SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti yaradıldı. Ycni qurulan milli hökumət bölgələrdə ermənilərin həyata keçirdiyi qırğınların dayandırılmasına əsaslı təsir göstərə bilməsə də, oııun 1918-ci il, iyunun 4-də Türkiyə ilə bağladığı Batum müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq, birləşmiş Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycan torpaqlarının daşnak-bolşevik birləşmələrindən təmizlənməsində böyük rolu olmuşdur. Lakin bir məsələni qeyd edək ki, hələ bu müqavilədən ə w ə l Naxçıvanm erməni təcavüziindən qorunması üçün türk hərbi qüw ələri gəlmişdi. Çünki Naxçıvan nümayəndə heyəti onların gəlişindən ə w ə l kömək üçün Osmanlı hökumətinə müraeiət etmişdi. Belə ki, mayın 17-də Xəlil bəyin başçılığı ilə bir qrup Osmanlı hərbiçisi Naxçıvana gələrək, Şaxtaxtında yerləşmiş, topçu Hüsni Əfəndi azərbaycanlılardan ibarət hərbi dəstələr təşkil edilməsi və topçular hazırlanması ilə məşğul olmağa başlamışdı (1, s. 194). Türklərin bu gəlişi erməni daşnaklarını öz bədnam əməllərində daha da fəallaşdırdı. 1918-ci ilin iyun-iyul aylarında ermənilər Naxçıvanda misli görünməmiş vəhşiliklər törətdilər. Çünki bu zaman Türkiyə və Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində saysız-hesabsız və ən qəddar üsullarla qırğınlar törədən Andranik Ozanyan Naxçıvan ərazisinə daxil oldu və bir-birinin ardınca bir çox kəndlərin əhalisini qıraraq, xarabahğa çevirdi. Onun quldur dəstəsi təkcə Gilançay və Əlincəçay vadilərində 80-dən artıq kəndi dağıtdı və əhalisinin əksər hissəsini qırdı. İlk olaraq bu erməni quldurları Yaycı və Aşağı Aza kəndlərini dağıtdılar. Tək Yaycı kəndində 4 miıı nəfər müsəlman erməni vəhşiliyinin qurbanına çevrildi. Lakin bütün bunlarla yanaşı igid Naxçıvan oğullarının qəhrəmanlıqları sayəsində bir sıra yaşayış məntəqələri daşnaqlardan cəsarətlə müdafiə olunmuşdu. Bclə ki, sonrakı hücumunu Naxçıvan qəzasınm daha çox əhalisi olan Nehrəm kəndinə etmiş Andranik burada sərt müqavimətlə qarşılaşdı. Daşnaklar kəndi mühasirəyə alsalar da, cəsur Nehrəm əhalisi Hacı Mehdi və Kərbəlayi Muxtar Cəfərzadənin rəhbərliyi altında qanlı döyüşlərə girərək, erməniləri geri oturtdular. Kəndi tutmağın mümkün olmadığını görən Andranik öz dəstəsilə oradan uzaqlaşdı. Bu kəndin müdafiəsində iştirak etmiş Nehrəm taborunun üzvü Hevdərqulu Həsənov öz xatirələrində yazırdı ki, Andranik Nehrəm kəndinin kənarından keçib Təzəkənddəki 300 nəfərlik daşnaq silahlıları ilə birləşmək istəyirdi, lakin nehrəmlilər ona imkan vermədilər (2, s. 15-16). Bundan sonra Andranik Əlincəçay boyunca yerləşən bir çox kəndin əhalisini qıraraq, bu yerləri yandırdı və oradan Naxçıvan şəhərinə hücum etdi. Lakin şəhər özünü müdafıə dəstələri və bütün polis məmurları daşnaqların hücumunun qarşısını kəsdilər. Şəhəri mühasirəyə alan Andranik iyulun 2-də Müsəlman Milli komitəsinə 24 saat müddətində təslim olmaq haqqında ultimatum göndərdi (2, s. 17). Şəhər müdafiə qüvvələrinin tabe olmadıqlarını görən