43
gömrük postları. İdarəçilik münasibətlərinin bununla belə aşağı-
da
kı kanalları da nəzərdən keçirilə bilər:
1.
Baş gömrük orqanı – gömrükxana;
2.
Gömrükxana r
əisi – gömrükxana şöbələri;
3.
Gömrükxana şöbəsi – gömrükxananın digər şöbəsi;
4.
Gömrükxana
– gömrük postu;
5.
Gömrük postu
– gömrükxana (dig
ər);
6.
Gömrükxana
–
baş gömrük orqanı.
Bel
ə qarşılıqlı münasibətlərin mərkəzində rəis, şöbələri və
gömrük postları ilə birgə gömrükxana dayanır. Bu da təsadüfi
deyil,
çünki gömrük f
əaliyyətinin əsas məsələsi burada həll
olunur.
Gömrük orqanlarında idarəetmənin halqaları və səviyyəsi
arasında qarşılıqlı münasibətlərin aşağıdakı növləri vardır:
Şaquli idarəçilik münasibətləri. Bu növ idarəçilik münasi-
b
ətləri, baş gömrük orqanı-gömrükxana; gömrükxana rəisi göm-
rük
xana şöbələri; gömrükxana-gömrük postu, baş gömrük orqanı
–
gömrük postu, baş gömrük orqanı-gömrükxana arasında xarak-
te
rikdir. Şaquli münasibətlər, hər şeydən əvvəl, rəhbərlər
və onun
tabeliyind
ə olanlar arasında qarşılıqlı münasibətləri nəzərdə tutur.
Bu zaman x
ətti subordinasiya, yəni tabelik üzə çıxır. Səviyyələr
üzr
ə bütün aşağı idarəetmə halqaları daha yuxarı idarəetmə səviy-
y
əsində yerləşən rəhbərlik tabeliyində olur. Bu xətti münasibətlər
adlanır. Gömrük orqanları sistemində şaquli münasibətlər təkcə
t
əşkilati strukturun xətti halqaları arasında deyil. Eyni zamanda
subordinasiya münasib
ətləri arasında da mövcuddur. Belə müna-
sib
ətlər onda ortaya çıxır ki, məsələn, reallaşdırılması onların
xidm
əti fəaliyyətinə daxil olan müəyyən idarəetmə funksiyasını
yerin
ə yetirmək üçün nəzərdə tutulan idarəçilik halqaları analoji
olaraq yuxarı idarəçilik halqasının funksional
tabeliyində yer-
l
əşsin.
Üfüqi idar
əçilik münasibətləri – Bu münasibətlər, göm-
rük
xana şöbəsi – gömrük şöbəsi, gömrük postu, gömrükxana-
göm
rük şəklində olan münasibətlər üçün xarakterikdir. Üfüqi
44
münasib
ətlər iki kateqoriyaya bölünür. Birincisi, kollegional, yəni
bir r
əisin tabeliyində olan bir şöbənin əməkdaşları arasındakı
münasib
ətlərdir. İkincisi, paralel, yəni təşkilatda yeni mövqe
tutan, bir-biri il
ə informasiya, fikir
və mülahizələr mübadilə et-
m
ək zərurətinin meydana çıxdığı müxtəlif şöbələrin əməkdaşları
arasındakı münasibətlərdir. İdarəçilik fəaliyyətində üfüqi qar-
şılıqlı münasibətlərin inkişafına istinad edilməsi çox vaxt proqram
m
əqsədli (matris) təşkilati idarəetmə strukturuna gətirib çıxarır.
Bel
ə strukturlarda son məqsədin reallaşdırılması üzrə işlərin
bütün m
əcmusu tabelik iyerarxiyası mövqeyindən yox, proqramın
n
əzərdə tutduğu məqsədə yetmək baxımından nəzərdən keçirilir.
