SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
141 Yaxın və Orta ġərqdə böyük siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəz hesab olunurdu. Məhz buna görə də Təbriz Osmanlı iĢğalçılarının diqqətini özünə cəlb etmiĢdi. 1585-ci ildə Təbrizdə olmuĢ Ciovanni Battistinin-qeydləri də fikrimizi təsdiq edə bilər. O yazır ki, Səfəvilər dövləti ərazisi yeddi əyalətə bölünmüĢdü. Onlardan mərkəzi Herat olmaqla Xorasan əyaləti üçüncü, Təbriz mərkəz olmaqla Azərbaycan dördüncü əyalət hesab olunurdu. ġah mərkəzi Ġsfahan olan Ġraq və mərkəzi ġiraz olan Əcəm əyalətinə nisbətən Xorasan və Azərbaycandan daha çox gəlir götürürdü [406]. Bəhs etdiyimiz dövrdə Təbriz iqtisadi inkiĢaf dövrü keçirdiyi halda, nədənsə, bir sıra tədqiqatçılar, o cümlədən Ġ. P. PetruĢevski və O. Ə. Əfəndiyev həmin dövrü Təbrizin iqtisadi həyatında tənəzzül dövrü hesab etmiĢlər [407]. Ġ. P. PetruĢevski hətta XVI əsrin 60-cı illərində Səfəvilər dövlətinin xəzinəsinin boĢ olduğunu bildirmiĢdir [408]. Halbuki həmin illərdə I ġah Təhmasibin illik gəliri üç milyon qızıl sikkəyə bərabər idi [409]. 1576-cı ildə I ġah Təhmasib ölərkən ġərəfxan Bidlisi onun xəzinəsində olan mal-dövləti siyahıya alır. ġah Təhmasibin xəzinəsində 380 min tümən nağd qızıl və gümüĢ sikkə, hər biri üç min misqal olan 600 ədəd qızıl və gümüĢ kərpic» 800 ədəd qızıl və gümüĢ kərpic, 200 xalvar ipək, qiymətli mallardan tikilmiĢ 30 min dəst paltar, 30 min atlının silahı, yarağı və s. var idi [410]. ġərəfxan Bidlisi yazır ki, islamiyyətin zühurundan (VII əsr) indiyə qədər Çingiz xandan baĢqa Ġran və Turanda heç bir hökmdarın xəzinəsində bu qədər nağd qızıl, gümüĢ, qızıl və gümüĢ qablar, qiymətli paltar olmamıĢdır [411]. ġah Təhmasibin xəzinəsi bu qədər dolu olduğu halda, ġah Ġsmayıl dövründə «xəzinədə heç vaxt yüz tüməndən artıq pul görünməzdi» [412]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz faktlar göstərir ki, XVI əsrin 50-80-cı illərində Azərbaycan Ģəhərləri, o cümlədən mühüm sənətkarlıq və ticarət mərkəzi olan Təbrizin iqtisadi həyatı heç də iqtisadi tənəzzül deyil, əksinə, iqtisadi inkiĢaf dövrü keçirmiĢdir. Təbrizin iqtisadi-ictimai tarixinin üçüncü dövrü XVI əsrin sonu və XVII əsrin 10-30-cu illərini əhatə edir. Bu dövrün özü də iki mərhələyə bölünür: Birinci mərhələ (1585-1603-cü illər). 1585-1586-cı illərdə Təbriz uğrunda qızılbaĢlarla Osmanlı ordusu arasında gedən Ģiddətli vuruĢmalar, Ģəhərin tamamilə dağıdılması və nəhayət, Təbrizin on yeddi il Osmanlı iĢğalı altında qaldığı dövrə təsadüf edir. Bu zaman Ģəhərin iqtisadi həyatına, xüsusilə kənd təsərrüfatına, sənətkarlıq və ticarətinə ağır zərbə endirildi. Bazarlar, karvansaralar, bir çox dükanlar yandırıldı. Məhsuldar qüvvələr dağıldı və Ģəhər əhalisinin əksəriyyəti vətəni tərk etdi [413]. Təbrizlə xarici aləm arasında ticarət əlaqəsi kəsildi. 1586-cı ilin sentyabr ayından 1603-cü ilin avqustuna qədər Təbriz Osmanlı dövlətinin iĢğalı altında qalaraq Osmanlı paĢaları tərəfindən idarə olunurdu. 