SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
139 Ġqtisadi tənəzzüldən çıxmaq məqsədilə Gödək Əhmədin bir sıra islahatlar aparması və soyurqalları məhdudlaĢdırmaq cəhdi baĢ tutmadı və iri feodalların müqavimətinə rast gəldi [392]. Feodal ara müharibələrinin ağırlığı geniĢ xalq kütlələri üzərinə düĢdü. Ticarət yollarında təhlükəli vəziyyət yarandı. Məhz bu amillər Azərbaycanın, eləcə də Ağqoyunlu dövlətinin paytaxtı Təbriz Ģəhərinin iqtisadi həyatına ağır zərbə endirmiĢ oldu. Belə bir Ģəraitdə 1501-ci ildə ġah Ġsmayıl Təbriz Ģəhərini Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin paytaxtı elan edir. Təbrizi abadlaĢdırmaq və onun dağılmıĢ təsərrüfatını bərpa etmək üçün müəyyən qədər vaxt və vəsait lazım gəlirdi. Vergilərin növü və miqdarı müəyyənləĢdirilir, hətta sənətkar və tacirlərə onların iqtisadi vəziyyətinə və mədaxilinə görə vergi təyin olunur. Ticarət yolları qaydaya düĢür [393]. Xondəmir və Qazi Əhməd Qumi yazırlar ki, 1514- cü il Çaldıran müharibəsindən sonra ġah Ġsmayıl Təbrizin abadlaĢdırılmasına çalıĢırdı. «O, ədalət və insaf qapılarını təbrizlilərin üzünə açır» [394]. Burada bir növ mübaliğə olsa da, Çaldıran vuruĢmasından sonra ölkədə yaranmıĢ əmin-amanlıq digər Ģəhərlər kimi Təbrizində iqtisadi inkiĢafı üçün zəmin yaratdı. 1524-cü ilin yanvarında əsərini yazıb qurtarmıĢ Xondəmir Təbrizi «Rübi məskunda ən abad bir Ģəhər», «yerin-göyün cənnəti» kimi təsvir etmiĢdir [395]. Birinci dövrün ikinci mərhələsi 1524-1555-ci illəri əhatə edir. Həmin mərhələdə Ģəhərin iqtisadi tənəzzülü baĢ verir. Osmanlı ordusunun dörd dəfə (1534, 1535, 1548, 1554) [396] yürüĢü nəticəsində Ģəhər bir neçə dəfə talan edilir. 1534-cü ildə «Sultan Süleyman Təbrizə od vurub yandırdı və o vəziyyətdə də qoyub getdi» [397]. 1538-1548-ci illər arasında Təbrizdə bir neçə dəfə vəba xəstəliyi yayılmıĢ və xeyli insan tələfatına səbəb olmuĢdu. Bu da həmin dövrdəki müharibələrlə əlaqədar idi. Təbriz hər iki vuruĢan qüvvələr tərəfindən bir neçə dəfə dağıdılmıĢ və suvarma Ģəbəkələri bərbad hala düĢmüĢdü. ġəhərə birləĢən yollar və əkin yerləri xarabalığa çevrilmiĢdi. Bütün bunlar Ģəhər sənətkarlığına və ticarətinə ağır zərbə endirdi. 1555-ci ildə Amasiya sülhü bağlanıldıqdan sonra, 1585-ci ilə qədərki otuz illik əmin-amanlıq müddətində Təbrizin ikinci dövrü əsasən iqtisadi cəhətdən inkiĢaf dövrü hesab olunur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, 1555-ci ildə [398] paytaxtın Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsi Ģəhərin iqtisadi həyatına nisbətən təsir göstərir və məhz bunu əsas tutaraq bir sıra tədqiqatçılar, o cümlədən Ġ. P. PetruĢevski və O. Ə. Əfəndiyev tənəzzülün əsas səbəbini paytaxtın Təbrizdən Qəzvinə köçürülməsində görür [399]). 1555-1585-ci illərdə otuz illik əmin-amanlıq dövründə dağılmıĢ təsərrüfatı bərpa etmək məqsədilə I ġah Təhmasib bir sıra tədbirlərə əl atdı. ġah Təhmasib 1533-1578-ci illər arasında xassə əmlaka daxil olan Təbrizdən daha çox mədaxil götürmək üçün ilk növbədə sənətkarlıq və ticarəti inkiĢaf etdirməli oldu. Səfəvi hökmdarı Osmanlı - Səfəvi müharibələri nəticəsində dağılmıĢ 140 təsərrüfatı sürətlə bərpa etdirməyə məcbur idi. Bu məqsədlə Ģəhər əhalisini bir sıra vergilərdən azad etdi. ġah Təhmasib 1548-ci ildə Təbriz əhalisini üç illik vergilərdən azad etdi [400]. 