153
bir adət şəklini almışdır. Bəzən anaların adları qoyulan ailələrdə
uşaqları «nənə» deyə çağırırlar. Bundan əlavə, ailədə çoxlu qızlar
olanda Bəsti, Ziyadə, Yetər, Kifayət, Qızyetər, Qızbəs və başqa
adlar qoyulurdu. Bu da ailədə daha çox oğlan uşağının olması
arzusu ilə edilirdi.
Orta əsrlərdə işlədilən ləqəb, künyə və nisbə kimi sözlərə elmi
və bədii əsərlərdə rast gəlmək mümkündür. Ləqəb müəyyən istedad,
xalq arasında qazanılan şöhrət və rəğbətə görə hökmdar və yaxud
xalqın özü tərəfindən verilirdi, məsələn, Nizamülmülk. Künyə isə
atanın adının əvvəlinə bin və ya ibn sözləri əlavə olunmaqla şəxsiy-
yətin adından sonra ifadə edilir. Nisbə haqqında sözü keçən adamın
haraya mənsub olduğu, yəni anadan olduğu boya başa çatdığı yer
nəzərdə tutulur. Misal üçün Qətran Təbrizi, Nizami Gəncəvi, Nəsi-
rəddin Tusi və s. qızlara orta əsrlərdə «xatun»- deyə müraciət
edilməsi Suli Fəqihin «Yusif və Züleyxa» əsərində yer almışdır. O
yazır: «Züleyxa xatun idi ol qızun adı» (19, 57). Orta əsrlərdə adlı-
sanlı, ad qazanmış adamları namdar adlandırırdılar. Xalq arasında
adlı-sanlı kəlməsi işlənir. Bu söz böyük hörmət sahibi ağsaqqallar,
el içində sayıla bilən adamlar haqqında işlədilən kəlmədir. İraqın
Kərkük vilayətində «kişi arvadına arvad nənəsi, Məhəmməd nənəsi
deyə müraciət edir. Arvad isə ərini, atam babası, Məhəmməd babası
deyə çağırır» (30, 55).
Bir sıra adlar isə bilavasitə dinlə bağlı qoyulur. Məsələn, Fəx-
rəddin, Sədrəddin, Kəmaləddin, Cəmaləddin, İslam, Allahverdi,
İmamverdi, Məhəmməd, İsa, Musa və s. İlkay, İlkin, İlknur kimi ad-
lar adətən ailədə ilk doğulan uşaqlara verilir. Adların müxtəlif bay-
ramlarla əlaqədar da verilməsi halları ad qoymada öz yerini almaq-
dadır. Belə ki, Novruz, Qurban, Məhərrəm, Oruc, Xıdır və başqaları
buna misal ola bilər. Buna ən gözəl misal xalq dastanlarımız ola
bilər. Məsələn, «Novruz» dastanında deyilir: «Aylar, günlər keçdi,
paşanın bir qəşəng, göyçək oğlu oldu. Oğlan Novruz bayramı günü
anadan olduğu üçün adını da Novruz qoydular» (1, 170).
Sosial zümrə bildirən orta əsr adları da mövcuddur ki, bunlara
Şahzadə, Xanbala, Bəylər, Ağalar, Paşa, Sultan və s. misal çəkmək
154
olar. Toponimlərlə bağlı adlar da (Təbriz, Şirvan, Nəcəf) vardır.
Dağ adları olan Altay, Elbrus, Qoşqar, Qafqaz oğlanlara verilir.
Adlarla bağlı dastanlarımızda olan məqamlar maraq doğurur.
Məsələn, «Alı xan» dastanında ipək qarının qoyduğu ad əsas sayılır.
Belə ki, o deyir: «mən oğlanın adını qoyuram Məhəmməd, qızın
adını Pəri, o tapılan oğlanın da adını Tapdıq» (1, 199). Buradan da
aydın olduğu kimi, hər bir ad öz-özlüyündə bir məna kəsb edir və
müəyyən hadisələrə söykənir. Bu dastandan da aydın olduğu kimi,
Tapdıq adı uşağın məscid hücrəsi yanında tapıldığına görə belə
verilmişdir. Bundan əlavə, «Qurbani» dastanında qəhrəmanın nəzir-
niyazla, uğrunda qurbanlar kəsilməklə anadan olduğuna işarə edilə-
rək adının Qurbani qoyulduğu aydınlaşır. «Qurbani» dastanında ad
qoyma ilə bağlı məqamı qeyd edək: «Mirzalı xana müjdə getdi.
Mirzalı xan ac qarınları doyurdu, çılpaq əyinləri geydirdi. Sonra
uşağa ad qoymaq istədilər. Bir ağıllı qoca kişi gəlib dedi: - Oğlanın
adını mən qoydum – Qurbani. Çünki, bunu qurbanla tapıbsınız» (1,
39). Burada göstərilir ki, ataya oğlunun olduğu xəbəri çatar-çatmaz
o, qonaqlıq mərasimi keçirir. Deməli, ad qoyarkən qonaqlıq
mərasimi keçirmək qədim adət olmuşdur.