142 Türkiyə ilə Səfəvilər arasındakı müharibələr, tranzit ticarətdəki çətinliklər, baĢ karvan yolunun Ġranın daxilinə, cənubuna keçməsi, ticarətin dəniz yolu ilə (Ġran körfəzi vasitəsilə) inkiĢafı -bütün bunlar Azərbaycanın digər Ģəhərləri kimi Təbrizdə də ticarət və sənətkarlığın inkiĢafına maneçilik törədirdi [414]. Bu zaman Azərbaycan Ģəhərləri, o cümlədən Təbrizin iqtisadi həyatı tam tənəzzül dövrü keçirdiyi halda, nədənsə Ə. Ə. Rəhmani XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Ģəhərləri, o cümlədən Təbriz, ġamaxı və Ərdəbildə Ģəhər həyatının kifayət dərəcədə inkiĢaf etdiyini bildirmiĢdir [415]. Halbuki Azərbaycanın bir sıra Ģohərləri kimi ġamaxı və Təbriz də QızılbaĢ ordusu ilə Osmanlı ordusu arasında gedən Ģiddətli müharibələr nəticəsində dağıdılmıĢdı. Bu dövrün ikinci mərhələsində (XVII əsrin 10-30-cu illərin Təbrizin dağıdılmıĢ təsərrüfatı bərpa olunmuĢdur. Bu iĢə I ġah Abbasın, qismən isə ġah Səfinin bir sıra tədbirləri təkan vermiĢdir. Təbrizin iqtisadi inkiĢafının yüksək səviyyəyə qalxması XVII əsrin 40-80-ci illərinə təsadüf edir. Bu dövr Təbrizin iqtisadi həyatının dördüncü dövrüdür. Yazılı mənbələrin verdiyi məlumatdan və bəhs etdiyimiz dövrdə Təbrizdə olmuĢ avropalı səyyah, tacir, diplomat və missionerlərin qeydlərindən aydınlaĢır ki, Təbriz bu dövrdə Yaxın və Orta ġərqdə böyük sənətkarlıq və ticarət mərkəzi, məĢhur Ģəhərlərdən biri olmuĢdur. Yalnız bir faktı göstərmək kifayətdir ki, XVII əsrin 70-ci illərində hər il Ġsfahandan sonra Ġran və Azərbaycanın ən mühüm Ģəhəri olan Təbrizdən toplanılıb Ġsfahan xəzinəsinə göndərilən müstəqim vergi (mükəlləfiyyətlərdən baĢqa) 130 min tümən idi [416]. Təbrizin iqtisadi inkiĢafında ticarət kapitalının böyük rolu olmuĢdur. Lakin ticarət kapitalı feodal istehsal münasibətlərinin əsasına toxunmur, əksinə, möhkəmləndirirdi. Karl Marksın yazdığı kimi, «ticarət kapitalı inkiĢaf etdikcə əmələ gələn xüsusi ictimai münasibətlər indi daha müəyyənedici münasibətlər olmur, əksinə, tacir kapitalının üstün olluğu yerdə köhnəlmiĢ münasibətlər hökm sürür» [417]. XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəllərində Yaxın və Orta ġərqdəki ümumi iqtisadi tənəzzül Təbrizin iqtisadi həyatına təsir etməyə bilməzdi. Bu dövrü Təbrizin iqtisadi həyatının beĢinci dövrü kimi səciyyələndirmək olar. Təkəzzülün səbəblərini biz yuxarıda qeyd etmiĢik. Bir faktı göstərmək kifayətdir ki, XIV əsrin əvvəllərində yalnız Təbrizdən əldə edilən mədaxil Fransa kralının Fransadan əldə etdiyi gəlirdən çox olduğu halda, XVII əsrin sonunda Səfəvi hökmdarı ġah Süleymanın Ġran və Azərbaycandan əldə etdiyi gəlir (800 min tümən) [418], Fransa kralının Fransadan əldə etdiyi gəlirdən 10 dəfə az idi [419]. Ġqtisadi tənəzzül dövründə Təbriz yenə də Azərbaycan və Ġran Ģəhərləri arasında mühüm sənətkarlıq və ticarət mərkəzi olmuĢdur. Həmin Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|