159
bir-bir verirlər. Onlar da hərə öz növbəsində xeyir-dua və alqışlarla
körpəni bir-birilərinə ötürdükdən sonra qonaqlıq mərasimi başlayır.
Bu mərasim zamanı adı verilən ölünün ruhu yad olunur. Yeri gəl-
mişkən qeyd edək ki, qız uşaqlarına da müqəddəslərin adı veriləndə
(məsələn, Ayişə, Fatma, Zəhra və s.) mütləq Quran oxunulur. Adətə
görə, məclisdə süfrə açılır, müxtəlif təamlarla (məsələn aş, bozbaş
və s.) yanaşı, mütləq halva çalınır. Halva çalınan zaman adı qoyulan
mərhumun ismi çəkilir. Bu ölənin ruhunu yad etmək, adını yaşat-
maq, xatirəsini əziz tutmaq kimi xüsusiyyətləri özündə ehtiva edir.
Sağ olan adamın da adı körpəyə qoyula bilər, lakin bu zaman quran
oxunmur (8).
Şiəliyin üstün olduğu ərazilərdə, xüsusən də Bakıda «adqoyma-
da körpə üçün aşağıdakı kəlmələrin deyilməsi müstəhəb (məsləhət
görülən əməl) sayılırdı: Başında nə var?- Taci-dövlət. Alnında nə
var?- Möhri-ibadət. Qaşında nə var? - Qələmi-qüdrət. Gözündə nə
var? - Nuri-Məhəmməd. Üzündə nə var?- Pərdeyi-ismət. Dilində nə
var?- Kəlmeyi-şəhadət. Qulağında nə var? Zəngi-saət. Qəlbində nə
var? İnsafi-mürvət. Əlində nə var?- Xeyirxahi-xeyrat. Dizində nə
var? Əbədi taqət. Ayağında nə var?-Düz yola ibadət. Təmayülündə
nə var?- On iki imamət» (17, 200-201).
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində uşağa adın verilməsi üç
gün keçdikdən sonra baş verir, ya yeddi gündən və yaxud da qırxın-
dan sonra ad qoyulur. İslam dini yayıldıqdan sonra adqoymada baş
verən xüsusiyyət özünü onda göstərir ki, molla tərəfindən körpənin
sağ qulağına azan, sol qulağına isə iqamə oxunur.
«Ə zan oxumağın si-
rri; insanın bu dünyadan çıxışında kə limeyi-şə hadə tlə tə lqin edildiyi
kimi dünyaya gə lişində də , islamın süarı olan kə limeyi-şə hadə tin,
Allahın böyüklüyünü ifadə edə n kə lmə lə rin insanın qulağına ilk çarpan
şey olması üçün vacibliyi zə rurə tində ndir. Hə m də , yaradılışda ilk insanı
qandırdığı kimi yeni doğan uşağa şeytanın də və tində n ə vvə l, onu
Allaha, onun dini Islama və ona ibadə tə də və t üçün oxunduğu mə nası
da çıxarılır. Zira ə zanın oxunması ilə seytanın qacdığı, uzaqlaşdığı da bir
hə disdə bildirilmişdir. Yenə bir hə disdə , doğan uşağın qulağına ə zan
oxumaqla, o uşağa
«Ümmüs-Sıbyan»
zə rə r vermə z deyilmə kdə dir.
Ümmüs-Sıbyan
isə , cinlə rdə n uşağa müsə llat olan şeydir deyə izah
edilmişdir» (23, 119).
160
Əqiqi qız və ya oğlan fərq etmədən anadan olmasının yeddinci
günündə başı qırxılaraq onun adına kəsilən qurbandır. Əqiqi uşağın
adı qoyulub söyləniləndə «Bismillahi Allahu-əkbər, ey Allahım bu
sənin rizan üçün filanın əqiqəsidir» - deyə kəsilir. Əqiqə qanının
uşağın
tə raş edilmiş başına toxundurulması yerinə ə tir sürülmə sini Hz.
Peyğə mbə r tövsiyə etmiştir. Ə qiqinin ə tində n sahibi yeyir və
başqalarına da yedirir. Uşağa doğulduğu anda adla bə rabə r edilə n başqa
bir şey də tə hnikdir. Tə hnik bir kimsə nin damağını ovmaq mə nası
daşıyır. Xurmadan bir parça ağıza alıb yaxşıca çeynə yə rə k ə ldə olan
ağız suyunu uşağın damağına sürtmə kdir (23, 121). Ə fqanlarda da uşağın
doğulmasının yeddinci günündə adqoymasında qulağına dua oxuyurlar.
Qeyd edə k ki, «ə fqanların ə qidə sincə yeddi gündə n ə vvə l uşağa ad
qoyulsa, onun bə də ninə ziyankar ruhlar dola bilə r və uşaq
xə stə lə nə r». Bundan ə lavə varlı ailə lə r oğlanın başını birinci də fə
qırxanda onun tükü ağırlığında qızıl və ya gümüş paylayırlar. Bu adə t
«sə rkə li» adlanır (26, 119-120).
