Ş.Şəkərəliyev Z. A.Şəkərəliyeva

40
 
 
cür idar
əetmə  son nəticəyə  yönəlməsinə  görə  digərlərindən 
f
ərqlənir. 
Gömrük  orqanları  sistemində  idarəetmə  prosesinin təşkili 
onun h
əyata keçirilməsinin dəqiqliyini, ardıcıllığını və yol verilən 
h
ədlərini müəyyənləşdirən hərtərəfli  nizama  salınmasıdır.  İstə-
nil
ən idarəetmə  prosesi öz məzmununa görə  dövrlərdən, mər-
h
ələlərdən, pillələrdən və fazalardan ibarətdir. 
İdarəetmə  dövrü.  İdarəetmənin bütün ümumi funksiyala-
rının tam reallaşması üçün zəruri olan zaman kəsiyi başa düşülür. 
Dövr m
ərhələlərdən ibarətdir. Mərhələlər dedikdə bir halda 
qarşıdakı  fəaliyyət  sisteminin  yaradıldığı,  digərində  isə  onun 
f
əaliyyət göstərməsi ilə  idarəetmənin həyata keçirildiyi zaman 
k
əsiyi nəzərdə tutulur. Hər bir mərhələ pillələrdən ibarətdir. Pillə 
dedikd
ə  idarəetmənin hər hansı  bir  ümumi  funksiyasının  tam 
reallaşdırılması üçün zəruri vaxt başa düşülməlidir. Buna uyğun 
olaraq idar
əetmə prosesi pillələri təhlil və proqnozlaşdırma pilləsi, 
planlaşdırma  pilləsi, təşkiletmə  pilləsi, tənzimetmə  pilləsi, uçot 
pill
əsi və nəzarət pilləsi  adlanır.  Hər pillə müxtəlif sayda idarə-
etm
ə fazasından ibarətdir. Faza dedikdə bir idarəçilik işinin icrası 
üçün t
ələb  olunan  vaxt  başa  düşülməlidir.  İdarəetmə  prosesi öz 
m
əzmununa görə çox mürəkkəbdir. İstənilən gömrük orqanlarının 
idar
ə edilməsinin istənilən növü üçün oxşardır. Bundan başqa, o 
d
əyişilməz olaraq qalır və istənilən şəraitə tətbiq edilə bilər. 
Gömrük  orqanlarının  işinin  məhsuldarlığı  idarəetmənin 
bütün s
əviyyələrində  qəbul edilən qərarların  keyfiyyətindən çox 
aslıdıır.  Qərarları  müxtəlif  əlamətlərə  görə  təsnif etmək olar. 
Q
ərarlar standart və qeyri-standart olur. 
Standart el
ə qərarlardır ki, kənara çıxmalarla birgə qərarın 
özünün strukturu v
ə onun qəbul edilməsi proseduru işlənir. Belə 
q
ərarlar kifayət qədər tez,  xüsusi  hazırldıq  olmadan qəbul edilə 
bil
ər. 
Qeyri-standart q
əraralar,  bir  qayda  olaraq,  yaratdığı  qərar-
lardır.  Qeyri-müəyyənlik, deməli həm də  risk  şəraitində  belə 
q
ərarlara ehtiyac şübhəsiz xeyli artır. 

