Seminar mashg`ulotlari uchun uslubiy ko`rsatma

Muloqotda qayta axborot. Muloqot muvaffaqiyatli bo`lishi uchun u albatta qayta aloqaga ega bo`lishi - sub`ekt o`zaro ta`sir natijalari haqida axborot olishi kerak. Kommunikator o`zi uzatgan axborotni retsipient qanday qabul qilishini va qanday munosabatda bo`layotganligini qayta axborot ma`lumotlariga asoslanib bilib oladi. Muomalada suhbatdoshni yoki tinglovchini idrok etish bir -birini tushunishning asosiy shartidir. Agar o`qituvchi o`quvchilarni uni qanday idrok etayotganligini, tushunayotganligini anglay olmasa pedagogik munosabat yaxshi bo`lmaydi. Ayniqsa, ma`ruza o`tayotganda bu juda muhimdir.

8-Mavzu: Oilada ota onalik pozitsiyasi tarbiya imkoniyatlarining omili sifatida.
Reja:

1. 
   Bolalarga ehtiyojdan qoniqish darajasi va uni yuzaga keltiruvchi omillar.
   
2. 
   Oiladagi tarbiyaga ota-ona pozitsiyasining ta’siri.
   

Xavfsizlik zarurati bolaning atrofidagi dunyoning barqarorligi va bashorat qilinishiga, shuningdek, yaqinlari doimo mavjud bo'lishiga va xavf tug'ilganda uni himoya qilishga bo'lgan ishonch istagini ifodalaydi. Bu ehtiyoj ko'plab taniqli mualliflarning (J. Boulbi, D. Vinnikott, A. Maslou, K. Xorni, E. Erikson va boshqalar) diqqat ob'ekti bo'lib chiqdi. Xullas, K.Xorni xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyoj inson hayotidagi asosiylardan biri, deb hisoblagan. Bolalikda bu ehtiyojni qondirish faqat ota-onaning sevgisi va qabuli sharoitida mumkin. Ota-onalarning noto'g'ri xatti-harakati (befarqlikning namoyon bo'lishi, beqaror xatti-harakatlar, bolaning shaxsiy ehtiyojlariga e'tibor bermaslik, kamsitish, chinakam iliqlikning yo'qligi, va'dalarni bajarmaslik, ortiqcha vasiylik va boshqalar), K. Xornining fikriga ko'ra, shakllanishi asosiy tashvish dushmanlikka olib keladi. Nevrozlarga olib keladigan nizolar asosida asosiy tashvish va dushmanlik yotadi.
Nevrotik shaxs butun hayoti davomida bolalik davrida paydo bo'lgan tashvish tuyg'usini engillashtirish uchun turli yo'llar bilan harakat qiladi. ning paydo bo'lishini E.Erikson ko'rib chiqdi asosiy ishonch hissi. Bu bolaning atrofidagi dunyoning xavfsizligiga bo'lgan ishonchiga asoslanadi, shuningdek, yaqin odamlar doimo bashorat qilinadigan va ishonchli, ya'ni. har doim uni zarur himoya va yordam bilan ta'minlay oladi. Bolaning dunyoga bo'lgan asosiy ishonchini shakllantirishning eng muhim ko'rsatkichlaridan biri chaqaloqning onaga haddan tashqari tashvishlanmasdan bir muddat ketishga ruxsat berishga tayyorligidir. Bolaning rivojlanishidagi bu yutuq erta yoshda mustaqillikni rivojlantirishning asosiy sharti bo'lib, nafaqat erta bolalik davrida, balki insonning butun hayoti davomida hissiy farovonlikning asosiy ko'rsatkichlaridan biri bo'lib qoladi. E.Eriksonning fikriga ko'ra, bolaning dunyoga bo'lgan asosiy ishonchini shakllantirish uchun shart-sharoitlarni ta'minlay oladigan onaning muhim fazilatlari "chaqaloqning individual ehtiyojlariga nozik tarzda javob berish", tanlangan usullarda o'ziga ishonchdir. bola bilan muloqot qilish, shuningdek, xatti-harakatlarning izchilligi.
