SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
133 aid edilməsini göstərmiĢlər [349]. Lakin əslində həmin fərman əsasında ləğv olunmuĢ tamğa sənətkarlara deyil, tacirlərə və ticarətdən alınan tamğa vergisinə aid idi. Bu baxımdan XurĢah və Ġsgəndər MünĢinin bu barədə verdikləri məlumat xüsusi maraq doğurur. XurĢah yazır: «ġah Təhmasib yollar və Ģəhərlər tamğasını və sair hadisə haqqı vergilərini (vergisi tamğa ilə müəyyən edilmiĢ Səfəvi dövləti ərazisindəki yerlərdən, Qəndəharı çıxmaq Ģərtilə) ləğv etdi ki, məmaliki məhrusəyə uzaq və yaxın yerlərdən gələn tasir və müsafirlərdən yol və Ģəhərin qoruyucuları, gözətçiləri, vergi toplayanları tamğa və sair ixracat babətindən vergi almaq bəhanəsilə onları incidib, təərrüz etməsinlər» [350]. Ġsgəndər MünĢi isə yazır: «KeçmiĢ Ģahların dövründən tacirlər, varlılar və gəlib-gedənlərdən hər il Ġraq pulu ilə 10 min tümən məbləğində «yol tamğası pulu» alınırdı. «Gördüyü yuxuya əsasən h. 972-ci ildə (1565) ġah Təhmasib tamğanı «tacirlərə və gəlib-gedənlərə» bağıĢladı [351] 1585-86-cı illərdə Təbrizdə olmuĢ Ciovanni qeyd edir ki, dövlətin ərazisində idxal və ya ixrac olunan mallara müstəqim gömrük və ya müstəqim vergi yoxdur. Dövlətin mədaxili əsasən zərrabxanalardan, torpaqdan və sənətkarlardan, o cümlədən ipək, pambıq parça toxuyanlardan, silah hazırlayanlardan və s. idi [352]. I ġah Təhmasib tamğa ləğv olunub, yerini boniçə vergisi tutduqdan sonra sənətkarlardan alınan «mali-mehtərifə» vergisini aradan qaldırdı. Qazi Əhməd Qumi yazır ki, «ġah Təhmasib əksər Ģəhərlərin sənətkarlarından alınan vergiləri bağıĢladı [353]. ġah Təhmasibin Təbriz sənətkarlarını vergilərdən azad etməsi haqqında fərmanın surəti də Təbrizin Cümə məscidi divarında həkk edildi. Həmin fərmanın tarixi olmasa da, onun tamğanın ləğvi və boniçənin onu əvəz etməsindən sonra verildiyi aydın olur. Fərmandan məlum olur ki, əvvəllər də ġah Təhmasib Təbriz sənətkarlarından alınan vergiləri azaltmıĢdır [354]. Haqqında bəhs etdiyimiz fərmana əsasən sənətkarlardan alınan bir sıra vergiləri (fərmana əlavə olunmuĢ, həmin siyahı, təəssüf ki, hələlik əldə olunmamıĢdır S. O.) yenidən bağıĢlamıĢdı. Fərmanda tələb olunur ki, göstərilən ümumi məbləği boniçənin cəmindən çıxsınlar [355]. Ticarətdən alınan tamğa vergisini ġah Təhmasib əvvəl də bir dəfə bağıĢlamıĢdı. Digər hissəsini isə 1565-ci ildə ləğv etdi. Maraqlıdır ki, Təbrizə aid verilmiĢ fərmanda tamğa hesabına Təbrizdən ildə 3875 tümən 800 dinar toplanıldığı məlum olur [356]. Əgər Ġsgəndər MünĢinin dövlət ərazisindən ildə tamğa hesabına 10 min tümən gəlir götürdüyünü qəbul etsək, bu hesabla Səfəvi dövləti ərazisində tamğa hesabına gəlirin 1/ 3 hissəsinin Təbrizdən toplanıldığı aydın olur. Həsən Rumlu, Qazi Əhməd, ġərəfxan Bidlisinin göstərdiyi kimi, tamğanı 30 min tümən nəzərə alsaq, yenə də böyük bir hissənin Təbrizdən toplandığını görərik. Bu da Təbrizin daxili və xarici ticarətdə mühüm rol oynadığını göstərir. 