Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси
Yüklə 2,81 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QƏDİM RƏSƏDXANA
Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси sənaye nəfisəsinin həqiqi yaradıcılıq ocağı olacağına bizi əmin edir. Təbriz filarmoniyası müdiri Əli Tudə (1947, № 10, səhifə 33, 34) 188 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси QƏDİM RƏSƏDXANA Marağa rəsədxanası Azərbaycan mədəniyyət tarixinin par laq səhifələrindən birini təşkil edir. Təkcə Şərqdə deyil, bü tün dünyada zəngin və mötəbər sayılan bu rəsədxana hicrətin 658 – ci ilində (1259 miladi) Çingiz xan nəslindən olan Hulaku xan tərəfindən, Şərqin ən məşhur alimi və filosofu sayılan Xoca Nəsrəddin Tusinin təşəbbüsü ilə tikdirilmişdir. Hulaku xan böyük bi r qoşunla Ərəm torpağına daxil olub şəhər və qələmələri biri-birinin ardınca fəth etdikdən sonra ərəblərin ən mükəmməl qələmələrindən biri sayılan əlmuti (ölüm qələməsi) alaraq, o za man bu qələmədə məhbus olan alim Xoca Nəsərəddin Tusini azad etmişdi. “Hulaku xan Nəsrəddin Tusini özü ilə götürüb Bağdad üzərinə yürüşə başladı. Az bir zamanda Bağdadın (656 hicri tarixində) müdafiəsini dağıdaraq şəhəri əlinə keçirdi. Bağdadın alınması ilə altı əsr yarım davam edən islam hakimiy yətinə son qoyulmuş oldu. Bağdadı aldıqdan sonra Hulaku xan Su riyaya qədər getmişdi. Bundan sonra o, öz hərbi işğal işini bitmiş hesab edərək zəbt etmiş olduğu ərazidə öz dövlət sistemini qurmağa başlamışdı. Hulaku xan Marağa şəhərini özünə paytaxt seçmişdi. Hulaku xanın gördüyü faydalı işlərdən biri Marağa şəhərinin yaxınlığında tikdirdiyi rəsədxanadır. Bir çox tarixçilər göstərirlər ki, o bu rəsədxananı, xatirini də çox istədiyi Nəsrəddin üçün tikdirmişdir. “Əlbəttə bu fikir tamamilə olmasa da,” qismən düzgün ola bilər. Söz yox ki, rəsədxananın çox faydalı bir mədəniyyət ocağı olduğunu Hulaku xana anlatmaq Xoca Nəsrəddin üçün bir o qədər də asan olmamıdır. Xoca Nəsrəddin rəsədxananın xərcini Hulaku xana göstərdikdə, o təəcüblənmiş və Nəsrəddin ona astronomiyanın nə qədər faydalı olmasını çox sadə bir üsul ilə anlatmışdır. Bu barədə katib Çələbinin “Cahan nüma” kitabında bu aşağıdakı sətrlər yazılmışdır. 189 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси “Xoca Nəsir vaxt ki Marağada rəsəd xəbər eylədi, Məsarfini Helakuyə ərz edəcək dedi ki, bu nücum elminin faydası nədir ki, bu qədər külli- miqdarda mal sərf oluna? Nəsir təfhim üçün indi sizə bir təmsil edəyim dedi. Əmr ediniz kimsə bir Təşt Kəbiri Şul yüksək yerdən aşağı buraxsın, amma kimsə duymasın. Dediyim kimi götürüb buraxmaq qafil əskərin içinə bunun heyrət və sədasından bir vəlulə girdi. Nəsir və Hulaku əslini bilirdilər, müqəyyəd olmadılar. Nəsir dedi; iştə, elm nücumun faydası belədir. Orağından sonra yalnız alat-mərmat xərci iyirmi min dinar oldu”. Beləliklə çox sadə bir yol ilə Xoca Nəsrəddin Hulaku xanı inandıra bilmişdi ki, yerin üzərində sakit yaşamaq üçün göyü öyrənmək lazımdır. Nəsrəddin rəsədxana binası