİ
XX  əsrdə  ermənilər  tərəfındən  Azərbaycamn  türk-müsəlman 
ohalisinə  qarşı  dəfələrlə  törədilmiş  qırğınlar,  soyqırımlar,  dağıntılar, 
milli  mədəniyyətin  məhv edilməsi  və  s.  terror kampaniyalarından  biri 
də  1918-21-ci  illərdə  həyata  keçirilmişdir.
Bu  irimiqyaslı  erməni  vandalizminin  bir  səbəbi  var  idi:  Rusiyada
1917-ci 
il 
fevral 
burjua-demokratik 
inqilabının 
və 
oktyabr 
çevrilişinin  qələbəsindən  istifadə  cdən  erməni  millətçiləri  Cənubi 
Qafqazda 
siyasi 
hakimiyyətə  yiyələnmək, 
tarixi 
Azərbaycan 
torpaqlarında  “Böyük  Erınənistan”  dövləti  yaratmaq  xiilyasını 
reallaşdırmaq 
istəyirdilər. 
Bu 
məqsədlə 
onlar, 
illərdən 
bəri 
hazırladıqları  planlarım  1918-ci  ilin  əvvəllərində  gcrçəkləşdirməyə 
başladılar.  Həmin  ilin  mart  ayının  sonunda  daşnak-bolşevik 
biıiəşmələrinin  Bakıda  başladıqları  soyqırım  digər  bölgələrdə  də, 
Qııba,  Şirvan,  Lənkəran,  Naxçıvan,  Zəngəzur,  Qarabağ  və  s. 
Azərbaycan 
torpaqlarında 
scntyabrın 
ortalarınadək 
davam 
ctdirilmişdir.  Nəticədə  6  ay  müddətində  50  mindən  artıq  giinahsız 
azərbaycanlı  -   qoca,  uşaq,  qadın  daxil  olmaqla  crməni  vəhşiliyinin 
qurbanına  çevrilmişdir.  Bu  cür  etnik  təmizləmə  və  soyıqnm  siyasəti 
yııxarıda  adlarını  sadaladığımız  Azərbaycan  bölgələrinin  hamısında, 
özii  də  1921-ci  ilədək  davaın  ctdirilmişdir.  Bu  zaman  cımənilər 
Qarabağda  157,  İrəvan  quberniyasında  211,  Şamaxıda  58,  Qııbada 
122,  Qarsda  92,  İqdır  və  Üçkilsədə 60,  Göyçədə  22,  Dərələyəz.də  74, 
Vcdibasarda  118,  Yeni  Bəyaziddə  84  kəndi  dağıtmışdılar  (4,  s.  177).
1918-1920-ci  illərdə  Azərbaycamn  ayrı-ayrı  bölgələrində  250  min, 
Qorbi  Azərbaycanda  isə  132  min  azərbaycanlı  vəhşicəsinə  qətlə 
yctiriImişdir (10,  s.  91).