Kort
əbii məqsədli quruma nümunə olaraq sərhəddin digər pozul-
malarının qarşısının alınması üçün gömrük orqanlarında yaradılan
əməliyat qrupunu göstərmək olar.
Diaqonal idar
əçilik münasibətləri. Bir növ isə post-
qarşılıqlı əlaqəni göndərən və ya təyinat gömrükxanası, baş göm-
rük orqanının şöbəsi ilə onun qarşılıqlı əlaqəli
idarəçi kimi
münasib
ətlər üçün xarakterikdir. Diaqonal münasibətlər idarəet-
m
ə sisteminin müxtəlif səviyyələrində yerləşən. Birbaşa tabelik
münasib
ətində olmayan, lakin yuxarı səviyyələrin qəraralarını
icra etm
əklə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəli olan idarəetmə halqaları
arasında meydana gələn münasibətlərdir. Belə münasibətlərə
nümun
ə olaraq malların çatdırılmasında qarşılıqlı məlumatlan-
dırmanı, hüquq mühafizə funksiyalarının həyata keçirilməsi üzrə
icrası məcburi olan sorğuların göndərilməsini və s. göstərmək
olar. Yuxarıda haqqında qeyd etdiyimiz idarəetmə strukturlarının
birl
əşməsi dövlətin gömrük orqanlarının vahid sistemi üçün
s
əciyyəvi olan qarışıq təşkilati idarəetmə strukturunu doğurur. Bu
strukturların səciyyəsini bir qədər ətraflı izah etməyə çalışaq.
X
ətti təşkilin üstünlükləri cərgəsində bu elementlər fərqlən-
dirilir:
a
) şaquli əlaqələr sistemi;
b) m
əsuliyyət. Müəyyən edilmiş öhdəliklər;
c) v
əzifə və səlahiyyətlərin dəqiq bölgüsü;
45
ç) q
ərarların qəbul edilməsinin
operativ prosesi;
d) göst
ərişlərin başa düşülməsində və istifadəsində sadəlik;
e
) lazımi intizamın saxlanması imkanı.
X
ətti təşkilin bu üstün elementləri ilə yanaşı onun nöqsan-
ları da vardır:
a) qeyri-çeviklik, s
ərtlik ;
b) t
əşkilatın gələcək yüksəlişinə uyğunlaşmamaq;
c) h
əllində bir neçə birləşmənin fəaliyyət göstərdiyi məsələ-
l
ərin müzakirəsində qərəzlilik və lüzumsuz rəsmiyyət;
ç
) işin nəticəsinin rəhbərinin şəxsi və işgüzar keyfiyyətlə-
rind
ən yüksək asılılq.
İdarəetmənin xətti-qərargah təşkilati strukturunun üstünlüyü
bunlardır:
a) ondan
istifad
ə edildikdə qərarların və planların daha ciddi
hazırlanması;
b) probleml
ərin daha ciddi təklikdən xətti rəhbərlərin azad
edilm
əsi;
c) m
əsləhətçilər və mütəxəssislər cəlb etmək imkanına nail
olunması.
İdarəetmənin xətti qərargah strukturunun qüsurları isə
aşağıdakılardır:
a) q
ərargahın kifayət qədər dəqiq məsuliyyəti;
b) h
əddən artıq mərkəzləşdirmə tendensiyasının meydana
çıxması
c) idar
əetmənin funksional təşkilati strukturunun üstün
c
əhətlərin bunlardır:
-o x
ətti rəhbərlər bəzi xüsusi məsələlərin həllindən azad
edilir;
-
işdə təcrübəli mütəxəssislərin məsləhətlərindən istifadə
etm
ək üçün əsas yaradır;
-
geniş profilaktik mütəxəssislərə tələbatı azaldır.
Bel
ə idarəetmə strukturunun ümumi qşüsuları bunlardır:
a
) qarşılıqlı əlaqələrin mürəkkəbləşməsi
b)
əlaqələndirmənin
pisləşməsi