nümayəndələr tərəfındən tərtib olunmuşdur. Homin sənədlərin
əksəriyyəti həmçinin Osmanlı dövlətinin XV Nizami ordusu
rəhbərlərinə ünvanlanmış və onlardan erməni təcaviiziinə qarşı hərbi
yardım, kömək istənilir. Bundan əlavə, Naxçıvan qəzasında baş
verən hadisələrlə bağlı Osmanlı ordusunun görkəmli hərbi xadimi,
Naxçıvan bölgəsinin erməni silahlı qüvvələrinin təcavüzündən
qoruyan Kazım Qarabəkir paşanın məlumatları da miihüm yer tutur.
Kazım Qarabəkir paşa Azərbaycamn ərazi biitöv liiyünün təmin
olunmasında, onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan bölgəsinin
erməni silahlı qüvvələrinin təcavüzündən müdatlosində miihüm
xidmətlər göstərmişdir.
Həmin
ərazilərin
müdafıəsi
Osmanlı
ordusunun onun komandanlıq etdiyi I Qafqaz korpusuna həvalə
olunmuşdu. Korpusun qərargahı 1918 il avqustun 7-də Naxçıvan
şəhərində qurulmuşdu. Naxçıvanı türk dünyasına açılan "Şərq qapısı"
adlandıran Kazım Qarabəkir paşanın komandanlıq ctdiyi türk qoşun
hissələri Naxçıvan mahalmı erməni silahlı dəstələrinin Zəngəzur və
s. yerlərdən etdikləri hücumlardan qətiyyəto qoruya bilmişdi.
Osmanlı hərbi qüwələrinin Qafqazdan, o cümlədon Azərbaycandan
çəkilməsini nəzərdə tutan Mudros barışığının (1918. oktyabr) 11-ci
maddəsinə əsasən, 1 Qafqaz korpusu da Naxçıvanı toı k ctdi.
Başbakanlıq Osmanlı Arxivinin (BOA) əsasən “H ariciye Nezareti
Siyasi K ısım ”
fondundan əldə edilmiş sənodloıdə N axçıvan
qazusında həyata keçirilən qırğınlar və vəhşiliklor öz miqyasına,
forma və metodlarına görə tarix boyu insanlığa qarşı törədilmiş,
unudulması
və unutdurulması
mümkün olmayan
ən qəddar
cinayətlərdən biridir. Həmin sənədlərdə 1919-cu ilin yayından
başlayaraq 1921-ci ilin əvvəlinə qədərki dövr orzindo Naxçıvan
qəzasında erməni silahlı dəstələrinin silahsız azorbaycanlı əhaliyə
qarşı həyata keçirdikləri soyqırımı cinayətləri haqqında ibrətamiz
materiallar öz əksini tapmışdır.
Məsələn 1919-cu il iyulun 17-də tərtib olunmuş bir sənəddə
[13] Naxçıvan və ətrafında yaşayan əhaliyə qarşı ermənilərin
törətdikləri zülmlər haqqında məlumat verilir. Sənəd Ərzurum XV
Nizami ordusuna göndərilən teleqramlardan ibarətdir. Sənəddə
ohaliyə “ermənilər tərəfindən tətbiq olunan ziilm və həqarotlor,
yarıçılpaq dinc əhalinin vəhşiliklə məhv edilməsi, imdad istəmək
iiçün qopardığı fəryad və ciyərləri yandıran nalələri” təsvir
olıınmuşdur.
Həmin il iyulin 24-də tərtib olunmuş digər bir sənəddə [14] isə
ermənilərin Naxçıvan ətrafındakı kəndlərə hücum edərək minlərcə
miisəlmanı qətl etdikləri haqqında məlumat verilir.
Ermənilərin Naxçıvan qəzasında həyata keçirdiyi soyqırımların
daha çox olmasının əsas səbəbi Naxçıvan bölgəsinin əlverişli strateji
m ö\qedə yerləşməsi və burada 2 aylıq erməni idarəçiliyinin totbiq
olunmasıdır. Naxçıvan bölgəsində ermənilərin azərbaycanlılara qarşı
həyata
keçirdiyi soyqırımlar daha əvvəl
başlamışdı.