daşnaqlar hücuma başladılar. Döyüşlər “Cıdırlı b a g ’ı istiqamətində - indiki Şərur şosesindən Xətai kəndi də daxil olmaqla olan ərazidə gedirdi. Kalbalı xan Cəfərqulu xan oğlu Naxçıvanskinin rəhbərliyi ilə, rəşadətlə vuruşan yerli özünü müdafıə qüvvələri Andranikin şəhərə daxil olmasına imkan vermədilər. Yeri gəlmişkən bir məsələni qeyd etmək lazımdır ki, 1918-1921 -ci illərdə Naxçıvanm erməni təcavüzündən müdafıəsində Naxçıvan xanları və onların qohumu olan İrəvan xanlarınm nəslindən olan igid oğulların böyük rolu olmuşdur. 5 iyul tarixində, mübarizənin qızğın vaxtında Duzdağ tərəfdən, türk toplarından atılan mərmilər crməni qərargahınm yamna düşdü. Türklərin yaxınlaşdığım görən daşnaklar tələsik qaçmağa başladılar. İyulun 8-də türklər Naxçıvan şəhərinə daxil oldular. Onların gəlişini yerli əhali çox böyiik sevinclə qarşıladı. Bu zaınan şəhər və ətraf kəndlər daşnaqlardan təmizləndi. Qcyd cdək ki, tədqiqatçı İ.E.Atnur isə göstərir ki, tiirk qüvvələri 20 iyulda Naxçıvana çatmışdır (9, s. 68). Həmin vaxt tiirklər Naxçıvan qəzasında crınəni hücumlarından müdafiə olunmaq iiçiin yerli rnüsəlınanlardan ibarət qoşun hissələri yaratmağa başladılar. Bu işiıı təşkili Məhəınməd Əli xan Naxçıvanskiyə həvalə edildi (3, s. 74). Tezliklə təkcə Nehrəm, Qaraçuq və Bulqan kəndlərindən ordu üçiin 200-ə qədər əsgər toplandı (2, s. 18). Bundan sonra Ordubadda Xəlil bəyin rəhbərliyi ilə nizami hissələr yaradılmağa başladı (9, s. 64-65). Çiinki, bu zaman Ordubadın müdafıəsi daha vacib sayılırdı. Belə ki, Naxçıvandan geriyə çəkilən Andranik əvvəlcə Sirab, Qahab və s. kəndlərin əhalisini qıraraq, bu yerləri dağıtmış, sonra Ordubad istiqamətində hərəkət etmişdi. Onun məqsədi daşnakların nəzarəti altında olan Zəngəzura qaçmaq idi. Buna görə də onun quldur dəstəsi Ordubad qəzasımn Tivi, Bist, Parağa, Nəsirvaz, Der və s. kəndlərinə toplaşırdı ki, tezliklə bu yerlərdən çıxsınlar (2, s. 19). Həmçinin həmin vaxt türk hərbi komandanlığı Zəngəzura giriş qapısı olan Ordubadı nəzarət altına almağı özünün əsas vəzifələrindən biri sayırdı. Ordubad qəzasında nizami hissələr təşkil olunduqdan sonra ətrafda yerləşən və əvvəllər üsyan vəziyyətində olan bütün erməni kəndləri itaət altına salındı. Bu hərbi qüvvələr Zəngəzurun ermənilərdən müdafıəsində də iştirak etmişdilər (9, s. 64). 1918-ci il avqustun 5-də Türkiyənin I Qafqaz ordusu, iki gün sonra XI ordu komandam Kazım Qarabəkir Paşa Naxçıvana gəldi (9, s. 61-62). Onun gəlişi ilə bölgədə erməni təcaviizündən müdafıə məqsədilə ciddi tədbirlər görüldü. Müsəlman əlıali əmin-amanlıq əldə etdi. Kazım Qarabəkir Paşanın ilk məqsədi Naxçıvan-Zəngəzur- Azərbaycan əlaqəsini yaratmaq idi (9, s. 68). Lakin onun bu planı Şərq orduları qrupu komandanlığı tərəfındən qəbııl olunmadı və türk ordusu Təbrizə göndərildi. Ən acınacaqlısı isə o idi ki, 1918-ci ilin noyabrında türklərin bölgəni tamamilə tərk etməsindən sonra Naxçıvanda erməni təcavüzü yenidən baş qaldırdı. Noyabrın 5-də Naxçıvanda Araz-Türk