162
Adqoyma ilə bağlı qəribə hallara da rast gəlmək mümkün olur.
Məsələn, bir ailədə baba öldükdən sonra oğlan nəvələrinə adı qo-
yularkən həmən uşaqlar qalmayıb tələf olurdular. Nəhayət, vali-
deynlər doğulan digər oğlan uşaqlarına babanın adını qoymamaq
qərarına gəlirlər. Bu uşaqlar isə sağ qalır. Belə olduğu təqdirdə
«ölənin öz adını vermədiyini» söyləyirlər. Bəzi ailələrdə ölən uşağın
adını elə həmin ailədə yenidən doğulan körpəyə qoyulması faktları
da vardır.
Uşaqları doğulub fəqət qalmayaraq ölən ailələr gələcəkdə
doğulan uşaqlara Yaşar, Dursun kimi adlar qoyurlar ki, onlara bir
xətər dəyməsin. Belə halların olduğu bir sıra digər ailələr isə uşağın
qalması üçün onun adını başqa millətlərin və başqa dini mənsubiy-
yətə malik olanların isimlərindən götürürlər.
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində qoyulan adlar bəzən təkrar-
lanır. Bu cür adlara məhz daha çox həmin bölgədə rast gəlmək olur.
Məsələn, bakılılarda adqoymada fərqli xüsusiyyət özünü onda gös-
tərir ki, uşaqlara əksər hallarda ikili tərkibli adlar qoyulur. Məsələn,
Ağasəlim, Ağabala, Əlibala, Gülbala, Atabala, Əlibaba, Məşədixa-
nım, Zərnigar, Qızxanım, Anaxanım, Xanbacı, Ağadadaş və s. Ağ-
dam bölgəsində ailənin oğlanlarına Qardaşxan, Qırımxan, Murad-
xan kimi sonluğu təkrarlanan adların qoyulması hallarına rast gəl-
mək mümkündür. Şah, ağa, xan, bəy tərkibli adlar da tarixən
mövcud olmuşdur.
Elə adlar vardır ki, onların dərin qatlardan orta əsrlərdən gəldiyi
məlum olur. Şairlərimizin adlarında və onların əsərlərində bu özünü
büruzə verir: Afşin, Babək, Cavanşir, Nizami, Arif, Afaq, Nüşabə,
Şirin, Füzuli, Nəsimi, Fərhad, Məhin banu və s. O.Mirzəyev qeyd
edir ki, XII əsrdə Ərdəbil hakimi Xasbəy adını daşımışdır. Şah
İsmayıl Xətainin qızı Firəngiz adını daşıyıb (31, 26; 231). Tarixi
mənbələrdən alınan məlumatlarda çəkilən hökmdar adları onların
orta əsrlərin yadigarı olduğunu söyləməyə əsas verir. Məsələn,
Toğrul, Şəmsəddin, Səncər, Qazan, Hülaki və s.
Son zamanlar elə əvvəllər də olduğu kimi Məkkə ziyarətinə ge-
dib gəldikdən sonra adların əvvəlinə Hacı kəlməsi əlavə olunur. Bu
onların müqəddəs yerdə ziyarətdə olduqlarının göstəricisi kimi mə-
163
nalandırılır. Hətta kişilərə öz adlarının qarşısına hacı kəlməsi əlavə
olunursa, məsələn, Hacı Qadir, ziyarətdə olmuş qadınların hamısına
sadəcə «hacıxanım» deyə müraciət edilir. Uzun müddət tarixdə
adların qarşısında məşədi və kərbəlayi sözləri işlədilmişdir. Bu da
İranın Məşhəd və İraqın Kərbəla şəhərlərinə ziyarətə gedən zəvvar-
ların adlarının əvvəlinə əlavə olunurdu. Bununla yanaşı, qeyd edək
ki, «xüsusi adların bir qismi də kişilərə və ya qadınlara məxsus və-
zifə, peşə və titul bildirən xan, bəy, ağa, hacı, seyid, mir, mirzə, xa-
nım, banu kimi sözlərlə ifadə olunur. Belə sözlər bir sıra xüsusi ad-
lara qoşularaq yeni adlar əmələ gətirmişdir. Məsələn, Xanqulu,
Xancan, Xanmirzə, Mirzəxan, Vəlixan, Xanmurad, Balabəy, Vəli-
bəy, Kərimbəy, Seyidəhməd, Seyidəli, Mirtalıb, Hacıxan, Hacımir-
zə, Ağamusa, Ağagül, Ağakərim, Gülağa, Mirəli, Ağamir, Şeyxəli,
Mirzəbala, Ağamirzə, Xansənəm, Şəhrəbanu, Xanımana» (14, 37).
Cəbrayıl, Mikayıl kimi adların qoyulması mələklərin adıyla bağlı
olmuşdur.