Nağıllarımızda da adqoyma ilə bağlı bir sıra məlumatlar möv-
cuddur. Məsələn, «Ağ atlı oğlan» nağılında deyilir: «Gün keçdi, ay
dolandı, padşahın hər arvadından bir oğlu oldu. Padşahın arvadla-
rından biri xan qızı idi. Odur ki, ondan olan oğlanın adını Xanbala
qoydular. İkinci arvad bəy qızı idi. Onun da oğlunun adını Bəybala
qoydular. Üçüncü arvad bir yoxsul dəvəçinin qızı idi. Padşah onu
gözəl olduğuna görə almışdı. Ondan olan oğlanın adını da Nərbala
qoydular» (9, 66).
Azərbaycanda uşağı olmayan çarəsiz qadınlar müxtəlif pirlərə
gedir, niyyət diləyir, qoç kəsdirirdilər. Belə ziyarətlərdən sonra hə-
min qadınların uşaqları olardısa, onlara Pirverdi, Ocaqverdi, Seyid-
verdi, Bibixanım və s. kimi adlar qoyulurdu.
Elə adlar da vardır ki, gül-çiçəklə bağlı məhz qız uşaqlarına qo-
yulurdu. Belələri əsasən Təzəgül, Gülnar, Qızılgül, Qönçə, Yasə-
mən, Lalə, Çiçək, Yazgül, Nərgiz, Bahar, Süsən, Bağdagül, Nargilə,
155
Güllü, Gülşən, Gülzadə və başqa bu kimi adlardan ibarətdir. Bun-
dan əlavə heyvan adlarının da verilməsi halları da mövcuddur. Mə-
sələn, oğlanlara Şirxan, Şirzad, Aslan, Bəbir, Şahin, Tərlan, qızlara
isə Maral, Ceyran, Kəklik, Ahu, Turac, Tutu, Durna kimi adların
verilməsi hallarına rast gəlmək mümkündür. Təbiətlə bağlı adlar sı-
rasında ay, ulduz və günəşlə əlaqədar adlar yer almaqdadır. Belə ki,
Aygün, Aytac, Aytən, Aysel, Aynur, Aytəkin, Ulduz, Ülkər, Səyya-
rə, Günəş, Güntəkin, Səma və başqaları. Bir sıra adlar isə xüsusən
qızlara şirinliklə bağlı qoyulurdu. Nabat, Şirin, Şəkər, Qəndab bu
qəbildəndir. Maraqlıdır ki, zər, bəzək, qiymətli daşlarla bağlı adlar
da var: Zivər, Zərinə, Almaz, Yaqut, Zümrüd, Gövhər, Füruzə, Mir-
vari, İnci və s. Bundan əlavə Sücayət, Zəfər, Qadir, Qalib, Qabil,
Əsgər kimi kişi adları da vardır ki, onlar da cəsarəti, qabiliyyəti və
hünəri əks etdirir. Fəxri və Vüqar kimi adlar isə qürurun təmsilidir.
Yeganə, Vahid, Nadir kimi adlar da təkliyin simvolu kimi xarakteri-
zə olunur. Elə adlar da vardır ki, onlar hiss və həyəcanı, ədaləti, ira-
dəni təmsil edir. Bunlara misal olaraq Sevinc, Fərəh, Xoşbəxt, Vəfa,
Sədaqət, Səadət, Həqiqət, Ədalət, İradə kimi adları göstərmək olar.
Adlar özündə başqa dillərdən alınma olduğunu da ehtiva edirdi. Mə-
sələn, ərəb dilindən əmələ gələn Bünyad bünövrə, əsas mənasını ve-
rir. Bu da xalqların müəyyən müddət ərzində qarşılıqlı münasibət-
lərdə olmasını göstərir.
Ənənəvi olaraq ad seçmə özü də təkmilləşmə prosesi keçmişdir.
Ailədə məişətin müxtəlif sahələrində olduğu kimi ad qoyma da
müəyyən mərasimlə qeyd olunurdu. Körpəyə adın nə vaxt verildi-
yini dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Bəzən körpəyə 40-ı
çıxdıqdan sonra ad qoyulurdu. İndi isə uşağa ad çox erkən gün-
lərdən qoyulur. Ad qoyularkən çalışırlar ki, yaxın qohumlarda hə-
min adlar təkrarlanmasın. Azərbaycanda böyüklər (nənə və baba)
dura-dura anadan olan uşağa ata və anasının ad qoyması hörmətsiz-
lik sayılardı. Ona görə də əvvəlcə onlara müraciət edilir, rəy birliyi
ilə razılıq əldə edilir. Körpənin ata və anası razı olmasalar da, çox
vaxt qəbul etməli olurlar. Əks təqdirdə bu böyüklərə – evin ağbirçə-
yinə və ağsaqqalına qarşı ədəbsizlik sayılır.
Dostları ilə paylaş: |