Xiisusi
Zaqafqaziya
Komitəsi
(1917,
mart-noyabr)
və
Zaqafqaziya
Komissarhğı (1917, noyabr - 1918, aprel) bu qırğının qarşısını
almaqda fəalhq göstərmədi. Osmanlı ordusunun bölgəyə daxil olması
Naxçıvanın həyatında mühüm hadisə oldu. Azorbaycan Xalq
C'ümhuriyyətinin qurulması (1918, 28 may) dövlətin ərazi biitövliiyü
uğrunda mübarizəni gücləndirdi. Lakin Mudros barışığına (1918-ci il
oktyabr)əsasən, türk ordusunun Azərbaycanı, o cümlədon Naxçıvanı
tork ctməsi vəziyyəti ycnidən mürəkkəbləşdirdi.
Bölgə ohalisini qırğınlardan xilas etmək məqsodilo Naxçıvan-
Şorur-Dorəloyəz və Ordubad qozalarını, homçinin Sordarabad,
Ulııxanh, Vedibasar, Qəmərli, Mchri və b. ərazilori əhato edon
ınoholli - Araz-Türk Rcspublikası (1918, noyabr - 1919, mart)
quruldu. Azərbaycamn Xalq Cümhuriyyəti Hökuınoti bölgodo
\oziyyəti yaxşılaşdırmaq məqsədilə 1919-cu il 28 fevral tarixli qorarı
ilo Conub-Qorbi Azərbaycan gencral qubcmatorluğu yaratınışdı.
Tiirklərin bölgoni tərk etmosindon sonra burada fəallaşan ingilislor
Naxçıvanda toxıninən iki ay miiddətino (1919, may-iyul)“ermoni
idaroçiliyi” qurmağa nail oldularjakin xalqın qotiyyotli miiqavimoti
noticosindo onun faktik fəaliyyotini toınin edo bihnodilor [5, 373-
374].
Bölgə ohalisinin iradəsi əleyhinə olan bu idaroçilik Naxçıvaıı
qəzasını Erınənistan (Ararat) Rcspublikasına birloşdirmok moqsodi
güdürdii. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti və bölgə ə h a l i s i
tarixi Azərbaycan ərazisi olan Naxçıvanın zorla onun ə l i n d ə n
qoparılması
təhlükəsi
qarşısında
zəruri
tədbirlər
g ö r m ə k
məcburiyyətində qaldı, "erməni idarəçiliyi"nə yol verməmək tə lə b lə ri
ilə Paris Sülh Konfransına (1919), müttəfıq dövlətlərin Q afq azd ak ı
nlimayəndəliklərinə dəfələrlə müraciət edildi. Lakin bu m ü raciətlərə
məhəl qoyulmadığından yerli əhali "erməni idarəçiliyi"nə öz q ü v v ə s i
ilə son qoymaq qəranna gəldi; əli silah tutan kişi əhalisi a r a s m d a
səfərbərlik keçirildi. Görülmüş zəruri hərbi hazırlıq tədbirlərindən
sonra iyulun 18-i ilə 25-i arasında Naxçıvanı və ətraf əraziləri iş ğ a lç ı
erməni silahlı qüvvələrindən təmizləmək, habelə qondarma " e r m ə n i
idarəçiliyi"nə son qoymaq məqsədilə qanlı döyüşlər aparıldı. 1 9 1 9
ilin 25 iyulu Naxçıvan mahalının erməni işğalçıları üzərində q ə lə b ə s i
günü kimi xalqın yaddaşına əbədi həkk olundu, erm ənilərin
Naxçıvan bölgəsindəki siyasi, hərbi və iqtisadi mövqelərinə sarsıdıcı
zərbə endirildi [6; 19].
Ermənilərin Naxçıvanda qısa müddətdə idarəçilik cəhdi b ö lg ə y ə
ağır zərbə vurdu və burada saysız-hesabsız soyqırımlara yol a ç d ı .
BOA-dan əldə olunan sənədlər sübut edir ki, ermənilər N ax çıv a n
qəzasında öz bədnam niyyətlərinə nail olmaq üçün dinc əh alin in
canlı-canlı yandırılması, kütləvi şəkildə diri-diri torpağa basdırılması.
vəhşicəsinə canlı halda balta ilə doğranması, amansız işgəncələrlə
son nəfərədək qətl edilərək Araz çayına tökülməsi kimi ən qəddar və
ağılasığmaz əməllərə əl atmaqdan belə çəkinməmişlər. Təkcə bir g ü n
ərzində Naxçıvan və Şərurda 45 kənd tamamilə məhv edilmişdir [9].
