Şöhret mustafayev XVIII. XX. YÜZyillarda tariHİ azerbaycan toprağI İrevan hanliğI’nin araziSİne ermenilerin göÇ ettiRİlme poliTİkasi

78

ŞÖHRET MUSTAFAYEV

Bahar - 2015

mı ise İran’a birleştirildi. Azerbaycan’ın tarihi topraklarının bölüştürülmesinin 

birinci aşaması sona ermiştir. Fakat hem Çarlık Rusyası, hem de İran aralarında 

vardıkları mutabıkat sonucu imzalanan Gülistan Barış Antlaşması’ndan tatmin 

olmamışlardır. Bu yüzden onlar fırsat düştükçe yeni araziler elde etme planlarını 

hayata geçirmek amacıyla zaman zaman İrevan ve Nahçıvan hanlıklarına bas-

kın düzenlemiştir. 1826 yılında İran Güney Kafkasya’da Çarlık Rusya’nın askeri 

kuvvetlerinin başkomutanı General Aleksey Yermolov’un Gürcistan tarafından 

İrevan Hanlığına karşı başlattığı askeri müdahale planından ciddi derecede ra-

hatsız olmuş ve karşı saldırıya geçmek için hazırlıklara başlamıştı. 1825 yılında 

Çar I. Aleksandr’ın ölümünü ve Dekabrist isyanının başlamasını fırsat bilen İran 

prensi Abbas Mirza 1826 yılında karşı saldırıya geçmiştir. Askeri operasyonlar so-

nucunda Gülistan Antlaşması ile Çarlık Rusya’ya ilhak edilen Kuzey Azerbaycan 

toprakları yeniden İran’ın denetimine geçmiştir. 

Ama General Yermolov’un yerine Paskeviç’in getirilmesi ve İran’da nizami as-

keri komutanlığın bulunmaması savaşın sonraki gidişatını Rusların lehine değiş-

tirmiştir. Sonuçta tarihi Azerbaycan toprakları ikinci defa bölünme ile karşı karşı-

ya kalmıştır. Şöyle ki, 1828 yılının 10 Şubat tarihinde Azerbaycan halkının iradesi 

bir defa daha dikkate alınmadan eski Azerbaycan toprakları Aras Nehri sınır teşkil 

etmekle iki parçaya bölünmüş oldu: İrevan ve Nahçıvan hanlıklarının arazisi de 

dahil olmakla Kuzey Azerbaycan Çarlık Rusya’ya, Güney Azerbaycan ise İran’a 

birleştirildi. Azerbaycan halkının tarihinde bin yıllar geçse de hatırlanacak olan 

Türkmençay Antlaşması’ndan sonra bölgeye bugün de bitmek bilmeyen çekişme 

ateşlerinin temelini atan Ermenilerin toplu göçleri başladı. Şöyle ki, Kuzeybatı 

Azerbaycan’ın yerli halkı olan Azerbaycan Türkleri çeşitli vasıtalarla kendi yurt-

larını terk etmek zorunda bırakılmış, yerlerine ise ilk önce Aras’ın güneyinden 

İran’dan ve sonra ise Osmanlı Türkiye’sinden Ermeniler göç ettirilmiştir

12

.

Genellikle, ister Gülistan Antlaşması, isterse de Türkmençay Antlaşması im-

zalandığında bölgenin yerli halkı olan Azerbaycan Türklerine hiçbir söz hakkı ve-

rilmediğinin belirtilmesi gerekmektedir. Türkmençay Antlaşması akdedildikten 

sonra Ermenilerin tarihi Azerbaycan topraklarına İrevan, Karabağ ve Nahçıvan’a 

göç ettirilmesi politikası başlatıldı. Göç politikasına Türkmençay Antlaşması’nın 

15. maddesi ile yasal çerçeve kazandırılmaya çalışıldı. Antlaşmanın 15. maddesin-

de şöyle ifade edilmektedir: “Güney Azerbaycan’da yerleşen nüfus (Ermeniler kas-

12  Yaqub Mahmudov vd., İrəvan Xanlığı: Rusiya İşğalı və Ermənilərin Şimali Azərbaycan 

Torpaqlarına Köçürülm

əsi, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Yayınları, Bakı 2009, s. 

