“Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi ənənələrin toplanması
- Mütəllim Abbasov, pedaqoji elmlər doktoru 42 ELM DÜNYASI
- Dayanıqlı elmi-texniki inkişaf nə deməkdir
olunması daxildir. Problemi görmək onun həllini tapmaqdan çətindir. Birinci üçün qavrayış, ikinci üçün isə ağıl gərəkdir. Həqiqətən, elmdə ümumi inkişaf, əsasən, həqiqi iqtisadi zərurətdən qoyulan problemlərin ardıcıl həlli qaydasında baş verir. İstənilən dövrlərdə elə adi və zəruri prob lemlər mövcud olur ki, məsələn, kub formalı Delf səcdəgahının iki dəfə böyüdülmə sin dən kub kökaltı hasil olmuşdur. Yaxud Fransada bara maqurdu
xəstəliyinin müalicə olunması Lui Pasterin xəstəliklərin mikrob nəzəriyyəsi haqqında kəşfinə gətirib çıxardı. Elmdə qəbul olunmuş klassik problemlərin kəmiyyətinin məhdudlaşdı rıl ması
təhlükəsi mövcuddur. Alimlər nəslinin toplanmış əzmkarlığı hesabına bu problemlərin həlli və gələcəkdə işlənməsi mümkün olmuşdur. Elmin tarixinin böyük zaman kəsiyində məhz bu tendensiya məhdud hüdudda qorunub saxlanıl - mışdır. Elə bu hüduddan çıxan yeni problemləri aşkar edən elm yeni sahələr zəbt etmişdir. Bernal yazırdı: “Keçmişin böyük alimləri, məsələn, Nyuton, Faradey, Darvin, Qaliley və başqaları problemləri tapmaq və həll etmək məsələlərini öz planlarına uyğun olaraq, qarşıya məqsəd qoyurdular. Məsələn, Faradey fəaliyyə tinin ilk çağlarında ümumi problemləri – təbiətin ayrı- ayrı qüvvələri sayılan işıq, istilik, elektrik və maqnetizm arasındakı əlaqələri aşkar etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. O bunlara cüt-cüt baxmaqla, demək olar ki, bütün planlarını yerinə yetirə bildi”. Elmi ənənələrin toplanması Bernal yazırdı: “Biz elmə institut kimi baxan zaman bir aspekti dəqiq ayıra bilmədik: elmi və texniki inkişafın cəmiyyətin yerdə qalan nailiyyətlər aspektindən fərqi nədən ibarətdir”. Elmin bu xüsusiyyəti kumulyativ (latınca cumulatio “toplamaq”) xarakter daşıyır. Alimlərin metodları əvvəlcədən toplanmış zəngin bilik və təcrübə ehtiyatına malik olmasa idi, kiçik dəyər daşımış olardı. Elm – məlum faktlar, qanunlar və nəzəriyyələr kompleksindən artıq bir şey deyil. O nə qədər tənqid olunsa, nə qədər dağıdılıb yaradılsa belə, həmişə yeni faktları, qanunları və nəzəriy - yələri kəşf edir. Bunun müqabilində bütöv quruluş (korpus) dağılmağa məruz qalmır. Elmin məhz bu kumulyativ xarakteri onu din, hüquq, fəlsəfə və incəsənət kimi başqa bəşəri institutlardan fərqlən - dirir. Söyləmək lazımdır ki, sonuncuların elmə nisbətən daha qədim tarixi və ənənəsinin olmasına baxmayaraq, prinsipcə onlar kumulyativ deyillər. Dinin işi “əbədi” həqiqəti qoruyub saxlamaqdadır. İncəsənətin mahiyyəti daha çox fərdin fəaliyyəti ilə bağlıdır, nəinki məktəbin. Alim isə həmişə şüurlu şəkildə qəbul olunmuş həqiqəti dəyişməyə çalışır. Onun işi tez bir zamanda geniş vüsət alır və fərdi fəaliyyət xarakterini itirir. Təkcə rəssamlar deyil, şairlər və digər insanlar keçmişə xas olan incəsənət, musiqi və ədəbi əsərləri orijinaldan, yaxud tərcümədən çox həvəslə oxuyur və qulaq asırlar. Əksinə, çox az sayda alimlər, elm tarixçiləri və nadir hallarda başqaları elm sahəsində böyük tarixi işləri öyrənirlər. Elmin hər bir köhnə və yeni nailiyyəti istənilən vaxt təyin olunmuş material və cihaz vasitəsilə yoxlanıla bilər. Elmdə həqiqət kriteriyasını vaxtilə Bekon belə göstərirdi: “Elmin maddi aləmə tətbiqi fayda gətirməlidir”. Maraqlıdır ki, elm və elm tarixi haqqında məntiqi əsaslandırılmış fikirlər Azərbaycanın dünyaya bəxş etdiyi üç görkəmli alimin də elmə aid məqalələrində öz əksini tapmışdır. Bunlar əslən bakılı olan Nobel mükafatı laureatı Landau, dünya şöhrətli akademik, dünyada resirkulyasiya nəzəriyyəsinin banisi Murtuza Nağıyev və Bernalın elmi məktəbini keçmiş, AMEA-nın müxbir üzvü Xudu Məmmədovdur. Elm, alim, elmin gələcəyi haqqında həmin alimlərin dəyərli fikirləri elm təşkilatçıları və gələcəkdə alim olmaq istəyənlər üçün çox faydalı ola bilər. Digər tərəfdən hər bir ölkənin elm tarixi zamanında, təhrifsiz, mübaliğəsiz, yaddaşlarda qalacaq və öyrənilməsi istəniləcək şəkildə yazılmalıdır. Bu həm vaxtilə yaşamış və yaratmış alimlərin haqqının itməməsi, həm də bu gün fəaliyyət göstərən hər bir alimin zamanında dəyərinin qiymətləndirilməsi baxımından faydalıdır.