134 Qazi Əhməd Qumi tamğa haqqında verilmiĢ fərmanın «Xülasət-ət- təvarix» əsərini yazıb qurtardığı vaxta qədər (1605) qüvvədə olduğunu bildirmiĢdir [357]. Ehtimal ki, bu qanun XVII əsrin ortalarına qədər mövcud olmuĢdur. ġah Təhmasib hakimiyyətinin son iyirmi ili ərzində bu tədbirləri həyata keçirməklə Osmanlı - Səfəvi müharibələri, ağır vergi və mükəlləfiyyətlər nəticəsində ölkənin dağıdılmıĢ təsərrüfatını bərpa etməyə, tənəzzülə uğramıĢ ticarət və sənətkarlığı inkiĢaf etdirməyə, ən nəhayət, dövlət xəzinəsinin gəlirini çoxaltmağa çalıĢırdı. Amasiya sülhündən sonra görülən bu tədbirlər nəticəsində ölkədə, xüsusilə Təbrizdə ticarət xeyli inkiĢaf etdi. Alessandri Azərbaycanda və Ġranda olan 52 Ģəhər içərisində Təbrizi ən böyük Ģəhər hesab edirdi [358]. Bu dövrdə təbrizli tacirlər də Azərbaycan Ģəhərlərindən xeyli uzaqlara ticarətə gedirdilər. Təbrizli tacir Xacə Əli ticarət məqsədilə Venetsiyaya getmiĢ və çoxlu kapital ilə orada ticarətlə məĢğul olmuĢdur [359]. 1568-69-cu illərdə Artur Eduard Təbrizdə bir gürcü tacirinə 100 tikə (karazey) satmıĢdı. Eyni zamanda ingilis taciri Təbrizdən xeyli mal alaraq ġamaxıya göndərmiĢik. Deket iki il yarım Təbrizdə ticarətlə məĢğul olmuĢdur. O, digər yerlərdən gətirilən mallarla yanaĢı, Ġngiltərə malları da satır, əvəzində Təbrizdən çoxlu mal alırdı. Tomas Benister də Təbrizdən xeyli mal alaraq Ġngiltərəyə aparmaq üçün ġamaxıya göndərmiĢdi [360]. XVI əsrin 80-ci illərində Təbriz əhalisinin əksəriyyəti sənətkarlıq və ticarətlə məĢğul olurdu. Bu dövrdə müsəlman Ģəhərləri arasında belə əzəmətli, abad, bu qədər əhalisi olan ikinci bir Ģəhər yox idi [361]. 1555-ci ildə paytaxtın Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsinə axmayaraq, Təbriz ticarət mərkəzi kimi Yaxın və Orta ġərqə məĢhur bir Ģəhər olaraq qalırdı. 1584-85-ci illərdə əbrizdə olmuĢ Oruc bəy Bayat Təbriz əhalisinin əksəriyyətinin ticarətlə məĢğul olduğunu bildirərək yazır: «Təbriz lə bir yerdə yerləĢmiĢdi ki, ġərq yolu Suriyaya oradan keçir. Avropa özünün bir çox ölkələrilə bu yol vasitəsilə tiarət edirdi [362]. 1585-ci ildən 1586-cı ilin sentyabr ayına qədər QızılbaĢ ordusu ilə Osmanlı ordusu arasında gedən Ģiddətli vuruĢmalar Təbrizdə məhsuldar qüvvələrin dağılmasına, dükanların və ətrafdakı əkin sahələrinin bərbad hala düĢməsinə səbəb oldu. Ticarət karvan yolu dağılır, ticarət karvanının gəliĢ- gediĢi kəsilir. Osmanlı ordusu və qızılbaĢlar tərəfindən Ģəhərin binaları, bazar və karvansaraları dağıdılır. Qeysəriyyə kimi mühüm ticarət mərkəzi olan bazar yandırılır. Sağ qalmıĢ əhalinin əksəriyyəti Sultan Məhəmmədin əmrilə Qəzvinə, orta təbəqə isə Ģəhərin ətraf nahiyələrinə köçməli olur. Ġsgəndər MünĢinin yazdığı kimi: «o əzəmətdə Ģəhər boĢalmıĢdı» [363]. 1586-cı ilin sentyabr ayından 1603-cü il avqustun 30-na kimi Təbriz Osmanlı iĢğalı altında olduğu müddətdə tam iqtisadi tənəzzül dövrü keçirirdi. Səfəvi dövləti tərəfindən göndərilən tacirlərə sərhəddə əziyyət verirdilər. Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|