tikdirməkdən ötəri çox dəyərli alətlərin hazırlanmasından başqa rəsədxana nəzdində böyük bir kitabxananın təşkil edilməsinə də müvəffəq olmuşdur. Bu kitabxana Bağdad, Mosul, Şam və Xorasan kimi şəhərlərdən külli miqdarda qiymətli əlyazmaları gətirilmişdi. Bəzi tarixçilər bu kitabxanada 400 min kitab toplandığını göstərirlər. Xoca Nəsrəddin rəsədxana nəzdində doğrudan da kitabxana olduğunu və bu kitabların müxtəlif şəhərlərdən gətirildiyini yazır. Amma o, kitabların miqdarını göstərmir. Rəsədxana dəyərli elmi əsərlərlə təchiz olunduğu kimi, eyni zamanda ən bacarıqlı münəccimlərlə də təmin edilmişdi. Nəsrəddin Tusi öz “Zic ilxani”sində bu haqqda belə yazır: “Rəsədxana da rəsəd aparmaq üçün Dəməşqdə olan Möyəddin Ərzi, Mosulda olan Fəxrəddin Məraği, Tiflisdə olan Fəreəddin Əxlati və Qəzvində olan Nəcməddin Dirani kimi rəsəd bilən hök mani Hulaku xan o viləyətlərdən çağırdı. Məşhur riyaziy- yat çı Taleh Zəki yazır ki: “Hətta rəsədxana bu surətlə təşkil olun muş elmi heyət şurasının sədri Nəsrəddin Tusi, üzvlərindən ən məşhur isə Məhiəddin Məğribi olmuşdur. Hulaku altı yüz əlli səkkizinci il hicridə Hələbi zəbt edərkən 190 Щяр ики тайын эерчяк айнасы – «Азярбайъан» дярэиси qətl və qarətə başladığı zaman Məhiəddin Məğribi özünün münəccim olduğunu bağıraraq Hulakuya eşitdirməyə müvəffəq olması ilə canını xilas edə bilmişdi. Sonra isə Marağaya, Xoca Nəsrəddinin yanına ezam olunmuşdu”. Bəzi mənbələrin göstərdiyinə görə Marağa rəsədxanasında Çindən dəvət olunmuş münəccimlər də işləyirmişlər. Bunlar Xoca Nəsrəddini çinlilərin təqvim hesablama qaydaları ilə tanış etmişdir. 1941 – ci ildə Daşkənddə Sovet Sosialist cümhuriyyətləri ittifaqı Elmlər Akademiyasının Özbəkistan şöbəsi tərəfindən nəşr olunmuş “Uluğ bəy rəsədxanası” adlı kitabında Massun ya zır ki: “Marağa rəsədxanasında müxtəlif ölkələrdən olan bir çox alim işləyirdi. Onların cərgəsində Çin münəccimləri vardı, onlar Nəsrəddini Çinin təqvim üsulu ilə tanış etmişdilər”. Nəsrəddin öz zicində (astronomik təqvim) bu barədə heç bir şey yazmır. Amma o ayların barəsində danışdıqda türk (Nəsrəddin Əstilahi üzrə) və Çin aylarının qarşılıqlı cədvəlini verir. O belə yazır: “Bizim padşahımızın işlətdiyi tarix çin və tüklərin tarixidir. Bizim vilayətimizdə işlədilən tarix rumların, ərəblərin və farsların tarixidir. Bundan başqa bir də Sültan Mülk şahın törəmə tarixi vardır ki, bu təqvim Ömər Xəyyamın rəhbərliyi altında düzəldilmiş günəş təqvimidir. Münəccimlər bu tarixlərə etibar edirdilər. Yəhudilərin başqa tarixi vardır ki, münəccimlər onu işlətmirlər. Biz hər bir tarixi şərhi yazdıq”. Hər halda Nəsrəddinin Çin təqvimi ilə mükəmməl surətdə tanış olduğu şübhəsizdir. Marağa rəsədxanası 1259 – ci ildə Marağa şəhərinin şi- ma lında olan bir təpədə tikilmişdir. Rəsədxana üçün bir çox mü kəmməl altlar hazırlatmışdı. Bu altlərdən ən böyüyü və mükəmməl divar mərbii adlanan alt olmuşdur. Həmin altın qətri 6 metrə qədər idi. Bu rəsədxana da bir neçə nüsxə 191 Yüklə 2,81 Kb. Dostları ilə paylaş:
|