Asosiy ishonchning muqobili asosiy ishonchsizlikdir - ota-ona oldindan aytib bo'lmaydigan va ishonchsiz va kerak bo'lganda uning yonida bo'lmasligi mumkin. Oddiy ishonchsiz bola, ayniqsa, onasidan ajralganida, haddan tashqari tashvishlanishni namoyon qiladi. Ularning atrofidagi dunyo ishonchsiz va oldindan aytib bo'lmaydigan deb hisoblanadi. D.V. Vinnikotning ta'kidlashicha, chaqaloq "... xotirasida to'plangan tajribani doimiy ravishda o'zlashtiradi va dunyoga ishonchni yoki ishonchsizlikni va o'zini okeandagi chip, vaziyatlar qo'lidagi o'yinchoq ekanligini his qiladi". Uning fikriga ko'ra, onaning bolaning ehtiyojlariga muvaffaqiyatli moslashishi tufayli bola dunyoga asosiy ishonchning asosi bo'lgan voqealarni oldindan aytib berish hissi, xavfsizlik hissi bilan mustahkamlanadi. Agar ona bolaning ehtiyojlarini his qilish va tushunish uchun tabiiy asl qobiliyatiga ishonsa, uning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishi mumkin. A.Maslouning fikricha, bolalik davrida xavfsizlikka bo'lgan ehtiyojni qondirish insonning qolgan asosiy psixologik ehtiyojlarini aktuallashtirishning asosi va shuning uchun uning shaxsiyatining muvaffaqiyatli rivojlanishi shartidir. Uning ta'kidlashicha, bolalarda xavfsizlikka bo'lgan ehtiyoj kundalik hayotning doimiyligi va tartibliligiga intilishda namoyon bo'ladi. Bola uchun xavfsizlik hissi voqealarni oldindan aytish mumkinligi va atrofdagi dunyoning tuzilgan tabiati bilan bog'liq. Ushbu shartlarni ta'minlashda asosiy rol ota-onalarga tegishli. Shu munosabat bilan A.Maslou: «Ota-onalar tomonidan har qanday adolatsizlik va nomuvofiqlikning namoyon bo'lishi, nomuvofiqlik bolada tashvish va tashvish uyg'otadi», deb ta'kidlagan.

J. Boulbi nazariyasida bolaning xavfsizlikka bo'lgan ehtiyojini qondirishning asosiy dalili uning xavfsiz biriktirma yaqin kattalarga. Ushbu nazariyada, ostida mehr ona va bola o'rtasidagi uzoq muddatli hissiy aloqani tushunish. Bu munosabatlar bolaning onasi bilan yaqinligini saqlashga intilishi bilan tavsiflanadi. Bu, ayniqsa, bola uchun stressli vaziyatda namoyon bo'ladi. Bog'lanishning asosiy maqsadi bolani onadan zarur psixologik himoya va hissiy qulaylik bilan ta'minlashdir. Yaqin kattalar bo'lishi mumkin mehr ob'ekti agar u bola himoya va qulaylikka muhtoj bo'lgan holatlarda mavjud bo'lsa. J. Boulbi 6 oydan 3 yilgacha bo'lgan davrni faza deb belgilagan kuchli bog'lanish va faol yaqinlik izlash. Bu davrda bog'lanishning muhim ko'rsatkichi shundaki, bola onadan o'z tadqiqoti uchun ishonchli boshlang'ich nuqta sifatida foydalanishni boshlaydi (xavfsizlik bazasi). Bu, ayniqsa, ona va bola bolaga notanish joyda bo'lgan holatlarda yaqqol namoyon bo'ladi. Atrofdagi narsalarni tekshirish uchun bola asta-sekin onadan uzoqlasha boshlaydi. Biroq, shu bilan birga, u vaqti-vaqti bilan u bilan qisqa aloqalarni boshlaydi, go'yo ona hali ham borligiga ishonch hosil qilishga harakat qiladi. Bundan tashqari, bola har qanday tahdidni his qilsa, onaga yaqin bo'lishga intiladi. Qo'shimchaning rivojlanishi uchun sezgir davr - hayotning birinchi yilining ikkinchi yarmi.