351-352.

---

79

XVIII.-XX. YÜZYILLARDA TARİHİ AZERBAYCAN TOPRAĞI - İREVAN HANLIĞI’NIN 

ARAZİSİNE ERMENİLERİN GÖÇ ETTİRİLME POLİTİKASI

Sayı: 91

tedilmektedir - Ş.M.) istedikleri takdirde Rusya’ya göç edebileceklerdir ve bunlara 

ortam oluşturulacaktır”

13

.

Söz konusu maddenin Antlaşma’ya eklenmesinde Rusya’nın en zengin 

Ermeni ailelerinden biri olan Lazaryanlar (Elazaryanlar) ailesinin üyesi olan, 

1815 yılında adına Moskova’da Ermeni koleji açılan

14

, G. D. Lazaryev (Lazaryan) 

ve Rusya’nın İran’daki büyükelçisi olan A. S. Griboyedov’un büyük rolü oldu-

ğunu belirtmek gerekmektedir. Bu maddenin sözleşmede yansımasını bulması 

Ermeni tarihçilerinin söylediklerinin aksine olarak Ermeniler Güney Kafkasya’ya 

özellikle tarihi Azerbaycan topraklarına 1828 yılında amaçlı bir şekilde göç etti-

rildiğini ispatlamaktadır

15

.

Göç ettirme politikası, Türkmençay Antlaşması’nın karşılıklı olarak onay-

lanmasından bir gün sonra, Çar I. Nikolay’ın 21 Mart 1828 tarihli fermanı ile 

İrevan ve Nahçıvan hanlıkları arazisinde “Ermeni vilayeti”nin oluşturulması za-

manı başlamıştır. 

Söz konusu dönemle ilgili meydana gelmiş olayları tahlil eden Rus bilim 

adamı Nikolay Şavrov kendi eserinde aşağıdakileri yazmaktadır: “Biz kolonileş-

meye, Zakafkasya’ya (Transkafkasya’ya) Rusları değil diğerlerini yerleştirerek baş-

ladık. 1826-1828 yıllarındaki savaşlardan sonra, 1828-1830 yılları arasında iki yıl 

zarfında 40.000 İran Ermenisini ve 84.000 Türkiye Ermenisini, Gence ve İrevan 

vilayetleri ile Tiflis vilayetinin Borçalı, Ahaltsike (Akhaltsikhe) ve Ahalkeleki 

(Akhalkalaki) bölgelerinde en iyi devlet arazilerinin bulunduğu topraklara yerleş-

tirdik. Yerleşmeler için 200.000 desyatin (yüzey ölçü birimi) devlet arazisi tahsis 

edilmiş ve 2 milyon Ruble değerindeki şahsi arazi Müslümanlardan satın alın-

mıştır. Gence’nin dağlık arazisi ve Göyçe Gölü sahiline Ermeniler yerleştirildi. 

Resmi olarak yerleştirilen 124.000 Ermeninin dışında gayri resmi yerleştirilenler-

le birlikte 200.000’i geçmekte olduğunu kabul etmek gerekmektedir. Bu yüzyılın 

başında Transkafkasya’da 1,3 milyon olan Ermeninin 1 milyondan fazlası belli 

olunmuş resmi kaynaklarla tasdik edilerek bu arazinin yerli halkı olmamıştır, bi-

zim tarafımızdan göç ettirilerek yerleştirilenlerdir”

16

.

13  http://son.altayli.net.

14  Halil Ersin Avcı, Ermeni Meselesine Objektif Bakış, Doğan Yayıncılık, İstanbul 2014, s. 92.

15  Yaqub Mahmudov vd., İrəvan Xanlığı: Rusiya İşğalı və Ermənilərin Şimali Azərbaycan 

Torpaqlarına Köçürülm

əsi, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Yayınları, Bakı 2009, s. 

380.

16  Nikolay Şavrov, Новая  Yгроза  PуссКому  Делу  в  ЗаКавКазъе:  ПреДстояшая 

PасПроДжа  Мугенн  ИнороДцам  (Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazie: 

Predstoyashchaya Rasprodazha Mugani İnorodtsam), Moskova 2011, s. 63.

---