Qurani-Kərimdə deyilir: «Onları əsil-nəsəbləri bilinsin deyə öz
atalarının adı ilə çağırın, Bu Allah yanında daha düzgün, daha əda-
lətlidir. Atalarının kim olduğunu bilməsəniz, onlar sizin din qardaş-
larınız və yaxınlarınızdır, əmioğlanlarınız və ya azad kölələrinizdir;
onları qardaşım, əmioğlum, dostum-deyə çağırın. Etdiyiniz səhvlərə
məsələn birinin atasını bilmədən səhv saldığınıza görə sizə günah
yoxdur» (24, 236).
Xalqımızın adlara münasibətdə maraqlı məqam özünü göstərir.
Böyüklərə – ağsaqqal və ağbirçəklərə hörmət o qədər böyük əhə-
miyyət kəsb edib ki, evli gənclər onların yanında bir-birilərini adla
çağırmağa belə cürət etməyiblər. Əks təqdirdə bu etik normalardan
kənar davranış hesab edilib və ad çəkilməsi «eldən ayıb sayılıb».
Xüsusən də həyat yoldaşlarından söz düşəndə kişilər adıyla deyil,
əksər vaxtlarda «uşaqların anası», «filankəsin qızı»-deyə söz açıb-
lar. Eləcə də kişilər barəsində qadınlar «uşaqların atası» deyiblər.
Belə müraciət qaydası hələ «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanından bəlli
olur. Belə ki, elə o zamanlardan qadınlara müraciət edilərkən onla-
rın adı çəkilməz, kimin qızı isə o adla da (xan qızı,) xatırlanardı. Bu
xüsusiyyət xalq düşüncə tərzinə elə sirayət edib ki, hətta XX əsrin
161
ortalarında belə bəzi ailələrdə qadın tərəfindən ərinin adını çəkmə-
yib ona «ə», «ağa» və s.- deyə müraciət edilib.
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında «böyük qardaşı Əgrəkdən
söz düşəndə Səgrək onu hörmətlə «ağam» adlandırır, ata-anası da
«sənin ağan» deyirlər» (31, 10). Ümumiyyətlə, böyüklərə ağa, qağa,
lələ, bəy, xanım, banu və s. deyə müraciət edilmişdir. Hətta sonrakı
dövrlərdə «dünyaya sadəcə Həmid kimi, Səməd kimi gələn onlarla
dünənki cavan oğlanlar əlinə maya salıb ticarətə uyandan sonra, ya
da bir karxana sahibi olandan sonra dönüb olurdu Həmidağa, yaxud
Ağasəməd. Əsil adı Ağasəməd olan isə varlanandan sonra ikiqat
«ağalanırdı»- Ağasəməd ağa» (31, 9).
Adlar özündə tarixi reallığı yaşadır. Onlardan müxtəlif əşyaların
adlandırılmasında, hətta pulda istifadə olunur. Məsələn, «Şah Abba-
sın adı ilə əlaqədar tariximizdə bir söz də yaşayır - abbası» (31, 6).
«Qədim türk dillərində alp «bahadır, hünərpərvər» deməkdir.
Ona görə də «Dədə-Qorqud»dakı igidlərin adı məhz Alp Ərən, Alp
Rüstəmdir. Müasir dilimizdə hərfi tərcümədə «alp ərən» igid kişi
deməkdir» (31, 25).
Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində ümumən adla əlaqədar
maraqlı məqamlar da mövcuddur. Belə ki, xüsusən kənd yerlərində
bir sıra şəxslərə öz adı ilə bərabər el arasında ayama kimi adlar
«taxılır». Bu adların bəziləri məzəli mahiyyət daşıyır, bəziləri isə
həmin adamın hər hansı bir fəaliyyəti ilə bağlı olur. Bu xüsusiyyət
orta əsrlərdə də mövcud idi. Məlik adlı şahzadə çox vaxt sərxoş
olduğuna görə Bəngi Məlik deyə (ləqəb kimi) çağırılırdı. Bu ad da
ona keçirdiyi içkili həyat tərzinə görə verilmişdi. (27, 132) Bəzən
isə insanları kənddə eyni ada malik adaşlarından fərqləndirmək
üçün ikinci bir ad tətbiq edilir. Bununla bərabər insanlara verilən
ləqəblər onların xarici görkəmi ilə də bağlı olurdu. Məsələn, tarix-
dən məlum olan İsgəndər Zülqərneyn, topal Teymur, gödək Əhməd,
Uzun Həsən və s. Bəzi şəxsiyyətlər isə özlərinə müəyyən adlar
götürməklə mahiyyətlərini açıqlamağa çalışmışlar. Məsələn, orta əsr
şairi Qul Əli. Əslində şairin özünü qul adlandırması onun Allah
bəndəsi, onun qulu sayılması deməkdir.
Dostları ilə paylaş: |