Respublikası yaradıldı. Osmanlı hərbi dairələrinin yaxından köməyi ilə yaradılan bu hökuınət Naxçıvanın Azərbaycan torpağı kimi qorunub saxlanmasında mühüm rol oynamışdı. Qısamüddətli idarəçiliyi zamanı Araz-Türk Respublikasınm hərbi naziri İ.Cahangiroğlu torəfindən silahlı qüvvələr - könüllü xalq dəstələrindən ibarət taborlar yaradıldı. Bu taborlardan 4-ü Naxçıvanda, 3-ü Şərur-Dərələyəzdə, digərləri isə Vedibasar, Qəmərli və Zəngibasarda yerləşdirilmişdi (1, s. 199). Sonrakı daşnak hücumlarından bölgənin müdaflə olunmasında bu taborçular böyük qəhrəmanlıqlar göstərdilər. 1918-ci ilin dekabrında daşnaklar Şərura hücum etdilər. Bu zaman Bəhram xan Naxçıvanskinin başçılıq etdiyi Naxçıvan taboru Dəmirçi kəndi tərəfdən erməni quldurlarımn üzərinə hücuma keçdi. Döyiişdə 25-30 erməni öldürüldü, xeyli hərbi sursat və ərzaq ələ keçirildi (2, s. 20). Daşnaklar geri çəkilməyə məcbur oldular. 1919-cu ildə də daşnaklar tez-tez Naxçıvan ərazisinə hücumlar edərək, qırğın və dağıntılar törətmişlər. Təkcə yanvar-mart aylarmda Naxçıvan, Şərur və Ordubad qəzalarına müxtəlif istiqamətlərdə hücumlar etmiş və böyük qırğınlar törətmişlər. 1919- cu il yanvarın axırlarında Şərura hücum edən daşnaklara qarşı Araz- Tiirk Respublikası Kalbalı xan Naxçıvanskinin başçılığı ilə yerli miidafıə dəstələri göndərdi. “Qurd qapısı” adlı yerdə erməni quldurlarının qarşısı kəsildi. Qanlı döyüşlərdən sonra onlar geri oturduldu. 1918-ci ildə olduğu kimi, 1919-cu ilin də may-iyul ayları Naxçıvanda erməni təcavüzü daha şiddətli olmuşdur. İngilislərin yaxından köməyi ilə bölgədə qurulan qondarma erməni idarəçiliyi zamanı ermənilər Naxçıvanda çoxlu qırğınlar törətmişdilər. Bu zaman qəhrəman Naxçıvan oğulları iyulun 18-dən 25-dək igidliklə mübarizə apararaq, erməni rejimini dağıtmış və onları qovmuşdular. Bir həftə ərzində yerli müdafiə qüvvələri və Xəlil bəyin rəhborliyi ilə türklər erməni qarnizonunu və daşnak Yaponun quldıır dəstələrini moğlub edərək, 8 zabit və 800 əsgəri əsir götürmüş, xeyli silah-sursat zirehli qatar, 4 top, 42 pulemyot və s. ələ keçirmişdilər (5, s. 67). Qondarma erməni idarəçiliyi ləğv edildikdən sonra Naxçıvanda 1919-cu il, oktyabrın 24-də polkovnik Edmund Dellin rəhborliyi ilə ycni Amerika general-qubernatorluğu fəaliyyətə başlasa da, o da bölgədəki erməni-daşnak təcavüzünü dayandıra bilmədi. Çox keçmədi ki, Amerika dövlətinin də əsl niyyəti - Naxçıvanı ermənilərə vermək planı üzə çıxdı. Buna görə də yerli türk- müsəlman əhalinin təkidli tələbi ilə amerikalılar bölgəni tərk etdi və 1920-ci ilin yanvarında Amerika gencral-qubcrnatorluğıınun fəaliyyəti dayandırıldı. Lakin elə bu ayda Azərbaycan hökuınətinin hərbi qüvvələrini Zəngəzurdan çıxarması Naxçıvana qarşı erməni təhlükəsini daha da artırdı. Bu zaman crmənilərin Zəngəzurda irimiqyaslı hücumları, qətl və qarətləri gcnişləndi. Kazım Qarabəkir paşanın fcvralın 14-də ora göndərdiyi hərbi qüvvələr də daşnakların Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|