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 43 ELM DÜNYASI / Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013 Hal-hazırda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin əsas prioritetlərindən biri elmi-texniki inkişafın dayanıqlılığının təmin edilməsidir. Dünyada bu istiqamətdə çoxsaylı layihələr və proqramlar işlənilir. “Elm dünyası” jurnalının 2-ci sayında jurnalın baş redaktoru AMEA-nın prezi - denti, akademik Akif Əlizadənin müsahibəsində Azərbaycanda elmin gələcək inkişafından və innovasiyaların tətbiqindən mülahizələr dərc edilmişdir. Elmi ictimaiyyət üçün son dərəcə maraqlı olan bu müsahibədə akademik A.Əlizadə qeyd edir ki, Azərbaycan Elmlər Akademiyası 2020-ci ilin perspektivi baxımından öz fundamental tədqiqatlarının prioritetlərini aydın və dəqiq müəyyənləşdirməlidir. Həmin prioritetlərə aşağıdakılar aid edilmişdir: / Respublikanın dayanıqlı inkişafının əsasını təşkil edən, ölkənin enerji təhlükəsizliyinin yük - səl dilməsinə və enerji komplekslərinin səmərəli fəaliyyətinə yönəldilmiş elmi tədqiqatlar; / Ölkənin faydalı qazıntı yataqlarının aşkar olun ması, yataqların xammallarının tərkibinin elmi əsaslarla öyrənilməsi və səmərəli emal texnologiyalarının işlənib hazırlanması; / Neft və qazın kimyası, bərpa olunan kom - po nentər əsasında bioyanacaqların yaradıl ması istiqamətində tədqiqatlar; / İnformasiya-kommunikasiya texno - logiyaları sahəsində elmi tədqiqatlar; / Həyat elmləri (tibb və insan sağlamlığı); / Ölkənin milli təhlükəsizliyinə və müdafiə qabiliyyətinin artırılmasına yönəldilmiş elmi tədqiqatlar; / Ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində elmi tədqiqatlar; / İctimai və humanitar elmlər – tarix, ədəbiyyat, dilçilik sahəsində elmi tədqiqatlar; Bununla yanaşı həmsöhbətimiz bildirmişdi ki, dünya dövlətlərinin əksəriyyətinin elmi- texniki siyasətində elmi tədqiqatların maliyyələş - dirilməsi hakim mövqeyə malikdir. Sənaye baxı - mın dan inkişaf etmiş ölkələrdə elmə qoyulan xərc lərin dinamikasının təhlili göstərir ki, cəmiyyətin tərəqqisi birbaşa elmə sərf olunan vəsaitin həcmindən asılıdır. Bunu nəzərə alaraq dövlət, bir qayda olaraq, elmə böyük vəsait ayırır. Bu xərclərin yuxarı həddi ümumi milli məhsulun 2,2%-dən (Almaniya) başlayaraq 5% (İsrail) arasında dəyişir. Amerika iqtisadçısı F.Şererin formalaşdırdığı “texniki tərəqqinin təbii qanunu” birmənalı olaraq elmi tədqiqatların maliyyələşdi - rilmə həcmlərində dəqiq ifadə olunmuş tenden - siya əyani olaraq izlənilir: ayrıca götürülmüş hər bir ölkədə elmə sərf olunan xərc miqdarca milli məhsul istehsalını qabaqlamalıdır. Azərbaycanda iqtisadi inkişaf tempi heyrə - tamiz olsa da, təəssüf ki, ölkəmizdə elmin maliy - yə ləşdirilməsi hələ də “qalıq prinsipi” üzrə həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Sta - tistika Komitəsinin rəsmi məlumatına görə, əgər 1980–1990-cı illər ərzində dövlət büdcəsindən elmə ayrılmış maliyyə vəsaitinin həcmi ümumi milli məhsulun (ÜMM) 0,3-0,5 %-ni təşkil edirdisə, bu rəqəm 1995-ci ildən başlayaraq, ÜMM 0,2% səviyyəsinə enmişdir. Əlbəttə, bu həcmdə vəsait nəinki elmi inkişaf etmiş dövlətlər sırasında texnoloji sıçrayışa nail olmaq, hətta mövcud olan elmi potensialı, elementar olaraq qorumaq üçün də əsla kifayət deyildir. Eyni zamanda elmin maliyyələşdirmə həcminin sadəcə olaraq artırılması bazar iqtisadiyyatı şəraitində elmin rəqabət qabiliyyətinə nail olması üçün heç də qənaətbəxş tədbir sayıla bilməz. Ayrılan vəsaitlərin paylanmasında elə bir səmərəli me - xanizm yaradılmalıdır ki, bu, vəsaitlərin az əhəmiyyətli tədqiqatlara sərf olunmasına imkan verməyib, milli maraqlara cavab verən prioritet istiqamətlərə yönəldilsin. İnstitutlara vəsait ayırarkən onların multidissiplinar elmi-tədqiqat Dayanıqlı elmi-texniki inkişaf nə deməkdir? Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|