Erta yoshda, go'daklik davrining oxiriga kelib shakllangan dastlabki bog'lanish shakllari, yaqin kattalar bilan o'zaro munosabatlar strategiyasini va bolaning dunyoga asosiy ishonch / ishonchsizlik pozitsiyasidan munosabatini belgilaydigan barqaror xatti-harakatlar namunalariga aylanadi. Erta bolalik davrida mehr ob'ekti bilan munosabatlarni ichkilashtirish natijasida bola rivojlanadi onaning ichki qiyofasi bola uni yo'qligida ham saqlab qolishi mumkin. Bu hayotning 2-yilida ob'ektlarning doimiyligini tushunish qobiliyatining rivojlanishi tufayli sodir bo'ladi, ya'ni. bola ob'ektlar uning ko'rish doirasidan tashqarida bo'lsa ham mavjud bo'lishda davom etishini tushuna boshlaydi. Onaning ichki qiyofasining asosiy vazifasi bolani u yo'qligida himoya qilish va qo'llab-quvvatlashdir. Shu tufayli u onasiga kamroq qaram bo'lib qoladi va undan bir muncha vaqt ajralib turishi mumkin. Bolaning sevgi va qo'llab-quvvatlash olib keladigan ona haqidagi xotiralari unga ba'zi bir umidsizlikka uchragan tajribalarni mustaqil ravishda engishga imkon beradi, ya'ni. bola o'zini o'zi boshqarish qobiliyatini rivojlantiradi. Onaning ijobiy imidji faqat bola uchun ishonchli va oldindan aytib bo'ladigan bo'lsa, shakllanadi, bu uning xavfsizlikka bo'lgan ehtiyojini qondirish uchun muhimdir. Onaning ichki qiyofasi bolaning shakllanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi o'zining va atrofdagi dunyoning "ishchi modellari", bu voqealarni talqin qilish va inson hayoti davomida javoblarni ishlab chiqish uchun asosdir. Yoshi bilan "ishchi modellar" yanada barqaror va deyarli ongli nazoratdan tashqarida bo'ladi. Shunday qilib, bolaning onasiga ishonchli bog'lanishi uning atrofidagi dunyoni tushunishga, hissiy o'zini o'zi boshqarishni, o'ziga ishonchni va mustaqillikni rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotchilik faolligini oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari, onaga ishonchli bog'lanish sharoitida bola optimal ish modellarini ishlab chiqadi: bola o'zini muvaffaqiyatli, sevgi va e'tiborga loyiq, boshqa odamlarni ishonchli, bashorat qilinadigan sheriklar sifatida qabul qiladi.
Xalq pedagogikasi barkamol avlod tarbiyasi, uning kamolotiga oid barchamasalalarni o‘zida mujassam etgan. Shunga ko’ra barkamol shaxs vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, ahllik, ilm va kasb-hunarga mehr-muhabbat, adolatlilik, ziyraklik, tashabbuskorlik, e tiqod va sadoqatlilik, oqibatlilik, odoblilik kabi fazilatlarga ega bolishi, shu bilan birga chuqur ilm egallashi, vaqtning qadriga yetishi, xalq udumlari va milliy urf-odatlarini yaxshi bilishi va qadrlashi, diniy ta’limotlarni to ‘g ‘ri tushunishi, muomala odobi va kiyinish madaniyatiga rioya qilishi lozimligi uqtirilgan. Bu fazilatlaring aksi bo’lgan nodonlik, badxulqlilik, manmanlik, qo’rqoqlik, yolg’onchilik, odobsizlik, insofsizlik, sabrsizlik, baxillik, kibru havo, hasadgo’ylik, farosatsizlik kabi illatlardan xoli bo’ lishi talab etilgan. Ana shu ijobiy fazilatlani yoshlar tarbiyasiga singdirish va illatlardan yiroq tutish yoki xoli qilish bo’yicha xalq pedagogikasida qator tarbiya metodlari, usul va vositalari mavjud. O’git-nasihat qilish, ibrat-o’rnak ko’rsatish, rag’batlantirish va qoralash kabi metodlarni xalqimiz asrlar davomida qo’llab kelgan bo’lib, uning quyidagi ijobiy shakllari:
➢ tushuntirish;
➢ o’rgatish, mashq qildirish;
➢ odatlantirish;
➢ kun tartibini rejalashtirish;
➢ yaxshi xislat va ishlarga undash;
➢ istak bildirish;
➢ maqtash;
➢ olqish aytish;
➢ duo qilish;
➢ alqash;
➢ tasalli berish;
➢ m ukofotlash, taqdirlash;
O’zbek xalq pedagogikasida bolalarda ijobiy fazilatlarni, tarbiyani shakllantirish uchun birinchi navbatda oila a’zolari ota-ona, aka-uka, opa-singil va oilada kattalarga bo’lgan mehr-muhabbat hissini tarbiyalash zarurligiga amal qilingani ko’rinadi. Oilada bolalarning kattalarga bo’lgan mehribonligi tarbiya natijasidagina tarkib topadigan ma’naviy fazilat ekanligi ta’kidlanadi.Tarbiyani insonga yetkazishda otaonaning o’rni beqiyosligini Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) ta’kidlaydilar.Abu Hurayra(roziyallohu anhu)dan rivoyat qilinadi: “Nabiy (sollallohu alayhi vasallam): “Har bir tug’ilgan bola faqat fitrat (sof tabiat) bilan tug’iladi. Bas, ota-onasi uni yahudiy yoki nasroniy yoki majusiy qiladi...”. Bu hadisi sharifdan irsiyat, ya’ni biologik omil insonni shakllanishida asosiy o’rin tutadi degan fikrni ilgari suruvchi G’arb faylasuf va oqimlarining fikrlari asossiz ekanini va tarbiyaning muhimligini bilib olamiz. O’rta Osiyolik mutafakkirlardan Forobiy va Abu Ali ibn Sino inson tarbiyasiga ta’sir etadigan omillar ahamiyatiga e’tibor berganlar. Forobiy inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning muhimligini ta’kidlab: Munosib inson bo’lish uchun insonda ikki xil imkoniyat: ta’lim va tarbiya olish imkoniyati bor. Ta’lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan yo’ldir.”deydi. Abu Ali ibn Sino oila tarbiyasida ota-onaning o’rniga alohida to’xtalib: “Bola tug’ilgach, avvalo, ota unga yaxshi nom qo’yishi, so’ng uni yaxshilab tarbiya qilishikerak. Agar oilada tarbiyaning yaxshi usullaridan foydalanilsa, oila baxtli bo’ladi” degan fikrni ilgari suradi.