Əgər 1918-ci ilin mayına qədər azərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləv i
talanlar və vəhşiliklər I Dünya müharibəsində iştirak etmiş erm əni
hərbi hissələri və yerli ermənilərin quldur dəstələri tərəfındən həyata
keçirilirdisə, Ararat Respublikasının yaranmasından sonra tü rk -
müsəlman əhalisinin soyqırımı rəsmi İrəvanın dövlət siyasətinə
çevrildi və bu işdə dövlətin nizami silahlı qüvvələrindən fəal istifadə
olunmağa başlandı.
Başbakanlıq Osmanlı Arxivinin sənədləri içərisində Naxçıvan
qəzasında erməni idarəçiliyi dövründə erməni hərbi birləşmələrinin
həvata keçirdiyi soyqınmları əks etdirən materiallar daha çoxdıır.
1919-cu ilin iyulunda tərtib olunmuş bir sənəddə erməni hərbi
birləşmələrinin Naxçıvan qəzasının Ycngicə, Qıvraq kəndlərinə silah
toplamaq bəhanəsi ilə hücum edib yerli əhaliyə görünməmiş
işgəncələr vcrməsi - günahsız əhalini canlı-canlı yandırması və diri-
diri basdmnası təsvir olunmuşdur. Canını qurtaran insanlar doğma
kəndlərini tərk edərək dağlara çəkilmişdir. Bundan əlavə, adı çəkilən
kəndlərdəki ınəhsulların və bütün əşyaların ermənilər tərəfindən
tamamilə qəsb edildiyi qeyd olunur [11].
Digər tərəfdən Birləşmiş Ştatlar Cənubi Qafqaz, İran və
Türkiyənin qovuşuğunda yerləşən Naxçıvana xüsusi hərbi-strateji
əhəmiyyəti olan ərazi kimi baxırdı. Qafqazda niifuz dairəsi
qazanmağa çalışan ABŞ-m əlverişli strateji mövqcdə yerləşən
Naxçıvan bölgəsində möhkəmlənmək planları Antanta dövlətlərinin
Ermənistana ali komissar təyin etdikləri amerikalı polkovnik
V.Haskelin 1919 ilin scntyabrında irəli sürdüyü "Haskel lavihələri"
adlandırılan sənəddə öz əksini tapmışdı. Layihədə Azərbaycan
torpaqları olan Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarımn əlahiddə
bitərəf zona elan cdilməsi və bu ərazidə Naxçıvan gcneral-
qubernatorluğunun yaradılması nəzərdə tutulurdu. ABŞ-ın himayəsi
altm Naxçıvana yiyələnınəyə çalışan Ararat Respublikası"Ilaske!
laYİlıələri"n\n gerçəkləşınəsi iiçün canfəşanlıq göstərirdi. 1919 ildə
ABŞ Azərbaycan ərazisinin bir hissəsini - Naxçıvan diyarını ələ
kcçirməyə cəlıd göstərdi. V.Haskelin Azərbaycan və daşnak
Hrmənistam lıökuməllərinə göndərdiyi diıektivdə göstərilirdi ki,
Naxçıvan diyarında və Şərur-Dərələyəz qəzasında başda amerikan
general-qubcrnatoru olınaqla "Neytral idarə zonası" təsis edilir. Lyııi
zamanda polkovnik Haskcl dəınir yollarının və İrəvanla Culfa
arasındakı teleqraf xəttinin Biıiəşmiş Ştatlarm nəzarəti altıııa
verilməsini tələb edirdi.
Ilaskcliıı müavini polkovnik Ccyms Rey 1919 il oktyabnn 24-də
Naxçıvana gəldi və Miisəlman Milli Şıııası qarşısında V.IIaskelin
bəyanatını
elan
edərək,
qubernatorluğun
yaradıldığını,
ABŞ
ordıısuııun miihəndisi, polkovnik Ldmund L.Dellinin ona başçı təyin
Dostları ilə paylaş: |