---

41
 
 
Mühümlüyün
ə və təsir qüvvəsinin müddətinə görə qərarlar 
strateji, operativ, taktiki olmaqla üç qrupa bölünür: 
1.  M
əzmununa görə  –  inzibati,  iqtisadi və  əxlaqi xarakter 
vardır. 
2. 
Reallaşdırma  xarakterinə  görə  direktiv və  tövsiyə 
xarakterli q
ərarlara bölünür. 
3. 
İdarəçilik qərarların fiksə edilmə üsuluna görə  yazılı və 
şifahi (sərəncamlar) vardır. 
İdarəçildik prosesinin əsas  pesifikası  rəhbər tərəfindən 
tabeliyind
əkilərin  istehsalatı  vəzifələrin məqsədyönlü icra etmə-
l
ərini təmin etməyidir. Bu səbəbdən çox vaxt deyirlər ki, rəhbər 
«öz 
əlləri ilə deyil, tabeliyindəkilərin əlləri ilə işləyir». Özlərinin 
idar
əçilik fəaliyyətində hər şeydən əvvəl, üç aspektə daim diqqət 
yetirilm
əsi zərurəti həmişə rəhbər qarşısında real olaraq durur: 
1.  Peşə  vəzifələrinin bilavasitə  icraçıları  kimi  insanlara 
diqq
ət göstərmək, bu isə  onlara  peşə  vəzifələrinə  uyğun  gələn 
davranış  üstünlüyünü  öyrətməyi,  onların  keyfiyyətini  artırmağı, 
onlarda müsb
ət dəyərli peşə fəaliyyəti yönümünü və motivlərini 
inkişaf  etdirməyi, istehsalat kolektivlərini  formalşdırmağı, 
t
əşkilatın korporativ ruhunu inkişaf etdirməyi və s. nəzərdə tutur. 
2. 
Peşə  fəaliyyətinin məqsəd və vəzifələrinin dəqiq müəy-
y
ənləşdirilməsinə, xarici mühitdə dəyişmələr şəraitində təşkilatın 
m
əqsədlərinin həyata keçirilməsində, strateji və  taktiki məsə-
l
ələrin həllinə və s. nail olmaq. 
3.  Peşə  vəzifələrinin yerinə  yetirilməsi  üçün  şərati təmin 
etm
ək, bu isə özündə komunikasiyanı təkmilləşdirməyi, iş yerlə-
rind
ə  əlverişli  şərait, rasional idarəçilik  istehsal  texnologiyası 
yaratmağı, eləcə də operativ qərarlar qəbul etmək üçün icraçılara 
z
əruri səlahiyyətlər ayırmağı tələb edir. 
Özl
ərinin idarəçilik fəaliyyətlərinin  gedişin  təcrübəsində 
r
əhbərlər üstünlüyü yalnız istehsalat vəzifələrinə və fəaliyyət sub-
yektl
ərinə, idarəçilik fəaliyyətinin bütün göstərilmiş  əvvəlki 
istiqam
ətlərinə və bu istiqamətlərlə bərabər, məsələn, qərarın qə-
buledilm
ə vaxtı, əməkdaşların intizamı və s. kimi həmin momentə 

---

42
 
 
mühüm olan dig
ər göstəricilərə  verə  bilərlər. Bütün bu halarda 
müvafiq olaraq birölçülü, ikiölçülü v
ə  çoxölçülü idarəçilik 
d
üşüncəsinin (təfəkkürün) inkişafından danışılır. 
  
2.2. 
Gömrük işinin təşkili və idarə edilməsində idarəçilik 
münasib
ətləri və idarəetmənin təşkilati strukturunun 
 
əsas cəhətləri 
 
Gömrük  orqanları  sisteminin  inkişafı  idarəçilik problemlə-
rinin h
əlli ilə sıx əlaqəlidir, çünki idarəçilik həmişə bu və ya digər 
t
əşkilatın  ayrı-ayrı  hədləri  arasında  dəqiq  tapşırıqlı  əlaqələrin 
mü
əyyənləşdirilməsi, onlar arasında hüquq və vəzifələrin bölgüsü 
il
ə başlanır. 
İdarəetmənin təşkilati  strukturu  dedikdə  çox vaxt idarə-
etm
ənin iyerarxik elementlərinin və bu elementlərin vahid bir tam 
kimi inkişafını təmin edən bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqələrinin niza-
ma  salınması  toplusu  başa  düşülür.  Bir  başqa  cür  desək 
idar
əetmənin təşkilati strukturuna idarəetmə  halqaları, idarəetmə 
s
əviyyələri və  bunlar  arasındakı  qarşılıqlı  münasibətlər daxildir. 
Qeyd etdiyimiz kimi idar
əetmə halqaları, idarəetmə səviyyələri və 
qarşılıqlı  münasibətlər idarəetmənin təşkilati  strukturları  ele-
mentl
əridir. 
Gömrük orqanları sistemində idarəetmənin halqalarına bunlar 
aiddir. Dövl
ətin  baş  gömrük  orqanı,  baş  gömrük  orqanının  ida-
r
ələri və  müstəqil  şəbəkələri,  gömrükxanalar,  gömrükxanaların 
şəbəkələri,  gömrük  postları  və  müvafiq professional və  ya 
idar
əçilik funksiyalarını icra edən ayrı-ayrı mütəxəssislər daxildir. 
İdarəetmənin bu halqaları  idarəetmə  iyerarxiyasının  müvafiq 
s
əviyyələrində yerləşir. 
İdarəetmənin səviyyələri dedikdə təşkilatın sistemində müəy-
y
ən pillə  tutan idarəetmə  həlqələrinin məcmusu  başa  düşülür. 
Gömrük  orqanlarının  vahid  sistemində  idarəetmə  strukturu üç 
s
əviyyədən ibarətdir: dövlətin baş gömrük orqanı, gömrükxanalar, 

---