Inson yaralibdiki o’zining oilasida tarbiyalanadi. Onalar farzand tarbiyasida hamisha oilada muhim o’rin tutganlar. Farzand tug’ilgandan keyin ham otasi ish yoki boshqa sabablar bilan ko’p vaqt uyda bo’lmaydi, tarbiyaga doir zarur og’itlar, ko’rsatmalar bergan holda, asosiy ishi moddiy ta’minot bo’lib qolaveradi. Illo, ona soliha, ilmli bo’lsa, farzandi kelajakda buyuk inson bo’lib yetishishi uchun astoydil harakat qiladi. Agar "nega farzand tarbiyasi yolg’iz mening zimmamda bo’lar ekan?!" deya u ham tarbiya bilan shug’illanmasa, nafaqat bir bolaning balki butun
boshli millatning kelajagini barbod qiladi.Ulug’larimiz hayotiga nazar soladigan bo’lsak, ularning onalari hatto otlari vafot qilganda ham moddiy ta’minotni o’z zimmalariga olishgan, han farzand tarbiyasi bilan shug’ullanishgan. Yillar davomida chekilgan zahmat natijasida Imom Ahmad, Imom Buxoriy kabi buyuk insonlar yetishgan. Abdurauf Fitrat "Rahbari najot" asarida shunday yozgan edi: "Suv qaysi rangdagi idishda bo’lsa, o’sha rangda tovlangani kabi bolalar ham shunday muhitda bo’lsalar, o’sha muhitning har qanday odat va axloqini qabul qiladilar. Abdurauf Fitrat "Rahbari najot" asarida shunday yozgan edi: "Suv qaysi rangdagi idishda bo’lsa, o’sha rangda tovlangani kabi bolalar ham shunday muhitda bo’lsalar, o’sha muhitning har qanday odat va axloqini qabul qiladilar.
Onaning tarbiya maskani zararga yo’liqsa, nasllarda o’nglanmaydigan yaralar ochiladi, onani yuqotadi. Farzandning ilk tarbiya makoni onaning ko’ksidir. Bolaning dunyo va ohirat hayotiga bog’liq bilimlarga ona mehru muhabbati bilan berilishi eng go’zal tarbiya shaklidir. Bolaning tarbiyalanishida ota-onalar o’z farzandlariga ma’naviy merosimiz bo’lgan milliy urf-odatlar, an’analar, marosimlar, udumlarning o’ziga xosligini asta sekinlik bilan tushuntirib borishga ma’suldirlar. Zeri,yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek “Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon e’tiqodli farzand nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir”. Farzandning tarbiyalanishida ota-onalar diniy ta’limotlarga ham alohida ahamiyat berishlari lozim. Diniy tarbiyada bola Vatanga muhabbat bilan ajdodlarga sadoqat ruhida tarbiyalanadi. Bola tarbiyalashda buyuk mutafakkir bobomiz Mirzo Ulugbek shunday deganlar: "Oilada ota-onalar ayniqsa o’qimishli ota-onalar o’z farzandlarining haqiqiy inson bo’lib kamol topishiga alohida e’tibor berishlari lozim". Shunday ekan, har bir ota-ona farzandining tarbiyasiga ko’proq e’tibor berishi, ularga alohida vaqt ajratib, odob-axloqdan dars berishi, yomonlarga yaqin yo’latmasligi lozim ekan. Har bir ota-ona farzand tarbiyasida albatta ota-bobolarning fikrlariga e’tiborli bo’lishlari kerak. Ana shunda ular ota-onasi va el-yurtiga xizmat
qiladigan, ularga ikki dunyoda obro’ olib keladigan yuzlarini yorug’ va boshlarini yuqori qiladigan farzand bo’lib ulg’ayishadi. Ota-ona bolaning vaqtini to’pa qamrab oladigan zarur va manfaatli mashg’ulotlarni tayyorlashi kerak va ana o’sha mashg’ulotlar bolaning ongini rivojlantirivchi bo’lishi shart.