Bizdə işlənən Yusif adının bir sıra dünya xalqlarında qarşılığı
vardır. Bunlara misal olaraq ruslarda Osip, ingilislərdə Cozef, ital-
yanlarda Cuzeppe, ispanlarda Xose və s. göstərmək olar. Qeyd et-
məliyik ki, «həmin ad yəhudilərin qədim babalarına məxsusdur.
İosif gözəl deməkdir. Onu yəhudilərdən yunanlar götürmüşlər, son-
ra da başqa Avropa ölkələrinə və bütün Şərqə yayılmışdır» (14, 43).
Azərbaycanda şair və yazıçıların təxəllüs götürməsi uzun əsrlər
boyu bir ənənə halını almışdır. Bəzi hallarda bu həmin şəxsiyyət-
lərin doğulduğu yerin adı ilə bağlı olmuşdur. Nizami Gəncəvi, Məh-
səti Gəncəvi, Qətran Təbrizi, Məmməd Səid Ordubadi və s.
Təsadüfi deyildir ki, xalq arasında doğum gününün hər il qeyd
olunması ənənəsi formalaşmışdır. Belə vaxtlarda doğum günün de-
yil, məhz «ad günün mübarək» deyirlər. Bu da ada böyük əhəmiy-
yət verilməsinin göstəricisidir. Adla bağlı atalar sözlərində də ma-
raqlı və məzəli incilər mövcuddur. Məsələn, «Adı addan götürərlər.
Adı dillər əzbəridir. Adını çək, qulağını bur. Adın çıxdı doqquza,
geri getməz səkkizə. At min, ad qazan. Atdan düşsən də, addan düş-
mə. Quş qanadı ilə tanınar, insan adı ilə» (28, 88-90). Tapmacalarda
164
yaxşı ad-san haqqında deyilir: əzilməz, üzülməz, min ilə çürüməz
(29, 142).
O.Mirzəyev qeyd edir ki, Şərq ölkələrində tarixi şəxsiyyətlər
içərisində Sultan əl-Adil, Malik əl-Adil, Vəzir əl-Adil və s. kimi
adlar olub ki, sonralar sadəcə Adil kimi məişətimizə daxil olub.
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında Aruz və Uruz obrazları
vardır. Şübhəsiz, hər ikisi eyni adın fonetik formalarıdır. Nəzərə
alınsa ki, müasir qazax və qırğız xalqlarında Oruz, Oruzbay adları
mövcuddur. Bu xüsusda T.Hacıyev belə hesab edir ki, Varaz ismi
də həmin antroponomin fonetik variantıdır (31, 28-29).
Atabəy adı isə tarixi məlumatlardan aydın olduğu kimi atabəy
vəzifəsi, bir növ qəyyumluq mahiyyəti daşıyan titul kimi var
olmuşdur, sonralar isə ada çevrilmişdir.
Bir sıra adların dəqiq vaxtını müəyyən etmək mümkün olmasa
da, təbiətlə bağlı adların qədimliyini söyləmək mümkündür. Çünki
insanların ad qoyarkən inandıqları, onlara məna yüklədikləri təbiət
qüvvələrinə, əşya və bitkilərə xüsusi rəğbətlə yanaşdıqları bəllidir.
Bu baxımdan da bitki və heyvan adlarının daha qədim olduğunu
qeyd etmək olar.
Beləliklə deyə bilərik ki, adqoymanın qədim tarixi olduğu
şübhəsizdir. Adqoyma bütün dövrlər üçün eyni məzmun kəsb etmiş-
dir. Ailə məsələlərində ad qoyma hər zaman diqqət mərkəzində
durmuşdur. Onlar özlərində zamanın gerçəkliyini, xalqlar arasında
mövcud olan əlaqələri, dini münasibətləri ehtiva edir. Adın qoyul-
ması müəyyən mərasimlə müşayiət olunmuşdur. Adlar millilik
nişanəsidir və başqa dillərə heç vaxt tərcümə olunmur. O, insanlar
üçün ən zəruri vasitədir. O insanın varlığını öləndən sonra da yaşa-
dan nişanədir. Adlar müəyyən məna yükünü daşıyır. Uşaqlar öz
adını seçmir, ona bu ad verilir. Adların seçilməsində onun uğur
gətirəcəyinə inam üstünlük təşkil edir. O, nəsildən-nəsilə ötürül-
məklə onun sanki davam etdirilməsi mahiyyəti daşıyır. Müasir
dövrdə söz xəzinəsi incilərindən seçilərək uşaqlara yeni-yeni adlar
qoyulmaqdadır. Azərbaycanlıların yuxarıda sadalanan şəxs adları
xalqın tarixi və həmçinin mədəni həyat tərzini əks etdirərək
Dostları ilə paylaş: |