1565-ci ildə ticarətdən alınan tamğanın, 1573-cü ildə sənətkarlardan alınan vergiləri və rəsme-ehdas haqqının ləğv olunması, Azərbaycan, Arran və ġirvan mahalından 7-9 il malu-xərac alınmaması [401] Təbrizin iqtisadi inkiĢafına Ģərait yaradırdı. Sultan Məhəmməd də bir müddət Təbriz əhalisini bütün vergilərdən azad etmiĢdi [402]. Bu imtiyazların verilməsi Təbriz əhalisini əldə saxlamaq məqsədi güdürdü. Osmanlı ordusu hər dəfə Təbrizə hücum edərkən QızılbaĢ ordusundan artıq Ģəhər əhalisi osmanlılara qarĢı ölüm-dirim müharibəsi aparırdı. Osmanlı - Səfəvi müharibələri dövründə Təbrizin dağılmıĢ təsərrüfatının sürətlə bərpasının əsas səbəblərindən biri və on mühümü sənətkarlar və ticarətdən alınan vergilərin ardıcıl surətdə azaldılması və ya müvəqqəti olaraq ləğv edilməsi idi. XVI əsrin 60-80-ci illərində Təbrizin iqtisadi inkiĢafı haqqında dövrün mənbələrində və Avropa səyyahlarının və tacirlərinin əsərlərində lazımi qədər məlumat vardır. Biz sənətkarlıq və ticarət bölməsində bu barədə ətraflı danıĢmıĢıq. Lakin burada bir neçə fakt ilə kifayətlənirik. Budaq Qəzvini XVI əsrin ilk illəri ilə əsrin 70-ci illəri arasında ölkənin iqtisadi vəziyyətini müqayisə edərək yazır: «1501-ci ildə 100 tümən böyük pul idi. O vaxt vəzir Zəkəriyyə Təbrizinin cəmi mülk və malı 50 tümən məbləğində idi. Ġndi ġah Təhmasibin qəbz yazanı və katibi 100 tümən məvacib -alır». Budaq Qəzvini sonra qeyd edir ki, «Ġndiki zamanda xeyli türk və tacik vardır ki, 30 min, 10 min tümənə qüdrəti çatar. Ġndi min tümənin etibar dərəcəsi yoxdur. AĢpaz və baqqalın 200-300 tüməndən çox ehtiyat pulu vardır. Bütün bunlar ölkənin abadlaĢmasının nəticəsidir. Divan mükəlləfiyyətləri aradan gedib, on illik, iyirmi illik vergilər (mal) rəiyyətin özündə qalıbdır. Həvalə qələmi ilan kimi ildə bir dəfə deĢikdən baĢını çıxarır» [403]. Budaq Qəzvini vergi toplayan məmurları ilana oxĢadaraq keçmiĢdə ilan kimi tez-tez yuvadan baĢını çıxararaq əhalidən zorla vergi tələb etdiklərini bildirir və qeyd edir ki, indi artıq ildə bir dəfə vergi alınır. Bu fakt özlüyündə vergilərin qaydaya düĢməsini göstərir. Lakin O. Ə. Əfəndiyev həmin fikirdən səhv nəticə çıxararaq guya vergi toplayan zalım məmurların gündə bir dəfə ilan kimi deĢikdən baĢını çıxararaq əhalidən vergi almalarını qeyd etməklə ölkənin iqtisadi cəhətdən tənəzzül dövrü keçirməsi nəticəsinə gəlmiĢdir [404]. Ġsgəndər MünĢi 1585-ci ildə Təbrizi «islam ölkələri arasında əzəmətli Ģəhər, əhalisinin əksəriyyətinin sənətkarlıq və ticarətlə məĢğul olduğu bir Ģəhər», XVI əsr müəllifi Mahmud Pətənzi isə Təbrizi təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Ġranın «gözü və çırağı» adlandırmıĢdır [405]. XVI əsrin 50-80-ci illərində Təbriz iqtisadi cəhətdən xeyli inkiĢaf etmiĢdi. Bu Ģəhər təkcə Azərbaycanda deyil, həm də qonĢu ölkələr arasında, Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|