---

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Naxçıvana  erməni  təcavüzü  hələ  1917-ei 
ilin  payızından  başladı.  İlk olaraq  1917-ci  ilin  oktyabrında  Yamxana, 
Qaraxanbəyli  və  Tumbul  kəndlərində  yaşayan  ermənilər  bu  yaşayış 
məntəqələrinin  xüsusi  kənd  cəmiyyətləri  kimi  ayrılmaları  haqda  icma 
qərarları  çıxarması  (1,  s.  186-187)  təxribatın  başlanmasına  səbəb 
oldu.  Dekabr  ayında  isə  Naxçıvan  dəmir  yolunda  xidmət  edən  rus 
kazakına məxsus silahın özünü azərbaycanlı  kimi  göstərən  bir erməni 
tərəfındən oğurlanması  rus  əsgərləri  ilə  türk-müsəlman  əhali  arasında 
nifaq 
salınmasına  gətirib  çıxardı. 
Bununla 
da, 
münaqişənin 
yaranması  üçün  ilkin zəmin  hazırlandı.  Həm  də,  bu  dəfə  də  ermənilər 
günahkar  tərəfın  azərbayeanlılar  olması 
və  məsuliyyətin 
öz 
üzərlərindən  atılmasına  nail  oldular.  Dekabr  ayının  22-23-də  rus- 
erməni  silalı  dəstələri  Naxçıvan  şəhərində  azətbaycanlılar  yaşayan 
məhəllələri  atəşə  tutdular  (1,  s.  188).  Bu  zaman  kiitləvi  qırğınlar  baş 
verməsə  də,  bu  terror  hadisəsi  ilə  münaqişənin  başlanmasına  start 
verildi.
Arxiv  sənədləri,  tarixi  mənbələr  və  bir  çox  todqiqatçı  alimlərin 
əsərlərindən  məlum  olduğu  kimi,  bəhs  edilən  illordə  Naxçıvanda 
yaşayan  ermənilər  XIX  əsrin  birinci  yarısında  Çar  hökuməti 
tərəfındən  məqsədli  şəkildə  köçürülmüşdür.  Ona  görə  də  bu  zaman 
Naxçıvanda  erməni  və  müsəlman  milli  komitələri  foaliyyət  göstərirdi 
(9,  s.  56).  Hər  iki  milli  komitənin  hərbi  qüvvolori  var  idi.  Lakin 
erməni  təcavüzü  başlayan  vaxt  müsəlman-türk  hərbi  heyətinin 
rəhbərliyi  Tiflisə  gedib,  sonra  qayıtmadığından  bu  hərbi  müdafıə 
qüvvələri  dağılmış  və  onların  döyüş  sursatını  crməni  tərəfi  ələ 
keçirmişdir.  Həmçinin  1917-ci  il  dekabrın  5-də  Rıısiya  ilə  Osmanlı 
dövləti  arasında  bağlanan  Ərzincan  sülhündən  sonra  rus  hərbiçiləri 
silahlarını  ermənilərə  vermişdilər.  Bununla  da  ermənilər  böyük 
qardaşlarımn  dəstəyi  ilə  türk-müsəlman  əhalini  qırmaq,  sürgünə 
məruz  qoymaq,  onların  yaşayış  yerlərini  dağıtmaq  və  ələ  keçirmək 
üçün  lazımi  şəraiti  əldə  etmiş  oldular.  1918-ci  ilin  əvvəllərindən 
başlayaraq  Tiflis  daşnak  şurası  tərəfindən  Naxçıvana  göndərilmiş 
Y.Xarazyan başda olmaqla yerli  daşnak  erməniləri  həm  şəhərdə,  həm
do  Naxçıvan  qəzasının  bir çox  kəndlərində  müsəlman  əhaliyə  hücum 
edərək,  onları qətlə  yetirməyə başladılar (2,  s.  11).
1918-ci  il  yanvarın  17-də  ermənilər  Əznəbürd  (Çalxanqala) 
kəndinə  hücum  edib 22  nəfər uşaq və qadını  qətlə  yetirdilər (6,  s.  10). 
Mart  ayının  18-dən  21-nə  kimi  Əlincəçay  vadisində  yerləşən 
Bənəniyar,  Qızılca,  Saltax,  Noraşen  (Göydərə),  Xoşkeşin  və  s. 
kəndlərə  hücum  edən  ermənilər  bu  yerləri  qarət  etmiş,  dağıtmış, 
əhalisini  müxtəlif  vəhşi  iisullarla  qətlə  yetirmişdilər.  Canlarım 
qurtaranlar  isə  qonşu  kəndlərə  və  Naxçıvan  şəhərinə  qaçmışdılar. 
1918-ci  il  martın  31-də  Qaraxanbəyli  kəndində  yaşayan  ermənilər 
azərbaycanlıları  atəşə  tutdular  (2,  s.  11).  Bu  zaman  Nehrəm  kənd 
sakinləri  ermənilərə  qarşı  mübarizəyə  qalxdılar.  Vuruşmada  25 
azərbaycanlı  öldürüldü,  onların  meyitlərini  döyüş  meydanından 
çıxarmaq 
mümkün 
olmadığından 
sonra 
aparılan 
danışıqlar 
nəticəsində  həmin  meyitlərdən  6-ı  almaq  mümkün  ohnuşdu  (2,  s. 
12).  Gördüyümüz  kimi  Bakıda  kiitləvi  qırğınlar  başlayan  ərofədə 
Naxçıvanda erməni  vəhşiliyi  artıq  davam  edirdi.
1918-ci  ilin  aprelində  Naxçıvanda  Müsəlman  Milli  Komitosinin 
rohbərliyi  ilə  buradakı  erməni  qarnizonunun  roisi  Y.  Xarazyan 
arasında  sülh  təşəbbüsü  ilə  damşıqlar  aparıldı  (1,  s.  190).  Əvvol 
crməni  tərəfinin  irəli  sürdüyü  şərtlər  müsəlman  ohali  torəllndon 
ctirazla  qarşılandığından  bir  nəticə  əldə  olunmadı.  İkinci  dot'o 
ermənilər  sülhiin  bərpa  cdilməsinə  daha  çox  can  atırdılar.  Çiiııki  I 
Qafqaz  ordusunun  koınandiri  Kazım  Qarabəkir  paşanın  im/ası  ilo 
Naxçıvana, 
Müsəlman 
Milli 
Komitəsinin 
sədrino  göndorilon 
moktubda  tezliklə  türk  ordusunun  kömoyə  gələcoyi  bildirilirdi  (8,  s. 
25-26).
Lakin  bu  xəbərdən  sonra  Naxçıvana  gotirilon  1800  nolbrlik 
ermoni  hərbi  qüvvələri,  6  top  və  digor  döyiiş  sursatları,  başda 
Y.Xarazyan  olmaqla,  crmoniləri  daha  da  quduzlaşdırdı.  May  ayııula 
Y.Xarazyan  öz  dostəsilo  Naxçıvanın  bir  sıra  (Qaraxaııboyli  buradan 
iso  Culfaya,  Vonənd  və  onunla  qonşu  kəndloro  horokot  etdi.  (6,  s. 
34))  kəndlərinə  hücum  edərək,  qırğınlar  həyata  keçirınişdir.  Mayın 
28-do  Azərbaycamn  dövlətçilik  tarixində  ınühüın  səhifo  toşkil  edon

---